Muzyka Dawna w Pałacu Paca

HARFA I HARFA PODWÓJNA
tekst Andrew Lawrence-King'a

Jak większość dawnych instrumentów muzycznych, harfa stała się z czasem głośniejsza, większa i bardziej zmechanizowana. Przebyła drogę od prostych, średniowiecznych instrumentów z tuzinem lub nawet mniejszą ilością strun, do nowoczesnej, pięcioipół-oktawowej konstrukcji z podwójnym mechanizmem pedałowym. Mocniejsze napięcie strun związane ze złożonym (skomplikowanym) i ciężkim mechanizmem do strojenia odróżnia nowoczesną harfę koncertową od jej barokowych poprzedniczki - podobnie jak współczesny fortepian różni się od klawesynu.

Na 25-strunnej harfie gotyckiej grywano jeszcze przez cały Renesans. Już jednak w połowie XVI stulecia wynaleziono nowy rodzaj harfy, która zupełnie odróżniła ją od swej starszej siostry. Miała dwa rzędy strun i była całkowicie chromatyczna (harfy renesansowe miały tylko jeden rząd strun i były diatoniczne). Dokładnie nie wiadomo gdzie i kiedy pojawiły się po raz pierwszy instrumenty chromatyczne. Prawdopodobnie pochodziły z Hiszpanii i poprzez dwór hiszpański w Neapolu rozprzestrzeniły się na całym Półwyspie Apenińskim.

Włoski teoretyk, Vincenzo Galilei (ojciec astronoma) w swoim Dialogo della musica z 1581 roku opisał arpa doppia, harfę podwójną jako instrument ze zdwojoną liczbą strun. Zaczęto ją szybko kojarzyć z ekstrawaganckim stylem gry i wirtuozowską improwizacją, tak charakterystyczną dla ówczesnych mistrzów gry na tym instrumencie: Trabaciego i Macque'a w Neapolu oraz w Rzymie Orazia Mihi - największego harfisty owego czasu. Opis młodej sycylijskiej dziewczyny, grającej "najpiękniejsze i najbardziej wyszukane utwory najsłynniejszych kompozytorów" ukazuje jak "szybko i zręcznie przebiegała od najwyższych do najniższych strun" i grała, wykonując "zręcznie tak miłe (dla ucha) skale i fugi". Jej harfa była tak duża, że aby ją nastroić, potrzebowała krzesła, by na nim stanąć!

Podobnie jak teorba powstała z renesansowej lutni, tak i harfy budowano większe i z dodatkowymi strunami basowymi koniecznymi do gry basso continuo. Tak więc ok. roku 1600 harfę nazywano "podwójną" nie tylko z powodu dwukrotnie większej liczby strun, lecz także po prostu dlatego, że była dużych rozmiarów i miała rejestr basowy. Do tego czasu harfy budowano z trzema rzędami strun, rozpiętymi w taki sposób, aby odpowiadały klawiaturze z "białymi" i "czarnymi" klawiszami.

W Anglii harf można było słuchać zarówno przed, jak i po Commonwealth, szczególnie w wystawnych produkcjach "Masek" oraz w zespole, tzw. "Consorte" Karola I. Zespół ten, znany także jako "Lutes and Voices" lub "Private Music" gromadził najlepszych muzyków epoki, tworzących najprzeróżniejsze kombinacje instrumentów smyczkowych i szarpanych. To dla takiego zespołu William Lawes stworzył swe słynne utwory, opatrzone podtytułem "for the harp consort", tzn. na zespół, w skład którego wchodziła harfa, teorba, skrzypce i viola da gamba.

Najsłynniejszym harfistą początku XVII wieku był Francuz, Jean le Flelle, muzyk w służbie królowej angielskiej. Po Restauracji w skład "Private Music" włączono "harfistę Jego Królewskiej Mości, grającego na włoskiej harfie". Tak jak we Włoszech, podobnie w Anglii i Francji, repertuar na harfę miał wiele wspólnego z repertuarem lutniowym czy klawesynowym.

Choć zawodowi, nadworni harfiści grywali zwykle na dużych harfach podwójnych, to mniejsze i prostsze instrumenty nie wyszły z użycia. Pozostały popularne wśród prostego ludu. Kilka wczesnorenesansowych melodii i następstw akordów, najprawdopodobniej pochodzących z Włoch, przetrwało w Anglii jako ballady, tańczone lub śpiewane do najprzeróżniejszych tekstów: satyrycznych, politycznych a nawet sprośnych. Był to rodzaj muzyki, który mógł być wykonywany na prostszych, "ludowych" instrumentach. Mamy nawet obrazek, przedstawiający Henryka VIII, grającego na małej harfie, podczas gdy nadworny błazen udaje, że zatyka sobie uszy!

Andrew Lawrence-King

* Andrew Lawrence-King gra na harfie renesansowj zbudowanej przez Tima Hobrough'a oraz harfie podwójnej zbudowanej przez Simona Capp'a


- - - - - - - - - - - - - - - - -