|
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków
WARSZAWA, 27.06.2011
Przełamywanie Barier.
Wymiana wiedzy i doświadczeń ekspertów z dziedziny ochrony dziedzictwa kulturowego w zakresie adaptacji obiektów zabytkowych dla potrzeb osób niepełnosprawnych.
Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków aktywnie uczestniczy w rozwiązywaniu problemów dostępności i adaptacji do współczesnych wymogów obszarów i obiektów zabytkowych. Zagadnienia te są przedmiotem naszej bieżącej pracy: konsultujemy projekty w formie zaleceń konserwatorskich i wydajemy pozwolenia na prace dostosowawcze. Doceniając rolę szerokiej dyskusji merytorycznej i potrzebę stałego uczenia się Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków podjęło realizację międzynarodowego projektu Przełamywanie Barier. Wymiana wiedzy i doświadczeń ekspertów z dziedziny ochrony dziedzictwa kulturowego w zakresie adaptacji obiektów zabytkowych dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Program współfinansowany jest ze środków Funduszu Wymiany Kulturalnej w ramach mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Ze strony norweskiej partnerem projektu jest Departament Zarządzania Zabytkami miasta Bergen, który reprezentują eksperci Arve Nilsen i Age Vallestad, mający doświadczenia w projektowaniu uniwersalnym i w promowaniu tego podejścia w rozwiązaniach w obiektach zabytkowych, a także osobiste doświadczenie niepełnosprawności. Ze strony polskiej uczestniczą przedstawiciele Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków Miasta Stołecznego Warszawy - Anna Naruszewicz i Anna Gajewska.
Celem projektu jest wzajemna wymiana doświadczeń w tej dziedzinie i poznanie bogatego dorobku i najlepszych rozwiązań skandynawskich. Program obejmuje dwa robocze spotkania; w grudniu 2010 w Warszawie i w maju 2011 w Bergen oraz końcowe seminarium podsumowujące, które będzie miało w Warszawie w sierpniu 2011. Zadaniem ekspertów biorących udział w tym programie jest analiza dostępności dla osób niepełnosprawnych zabytkowych obiektów architektonicznych i urbanistycznych wraz z propozycją rozwiązań dostosowawczych, które pozwolą zachować ich wartości zabytkowe. Przewidziano również udział i konsultacje z przedstawicielami organizacji pozarządowych ds. niepełnosprawnych oraz promocję idei szerszego dostępu i partycypowania obywateli niepełnosprawnych w życiu społecznym i kulturalnym miasta.
Pierwszym tematem wspólnych warsztatów, które miały miejsce w grudniu 2010r. w Warszawie był zespół budynków przy pl. Bankowym 3/5. Obiekt o ogromnym znaczeniu historycznym dla Warszawy, będący jednocześnie główną siedzibą władz wojewódzkich i miejskich jedynie częściowo spełnia wymogi dostosowania dla niepełnosprawnych interesantów i pracowników. Drugim zagadnieniem podjętym w związku z przygotowywanym obecnie przez Zarząd Terenów Publicznych planem remontu nawierzchni Starówki było dostosowanie dla potrzeb osób niepełnosprawnych Starego Miasta w Warszawie. Wnioski z warsztatów posłużą jako wskazówki do ww. opracowania, zaś wytyczne były przedmiotem konsultacji społecznych w marcu br. Ponadto, eksperci norwescy zapoznali się z już zrealizowanymi przykładami dostosowania obiektów użyteczności publicznej do potrzeb osób niepełnosprawnych takich jak Zamek Królewski, Muzeum Chopina czy Sejm.
Celem wizyty w Bergen w dniach 22-27 maja 2011 była prezentacja przykładów "dobrych praktyk" w dziedzinie udostępniania obiektów i przestrzeni zabytkowych dla osób niepełnosprawnych i mających trudności z poruszaniem się, poznanie miasta pod kątem dostępności, a także sposobów zagospodarowania przestrzeni publicznej. Ponadto wizyta służyła przedstawieniu tematów wybranych do analizy pod kątem dostępności dla osób niepełnosprawnych. Były to następujące obiekty:
Bryggen - fascynujący, unikatowy zespół drewnianych budynków, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, który stanowi świadectwo znaczenia miasta, będącego częścią Ligi Hanzeatyckiej, kontrolującej handel w miastach europejskich od XIV do połowy XVI wieku. Poruszanie się w parterze po uliczkach Bryggen nie stanowi problemu, co jest ogromnym atutem tego zespołu. Jednocześnie to przykład zespołu, który nie jest możliwy do udostępnienia w całości tj. na wyższych kondygnacjach.
Hakonshallen - największa w Norwegii świecka średniowieczna budowla, która zachowała się do naszych czasów, a dzisiaj pełni rolę reprezentacyjnego obiektu, gdzie odbywają się ważne dla miasta uroczystości i koncerty. Niestety nie jest dostępna dla osób na wózkach inwalidzkich.
Ważnym aspektem wizyty była także możliwości zapoznania się z działaniami tzw. UU-Group, czyli Zespołu ds. Dostępności w Urzędzie Miasta Bergen, poznanie ich metod pracy, sposobu planowania i rozwiązywania problemu dostępności w skali miasta i regionu.
W drugiej połowie sierpnia przewidziane jest seminarium podsumowujące projekt.
Anna Naruszewicz, BSKZ
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Wojenny łup wróci do Polski?
RZECZPOSPOLITA, 28.02.2011
Skradziony podczas wojny obraz odnalazł się w Moskwie. Za jego zwrot trzeba będzie zapłacić
"Dziewczynę z gołębiem" namalował Antoine Pesne, nadworny malarz króla Prus Fryderyka II, w 1754 r. Osiem lat przed II wojną obraz kupiło poznańskie muzeum od prywatnego kolekcjonera. - Za 3 tysiące złotych, jak na owe czasy sporo - mówi Piotr Michałowski z Muzeum Narodowego w Poznaniu.
W 1943 r. władze okupacyjne zarządziły ewakuację muzeum. Zbiory wywieziono na wschód Niemiec. Dwa lata później przejęła je Armia Czerwona. Po wojnie do Polski wróciła tylko część kolekcji. Po "Dziewczynie z gołębiem" słuch zaginął.
W ubiegłym roku do Ministerstwa Kultury zgłosił się antykwariusz z Moskwy. W jednym ze swych płócien rozpoznał zaginiony obraz. Michałowski wyruszył do Rosji. - Autentyczność dzieła udało mi się potwierdzić dzięki wykonanej przed wojną fotografii. Obraz jest uszkodzony, na szczęście w niewielkim stopniu - mówi.
Poznańskie muzeum chciałoby odzyskać płótno. - Jego wartość trudno oszacować. Ale byłby jedynym obrazem Pesne'a w naszej kolekcji - podkreśla Michałowski. Ale sprawa nie jest prosta. Polakom najprawdopodobniej przyjdzie za płótno zapłacić. Negocjacje od lata 2010 r. prowadzi resort kultury.
- II wojna światowa przyniosła gigantyczne spustoszenie polskich zbiorów. Ale straty muzeów stanowiły stosunkowo niewielką część tego, co zostało zagrabione z dworów, pałaców - tj. kolekcji prywatnych. Często te dzieła w ogóle nie były skatalogowane - podkreśla Marcin Libicki, historyk sztuki.
Z szacunków resortu kultury wynika, że w wyniku wojny Polska straciła 70 proc. materialnego dziedzictwa. M. in. obrazy Rafaela, Breughela, van Dycka, Malczewskiego, Kossaka czy Gierymskiego. Dziś trudno ustalić, jaka część zrabowanych dóbr kultury wróciła do kraju w wyniku powojennej akcji restytucyjnej. Ministerstwo Kultury od początku lat 90. inwentaryzuje skradzione dzieła. W tej chwili baza zawiera ok. 60 tysięcy tak zwanych rekordów, jednak często jeden wpis odnosi się do kilku lub kilkunastu przedmiotów, które figurowały niegdyś pod wspólnym numerem inwentarzowym.
Prócz Ministerstwa Kultury tropieniem zaginionych dzieł zajmuje się zespół ds. rewindykacji dóbr kultury przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych. - Poszukiwania są prowadzone w największych domach aukcyjnych. Problemem pozostaje ogromna liczba aukcji organizowanych codziennie przez mniejsze domy aukcyjne i antykwariaty - wyjaśnia Monika Kuhnke z zespołu.
W monitorowanie rynku dzieł sztuki zaangażowane są placówki dyplomatyczne i konsularne, pomocą służą liczne grupy i stowarzyszenia nieformalne. - Narzędziem podstawowym jest Internet, ale tylko w przypadku gdy dysponujemy fotografią. A niespełna 10 procent zabytków zgłoszonych jako utracone taką fotografię ma - wyjaśnia Kuhnke.
W dodatku zrabowane dzieła po wojnie nierzadko przechodziły z rąk do rąk, a ich kolejni właściciele na ogół nie mieli wiedzy o ich pochodzeniu. Mimo to Polsce udało się sporo odzyskać. Czasem towarzyszyły temu niezwykłe okoliczności, jak choćby w przypadku obrazu Adrieana Brouwera "Chłopi w karczmie". Płótno wywiezione z Muzeum Narodowego w Warszawie, wypłynęło pod koniec lat 90. w ofercie domu aukcyjnego Christie's w Londynie. Początkowo specjaliści z warszawskiej placówki uznali go za replikę. Dopiero kilka lat później, kiedy udało się odnaleźć dobrej jakości fotografię, okazało się, że to oryginał. Tyle że obraz zdążył już kupić znany londyński marszand Johnny van Haeften, który za wielokrotnie wyższą cenę odsprzedał go kolekcjonerowi z Francji. Po negocjacjach z udziałem polskiego MSZ van Haeften odkupił obraz od Francuza i zwrócił go do Warszawy.
Jak wynika z informacji przekazanych,"Rz" przez resort kultury, działania rewindykacyjne prowadzone są obecnie w Rosji i Wielkiej Brytanii. Bywa jednak, że za dawną własność Polska musi płacić. Tak zapewne stanie się z obrazem Pesne'a i prawdopodobnie z "Żydówką z pomarańczami" Aleksandra Gierymskiego, o której pod koniec ubiegłego roku rozpisywały się media. Obraz znalazł się w jednym z niemieckich domów aukcyjnych. Negocjacje trwają.
- MSZ stoi na stanowisku, że Polska nie powinna odkupywać zrabowanych dóbr kultury - podkreśla Kuhnke. Ale prawo w wielu krajach chroni tak zwanego nabywcę w dobrej wierze. Wtedy pozostaje sąd albo liczenie na dobrą wolę właściciela.
Łukasz Zalesiński
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Skargi Niemców odrzucone
RZECZPOSPOLITA, 10.10.2008
"Można to uznać za naszą porażkę, co utwierdza nas w przekonaniu, że musimy uruchomić ścieżkę dochodzenia roszczeń w USA" - powiedział Rudi Pawelka, założyciel Pruskiego Powiernictwa, który o decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu dowiedział się od "Rz".
W obszernym uzasadnieniu odrzucenia skargi Pruskiego Powiernictwa Trybunał uznał, że skarga nie tylko nie ma żadnych podstaw prawnych, ale przekreślił też nadzieje wysiedlonych Niemców na uzyskanie zadośćuczynienia w drodze postulowanego procesu ich rehabilitacji w Polsce.
Żądania pod złym adresem
Żądania restytucji majątkowej są nie do przyjęcia głównie z dwóch powodów. Po pierwsze, Polska nie sprawowała od stycznia do kwietnia 1945 r., ani de facto, ani też de iure kontroli nad obszarami, które stały się później częścią jej terytorium. Wysiedleni w tym czasie Niemcy nie mogą więc niczego żądać od Polski, która nie jest adresatem ich roszczeń. W terminologii Powiernictwa Pruskiego oraz Związku Wypędzonych Eriki Steinbach miały wtedy miejsce tzw. dzikie wypędzenia niesankcjonowane przez żadne dekrety i inne akty prawne.
Po drugie, Europejski Trybunał Praw Człowieka nie widzi możliwości zastosowania przepisów europejskiej konwencji praw człowieka z 1953 r., gdyż Polska ratyfikowała ją dopiero w 1994 r. Nie może więc być mowy o zwrocie majątków niemieckich przejętych przez Polskę przed ratyfikacją konwencji. Co więcej, zdaniem Trybunału konwencja nie przewiduje żadnych ograniczeń dotyczących procedury rehabilitacyjnej wysiedlonych.
Nie dziwi mnie decyzja Trybunału. Nie mieliśmy żadnych wątpliwości, że będzie właśnie taka powiedział prof. Jochen Frowein, który wspólnie z prof. Janem Barczem opracował ekspertyzę prawną na ten temat. Została zrobiona na zamówienie rządów Polski i Niemiec po tym, kiedy kanclerz Gerhard Schröder ogłosił w Warszawie, że rząd niemiecki nie będzie wspierał roszczeń wysiedlonych przed trybunałami międzynarodowymi. Potwierdzała te słowa nieraz kanclerz Angela Merkel. Tym niemniej rząd Niemiec stoi nadal na stanowisku, że wysiedlenia ludności niemieckiej po wojnie były sprzeczne z prawem. Deklaruje przy tym, że sprawę uważa za zakończoną. Mam nadzieję, że decyzja Trybunału usunie ostatecznie nieufność ze strony Polski ocenił Wolfgang Thierse (SPD), wiceprzewodniczący Bundestagu.
Gotowe kolejne pozwy
Nie zgadzam się z interpretacją Strasburga powiedział Rz adwokat Thomas Gertner, autor skargi do Trybunału w Strasburgu, którą złożył w grudniu 2006 w imieniu Pruskiego Powiernictwa. Przygotowuje już petycję do Komisji Praw Człowieka ONZ w Genewie, domagając się restytucji majątkowej oraz odszkodowań dla wysiedlonych Niemców, którym nie można zarzucić zbrodni wojennych.
Dotyczy to ogromnej większości wypędzonych Niemców. Zostali ukarani kolektywnie, co stanowi naruszenie praw człowieka tłumaczy Gertner. Przyznaje, że Komisja ONZ nie jest trybunałem międzynarodowym i nie wydaje prawomocnych orzeczeń, ale ma nadzieję, że jej opinię można będzie wyegzekwować przy pomocy ONZ oraz UE. Polska to nie Białoruś ocenił Gertner. Uważa, że Polska zostanie zmuszona do uchwalenia ustawy rehabilitacyjnej oczyszczającej wysiedlonych z winy, co oczyści przedpole do dalszych starań o zwrot mienia. Opinii tej nie podziela większość niemieckich prawników.
Rudi Pawelka jest przekonany, że członkom jego stowarzyszenia będącym obywatelami USA uda się uzyskać wyroki nakazujące Polsce zwrot majątków wysiedlonych. Wszystko jest już przygotowane zapewnił.
Piotr Jendroszczyk, Rzeczpospolita
Kalendarium
Historia sporu o odszkodowania
2000 - Niemieccy wysiedleni zakładają spółkęPowiernictwo Pruskie, która wysuwa roszczenia pod adresem Polski i Czech.Chce pozyskać rekompensaty lub mienie Niemców wysiedlonych lub zbiegłych z tych krajów po II wojnie światowej.
2004 - Kanclerz RFN Gerhard Schröder deklaruje, że niemiecki rząd nie będzie wspierał roszczeń wysiedlonych.- Profesorowie z Polski i Niemiec, Jan Barcz i Jochen Frowein, przygotowują ekspertyzę, według której jakiekolwiek roszczenia niemieckich wysiedlonych wobec Polski są bezzasadne.- Polski Sejm przyjmuje uchwałę o niemieckich reparacjach i przejęciu przez Niemcy odpowiedzialności za ewentualne roszczenia byłych przesiedleńców.
2005 - W odpowiedzi na działania Niemców w Gdyni zostaje zarejestrowane Powiernictwo Polskie, które występuje w imieniu Polaków pokrzywdzonych przez Trzecią Rzeszę.
2006- Powiernictwo Pruskie składa 22 pozwy przeciwko Polsce w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu.
2007 - Kanclerz Angela Merkel potwierdza stanowisko Schrödera, że rząd federalny nie będzie wspierał działań wysiedlonych wymierzonych w sąsiadów Niemiec.- Powiernictwo Pruskie domaga się od Polski zwrotu poniemieckich dzieł sztuki.
2008 - Trybunał w Strasburgu oddala skargę.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Trudny powrót do utraconych dworków
RZECZPOSPOLITA, 17.06.2008
Jeżeli przygotowywana przez rząd ustawa reprywatyzacyjna wejdzie w życie w obecnym kształcie, to byli właściciele dworków dostaną tylko okrojone rekompensaty. Majątki zabrane na cele reformy rolnej mają być bowiem potraktowane jak wszystkie inne znacjonalizowane nieruchomości
Niezależnie od tego, czy mienie to zostało zabrane zgodnie z ówczesnym prawem czy z jego rażącym naruszeniem, nie przewiduje się zwrotów w naturze. - Obiecywane 15 czy 20 proc., płatne w ratach rozłożonych na 15 lat, jest szczątkową rekompensatą wartości utraconych nieruchomości - mówi Stanisław Wielowieyski, wiceprezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego. Na niedawnym spotkaniu przedstawicieli organizacji skupiających m.in. byłych właścicieli nieruchomości ziemskich obecny projekt ustawy reprywatyzacyjnej uznano za niewystarczający. - Trzeba stworzyć również inne możliwości zrekompensowania utraty własności. Nie trafia do nas argument, że nie ma czego oddawać, skoro gminy i Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa sprzedają dworki osobom trzecim - uważa prezes.
Zabierano bez decyzji
Z istniejących przed wojną 18 tys. zespołów pałacowo-parkowych i dworsko-parkowych pozostało ok. tysiąc. Wiele nadal niszczeje, część - mimo zgłoszonych roszczeń - sprzedano. Zwrócono niewiele, choć ani dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej, ani rozporządzenie wykonawcze z 1945 r. ministra rolnictwa i reform rolnych nie nakazywały wprost konfiskaty budynków mieszkalnych.
- Dworki zabrano z rażącym naruszeniem prawa, posługując się bezprawną interpretacją dekretu - mówi adw. Grażyna Kazalska-Bafia. - Art. 2 ust. 1 lit. e dekretu mówił jedynie, że na cele reformy rolnej będą przeznaczone nieruchomości ziemskie przekraczające określone normy obszarowe. Dworki, które właściciele musieli opuścić w ciągu siedmiu dni, absolutnie nie odpowiadały temu kryterium. Uchwała siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z 5 czerwca 2006 r. potwierdziła, że organ orzekający o tym, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład nieruchomości ziemskiej, nie może się ograniczać jedynie do zbadania norm obszarowych. Musi ustalić, czy między obiektami mieszkalnymi a gospodarstwem rolnym zachodził związek funkcjonalny.
Niechęć do oddawania
Przejęcie nieruchomości ziemskiej na cele reformy rolnej następowało bowiem z mocy samego prawa, bez żadnych decyzji. O tym, czy dana nieruchomość lub jej część wchodziła w skład nieruchomości ziemskiej podlegającej reformie rolnej, orzekają więc dziś wojewodowie oraz minister rolnictwa na podstawie § 5 rozporządzenia wykonawczego ministra rolnictwa i reform rolnych z 1 marca 1945 r.
Jeszcze do niedawna wojewodowie, a szczególnie minister rolnictwa, nie kryli niechęci do oddawania czegokolwiek zabranego na cele reformy rolnej. Najczęściej używanym argumentem uzasadniającym odmowę stało się istnienie związku funkcjonalnego łączącego dwór z resztą majątku ziemskiego.
Wiele odmownych decyzji nie utrzymuje się w sądach. NSA oraz Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, orzekające w takich sprawach, na ogół podzielały pogląd Trybunału Konstytucyjnego, wyrażony w (nieobowiązującej już obecnie, choć nadal aktualnej) uchwale z 19 września 1990 r. TK stwierdził, że z przepisów dekretu nie wynika, ażeby na cele reformy rolnej były przeznaczone nieruchomości niebędące w funkcjonalnym związku z gospodarstwem rolnym.
- Mimo to nadal bardzo trudno taki dworek odzyskać - mówi adw. Józef Forystek. - Nie pomagają wygrane sprawy sądowe i orzeczenia NSA, że polskie dwory i pałace, w których koncentrowało się życie rodzinne, z reguły nie były związane z produkcją rolną. Minister rolnictwa uchylał pozytywne dla byłych właścicieli decyzje wojewodów, stwierdzając, że dworki łączył z majątkami ziemskimi związek funkcjonalny.
Wiele takich spraw znacznie się też przedłużyło z powodu sporu o to, czy mają je rozstrzygać sądy administracyjne czy cywilne, zakończonego dopiero uchwałą siedmiu sędziów NSA z 5 czerwca 2006 r. o drodze administracyjnej w takich sprawach. Ale ta droga wciąż pozostaje wyboista. Pojęcie związku funkcjonalnego dworku z gospodarstwem rolnym jest na tyle pojemne, że daje się interpretować w różny sposób. Niejednolite bywa więc również orzecznictwo sądowe.
Niszczące konfiskaty
W marcu 2008 r. WSA w Warszawie oddalił skargę Teresy Chłapowskiej na decyzję ministra rolnictwa i rozwoju wsi. W przeciwieństwie do wojewody wielkopolskiego, który ustalił, że zespół dworsko-parkowy w Czerwonej Wsi nie miał charakteru nieruchomości ziemskiej, minister uznał, że między dworem a resztą majątku istniał związek funkcjonalny. Dwór podlegał więc dekretowi o reformie rolnej. WSA stwierdził, że decydującym, a zarazem jedynym kryterium, jakie należy stosować do interpretacji dekretu, jest kryterium obszarowe. Nie trzeba zatem badać ewentualnego związku funkcjonalnego, ponieważ wystarczające są intencje ustawodawcy, wyrażające się w chęci zabrania przez państwo wszystkiego, co spełniało te normy. A więc nie tylko majątków ziemskich, ale także siedzib ich właścicieli. Miała to być konfiskata niszcząca ziemiaństwo.
Adwokaci zajmujący się reprywatyzacją twierdzą, że taka interpretacja dekretu przez sąd nie znajduje uzasadnienia ani w przepisach prawa, ani w dotychczasowym orzecznictwie. Może natomiast zahamować nawet jej szczątkowe formy. Na rozpatrzenie przez NSA oczekuje obecnie skarga kasacyjna. Gdyby i NSA podzielił stanowisko WSA, byłym właścicielom dworków i ich spadkobiercom pozostawałoby już tylko czekać na ustawę reprywatyzacyjną.
Adw. Józef Forystek uważa, że oprócz ustawy - która nie może zamknąć ludziom możliwości wykazania, że dworek zabrano w sposób bezprawny, a więc należy się pełne zadośćuczynienie - należałoby przewidzieć jeszcze inne sposoby. Reprywatyzacja jest bowiem możliwa na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami. Już teraz niektóre gminy podejmują uchwały o sprzedaży dworków za symboliczną złotówkę byłym właścicielom, którym przysługuje pierwszeństwo nabycia. Należałoby tę praktykę szerzej upowszechnić.
Komentuje Roman Nowosielski, adwokat
Dworki to przykład mienia przejętego z rażącym naruszeniem prawa, a więc bezprawnie, pod pretekstem stosowania dekretu o reformie rolnej. W chwili obecnej byli właściciele bądź ich spadkobiercy mogą więc takie mienie odzyskać lub uzyskać pełne odszkodowanie - po unieważnieniu decyzji administracyjnych czy z mocy wyroków sądowych. Jeżeli natomiast przygotowywana ustawa reprywatyzacyjna gwarantowałaby jedynie wypłatę rekompensat lub zmuszała do wyboru między rekompensatą a drogą sądową, sytuacja prawna tych osób uległaby znacznemu pogorszeniu. Dlatego należałoby pozostawić im możliwość dochodzenia świadczenia z ustawy reprywatyzacyjnej oraz prawo do ewentualnego odszkodowania przyznawanego przez sąd do wysokości doznanej szkody. Problemu nie byłoby natomiast w wypadku zwrotu w naturze.
Danuta Frey, Rzeczpospolita
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Niewykorzystana szansa dla zabytków
RZECZPOSPOLITA, 21.03.2008
Na listę pomników historii w kwietniu ma trafić barokowy zespół klasztorny w Gostyniu-Głogówku. Wniosek w tej sprawie uzyskał akceptację prezydenta RP. Z takiego wyróżnienia niewiele jednak wynika. Druga kandydatura to centrum Poznania z Ostrowem Tumskim i Cytadelą. W kwietniu jej oceną zajmie się Rada Ochrony Zabytków przy ministrze kultury i dziedzictwa narodowego. Przez 14 lat status pomnika historii uzyskały zaledwie 33 obiekty. To zmarnowana szansa na zapewnienie właściwej ochrony i wzmocnienie prestiżu najcenniejszych zabytków.
Brak spójnych przepisów i konsekwentnej polityki nie pierwszy raz zaszkodził zabytkom. Chociaż lista pomników historii - nazywana prezydencką, bo wpisu na nią dokonuje prezydent RP na wniosek ministra kultury i dziedzictwa narodowego - istnieje od 1994 r., ciągle nie wiadomo, jakie ten status daje przywileje i jakie nakłada obowiązki. Ustawa z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w sprawach konkretnych, takich jak zasady dofinansowania, odsyła do rozporządzenia szefa resortu kultury. Tyle że na nie do dziś czekamy.
Nobilitacja i niewiele więcej
Za pomnik historii może zostać uznany "zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w świadomości społecznej i stanowiący źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń". Mamy w tej grupie zabytki znane, jak klasztor oo. paulinów na Jasnej Górze, zamek krzyżacki w Malborku i kopalnia soli w Wieliczce, a także te mniej popularne - krajobraz kulturowo-przyrodniczy Góra św. Anny, pobernardyński zespół klasztorny w Legnickim Polu, wyspa Ostrów Lednicki czy kopalnia rud srebronośnych w Tarnowskich Górach. Nie ulega wątpliwości, że uznanie za pomnik historii to wyróżnienie i prestiż. I jak na razie niewiele więcej.
Iwona Radziszewska, rzecznik prasowy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wyjaśnia: - Sam akt uznania za pomnik historii nie przysparza określonych korzyści materialnych, jednakże jest szczególną formą nobilitacji. Zabytki te ze względu na swoją rangę są przedmiotem szczególnej troski zarówno dla władz lokalnych, jak i służb ochrony zabytków. Znajduje to odzwierciedlenie np. w regulaminach programów operacyjnych ministra i konkursach.
W Polsce przez 14 lat status pomnika historii uzyskały tylko 33 obiekty
Jedyna w Polsce warownia górska, XVIII-wieczna Twierdza Srebrnogórska, nazywana też "śląskim Gibraltarem", od 2004 r. jest pomnikiem historii. Marek Janikowski, wójt gminy Stoszowice, mówi, że uznanie twierdzy za pomnik historii to ważny atut promocyjny. Przełożyło się to już zresztą na liczbę turystów, która w ub. roku wzrosła o 35 proc. w stosunku do lat poprzednich.
- W 2006 r. dostaliśmy z Ministerstwa Kultury dotację - 800 tys. zł, wyremontowaliśmy za to dwie bramy wejściowe i część dziedzińca - mówi Janikowski. - Jednak żeby twierdza wyglądała dobrze, taką sumę trzeba inwestować co roku przez ok. 30 lat. Tymczasem w ubiegłym roku nie dostaliśmy już nic.
Krzysztof Kornacki, dyrektor Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, które w ubiegłym roku wpisane zostało na listę pomników historii, złożył do Ministerstwa Kultury wnioski o dotacje na 2 mln zł. Kozłówka, choć leży poza głównymi szlakami turystycznymi, bardziej niż reklamy potrzebuje pieniędzy, przyznaje dyrektor. W sezonie zespół pałacowy odwiedza ponad 260 tys. zwiedzających. Kornacki mówi, że to już górna granica wytrzymałości zabytku. Dlatego ważne jest nie zwiększenie liczby zwiedzających, tylko jakość oferty i obsługi. - Status pomnika historii zobowiązuje - dodaje.
Teren bitwy racławickiej (pomnik historii od 2004 r.) to miejsce dobrze utrwalone w świadomości Polaków jako pamiątka po największym zwycięstwie w powstaniu kościuszkowskim. Gmina z własnych środków nie jest w stanie sprostać rewaloryzacji dużego, kilkunastohektarowego obszaru.Kuria metropolitalna archidiecezji warmińskiej, gospodarz Wzgórza Katedralnego we Fromborku (pomnik historii od 1994 r.), chce zabiegać o wpisanie zabytku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na razie średniowieczny kompleks czeka generalny remont. Będą potrzebne duże środki, biskup Jacek Jezierski liczy, że z pomocą przyjdą państwo i fundusze unijne.
Skarby narodowe - światowe dziedzictwo
Marcin Gawlicki, dyrektor Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, który koordynuje procedury związane z uznaniem za pomnik historii, podkreśla, że zabytkowa pierwsza liga jest potrzebna. - Jeśli chcemy chronić wszystko, nie chronimy tak naprawdę niczego - mówi Gawlicki. Praktyka dzielenia zabytków na klasy (z najcenniejszą - klasą 0) stosowana była w latach 60., ale została zarzucona. W ciągu dwóch lat powinien się zakończyć etap weryfikacji zasobu zabytków i wyodrębnienia najcenniejszych w poszczególnych kategoriach. Gawlicki szacuje, że ostatecznie liczba polskich pomników historii mogłaby wzrosnąć do 2 tys. W stosunku do ponad 64 tysięcy obiektów wpisanych do rejestru zabytków ta liczba wydaje się bardziej adekwatna niż aktualne 33 wpisy. Oczywiście, pozostaje kluczowe pytanie, czy za tym wyróżnieniem pójdzie konkretna ochrona i pomoc.
We Francji rangę monument historique ma ponad 40 tysięcy zabytków. English Heritage, organizacja zajmująca się ochroną i promocją angielskiego dziedzictwa, ma pod opieką prawie 400 najcenniejszych obiektów. Za wyjątkowym statusem idzie pomoc państwa oparta na systemie grantów i ulg podatkowych, pod jednym warunkiem: udostępnienia zabytku zwiedzającym. Oba przykłady, francuski i angielski, pokazują, że można skutecznie łączyć rozwój turystyki z promocją dziedzictwa. Tymczasem polski system ochrony zabytków razi niekonsekwencjami.
Pomniki historii - i zgodnie z ustawą tylko one - mogą aspirować do umieszczenia na Liście UNESCO. Przy ogromnej konkurencji (wprowadzono limit dwóch zgłoszeń rocznie na kraj, w tym jedno dotyczące dziedzictwa przyrodniczego), szanse są jednak niewielkie. Co więcej, kryteria uznania za światowe dziedzictwo i pomnik historii konkretnego narodu nie są jednakowe. Nieporozumieniem więc byłoby traktowanie listy krajowej jak poczekalni w kolejce po emblemat UNESCO. Jeszcze trudniej usprawiedliwić nieobecność na liście pomników historii zabytków już uznanych za Światowe Dziedzictwo (Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy, sześć drewnianych kościołów gotyckich w południowej Małopolsce oraz niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau).
Adekwatna do liczby i rangi polskich zabytków lista pomników historii ważna jest dla Polaków, ale i dla naszego wizerunku na świecie. Mogłaby, jak w innych krajach, być wskazówką dla turystów. Przede wszystkim jednak musimy się nią sami zainteresować: potrzebne jest uściślenie przepisów i jasne określenie zasad finansowej pomocy oraz współodpowiedzialności państwa za te obiekty.
Agnieszka Kwiecień, RZECZPOSPOLITA
Lista 33 polskich Pomników Historii:
- Kanał Augustowski - Rezerwat archeologiczny w Biskupinie - Kopalnia soli w Bochni - Zespół staromiejski w Chełmnie - Zespół katedralny we Fromborku - Gdańsk w zasięgu obwarowań z XVII w. - Góra św. Anny - Katedra pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha w Gnieźnie - Zespół klasztorny na Jasnej Górze - Park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej - Zespół katedralny w Kamieniu Pomorskim - Kazimierz Dolny - Zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce - Historyczny zespół miasta Krakowa - Kopalnie krzemienia z okresu neolitu w Krzemionkach - Zespół opactwa cystersów w Krzeszowie - Pobernardyński zespół klasztorny w Legnickim Polu - Zespół klasztorny w Leżajsku - Stare Miasto w Lublinie - Zespół zamkowo-parkowy w Łańcucie - Zamek krzyżacki w Malborku - Park Mużakowski - Wyspa Ostrów Lednicki - Teren bitwy racławickiej - Twierdza Srebrnogórska - Kopalnia rud srebra w Tarnowskich Górach - Stare i Nowe Miasto w Toruniu - Historyczny zespół miasta Warszawy z Traktem Królewskim i Wilanowem - Westerplatte - Kopalnia soli w Wieliczce - Historyczne centrum Wrocławia - Hala Ludowa we Wrocławiu - Zamość w granicach obwarowań z XIX w. -
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Stanowisko MSZ RP dot. dóbr kultury w stosunkach z Niemcami
Rzecznik Prasowy MSZ, 7.08.2007
W związku z licznymi pytaniami dotyczącymi sprawy dóbr kultury w stosunkach z Niemcami MSZ wyjaśnia, że:
1. Dzieła sztuki, materiały biblioteczne i archiwalne, a także wszystkie inne obiekty tego rodzaju proweniencji niemieckiej, jakie znalazły się w związku z II wojną światową na terenie Polski zostały na podstawie odpowiednich aktów prawnych przejęte na własność przez Państwo Polskie. Stanowią one własność państwową bądź też należą do podmiotów, które legalnie stały się ich właścicielami. Regulacja ta miała charakter ostateczny, a wysuwanie obecnie jakichkolwiek roszczeń o zwrot tych dóbr jest całkowicie bezpodstawne i nie może być uwzględnione.
2. Próba formułowania takich roszczeń musi budzić zdziwienie w świetle ogromnych strat zadanych polskiemu dziedzictwu kulturalnemu przez okupanta niemieckiego. Polska opinia publiczna wciąż pamięta o wywiezionych dziełach sztuki, spalonych bibliotekach i archiwach, których to strat nigdy nie powetowano, a zgłaszanie w związku z tym roszczeń wobec Polski musi być odbierane jako chęć zatarcia różnicy pomiędzy sprawcą a ofiarą.
3. MSZ przypomina także, że pozostały jeszcze w relacjach polsko-niemieckich do załatwienia m.in. problemy dotyczące przekazania znajdujących się wciąż w Niemczech materiałów archiwalnych, które w myśl powszechnie obowiązujących zasad prawa międzynarodowego należą się Polsce jako archiwalia wytworzone na jej terytorium. Winny się one znajdować w polskich archiwach nie tylko ze względów historycznych, ale także z powodu ich praktycznego znaczenia dla sprawowania bieżących funkcji administracyjnych.
4. MSZ podtrzymuje zgłaszane wielokrotnie przez władze polskie zapewnienia o gotowości do podjęcia rozmów mających na celu rozwiązanie problemów dwustronnych, jednakże muszą się one odbywać w odpowiedniej atmosferze i przy uwzględnieniu wymogów polskiej racji stanu.
Robert Szaniawski, Rzecznik Prasowy MSZ
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Symboliczny powrót biblioteki
RZECZPOSPOLITA, 29.01.2008
Naukowcy badają tybetańskie księgi z "Berlinki"
RZECZPOSPOLITA, 25.12.2007
Katalog francuskich rękopisów ze zbiorów "Berlinki" ukazał sie w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 15.12.2007
Powiernictwo Pruskie domaga się zwrotu bezcennych dzieł sztuki
RZECZPOSPOLITA, 10.10.2007
POLSKA - NIEMCY: Pomysł na zamknięcie sporu o dzieła sztuki
RZECZPOSPOLITA, 15.09.2007
Die Tageszeitung: Polska ma rację w sporze z Niemcami
strem, IAR, 23.08.2007
Zagrabione dobra kultury wciąż czekają na powrót do Polski
RZECZPOSPOLITA, 20.08.2007
Fotyga: Niemcy mogą liczyć na nasz gest
mar, PAP, 9.08.2007
Zabytki pozostaną w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Autografu Chopina nie można zastąpić autografem Beethovena
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Ćwiczenia z niepamięci
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Zrabowane skarby świątyni Sybilli
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
114 polskich dzieł w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Prof. Wojciech Kowalski:
Niemcy metodycznie rabowali i niszczyli dzieła sztuki w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007
Ostro z Polską, łagodnie z Francją
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007
Słabo walczymy o zwrot dzieł
Berlin dostał listę, ale nie oddaje zabytków
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007
Przegrzana atmosfera sporu o dobra kultury
RZECZPOSPOLITA, 6.08.2007
Frankfurter Allgemeine Zeitung: Niemcy nigdy nie uznały postanowień poczdamskich
mar, PAP, Gazeta Wyborcza, 4.08.2007
Niemcy: Berlinka musi do nas wrócić
Rozmowa z prof. Tono Eitelem, niemieckim dyplomatą, głównym negocjatorem ds. zwrotu niemieckich dzieł sztuki
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007
Złodziej włamał się do domu - komentarz
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007
Mariusz Muszyński, Krzysztof Rak
Niemiecki rachunek za II wojnę światową
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007
Berlin chce odzyskać kolekcję samolotów
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007
180 tys. niemieckich dzieł sztuki nadal w Rosji i Polsce
RZECZPOSPOLITA, 1.08.2007
Niemcy chcą od Polski zwrotu dóbr kultury
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007
o artykule Frankfurter Allgemeine Zeitung
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007
ROZMOWA: Monika Kuhnke
Dzieła wywiezione z Polski
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007
A R T Y K U Ł Y
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Symboliczny powrót biblioteki
RZECZPOSPOLITA, 29.01.2008
Wywieziony prawie 400 lat temu do Szwecji jako łup wojenny księgozbiór Kolegium Jezuickiego w Braniewie skatalogowali polscy naukowcy
W Pałacu Rzeczypospolitej w Warszawie, gdzie przechowywane są zbiory specjalne Biblioteki Narodowej, zaprezentowany zostanie jutro trzytomowy "Katalog księgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali".
Publikacja ta ma rangę nie tylko wydarzenia edytorskiego. Współpraca z biblioteką w Uppsali, która otworzyła przed naszymi naukowcami nawet magazyny, to jeden z większych sukcesów w staraniach o uzyskanie dostępu do rozproszonego w wyniku grabieży wojennych polskiego dziedzictwa.
Nowy etap w dyskusji na ten temat rozpoczęli niedawno właśnie Szwedzi, organizując w Sztokholmie wystawę swoich największych skarbów, zatytułowaną "Łupy wojenne". Znalazło się na niej wiele poloników, m.in. z biblioteki braniewskiej.
W 1626 r. prężny ośrodek intelektualny, jakim było Braniewo (tutejsze kolegium jezuitów aspirowało do rangi uniwersytetu i dysponowało książnicą na odpowiednim poziomie), został splądrowany przez Szwedów.
Zawziętość, z jaką prowadzono grabież, miała podtekst religijny, spotęgowany jeszcze faktem, że wśród studentów w Braniewie wielu było uciekinierów z protestanckiej Szwecji, choć groziła im za to w ojczyźnie kara śmierci. Na polecenie króla Gustawa II Adolfa braniewska biblioteka została zapakowana w uszczelnione smołą beczki i załadowana na statek. Potem podarowana Uniwersytetowi w Uppsali, gdzie znajduje się do dziś.
Unikatowy księgozbiór tworzy 58 rękopisów, 336 inkunabułów i 2255 książek drukowanych (XV-XVII w.), głównie w języku łacińskim.
Pracę nad katalogiem rozpoczął wybitny polonista z Uniwersytetu w Uppsali prof. Józef Trypućko (zm. 1983). Dokończyli ją Michał Spandowski i Sławomir Szyller.
- To była w swoim czasie wiodąca biblioteka w Polsce północnej - mówi "Rz" Michał Spandowski. - Dziś ma wyjątkową wartość zarówno jako całość, czyli prawie kompletny księgozbiór, obejmujący nie tylko dzieła teologiczne, ale też autorów antycznych i sporo książek np. medycznych, a także ze względu na rzadkie lub wręcz unikatowe egzemplarze, jak kilka druków krakowskich z pocz. XVI w. i obcych.
Wielki walor mają też wpisy rękopiśmienne w książkach, robione przez właścicieli bądź czytelników. I tak w braniewskiej bibliotece znalazły się cztery egzemplarze należące do Mikołaja Kopernika i zawierające jego notatki.
Michał Spandowski potwierdza, że tylko jedna książka z biblioteki braniewskiej trafiła do Uppsali po 1626 r. - a więc drogą inną niż zabór.
Problem strat dóbr kultury nie dotyczy wyłącznie Polski, ale skala zniszczeń sytuuje nas wśród krajów najbardziej poszkodowanych. Stale powraca więc kwestia rewindykacji zagrabionych zbiorów.
- Polska kultura poniosła niepowetowane straty - mówi dyrektor Biblioteki Narodowej Tomasz Makowski. - Podczas II wojny światowej utraciliśmy ok. 70 procent zasobów archiwalnych i bibliotecznych, ale i wcześniejsze straty były dotkliwe. Dlatego w przypadkach, które nie budzą wątpliwości i zwrot jest możliwy, należy podejmować takie starania. Porozumienie ze Szwedami pokazało, że potrafimy współpracować bez konfliktów. W tej chwili naszym celem nie jest rewindykacja, tylko wymiana informacji i uzupełnianie rejestru polskich strat. Nie prowadzimy agresywnej polityki w sprawie zwrotów i to przynosi efekty w Szwecji, ale też i w Rosji, skąd otrzymaliśmy wiadomość o 60 egzemplarzach z renesansowej biblioteki Zygmunta Augusta, znajdujących się obecnie w Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu. Dziś technika cyfrowa właściwie może zastąpić dostęp do oryginału. Przystąpiliśmy do internetowej Biblioteki Europejskiej, żeby całe dziedzictwo polskie, rozproszone w różnych miejscach na świecie, można było scalić w jednym miejscu - w przestrzeni wirtualnej.
Agnieszka Kwiecień
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Naukowcy badają tybetańskie księgi z "Berlinki"
RZECZPOSPOLITA, 25.12.2007
W Bibliotece Jagiellońskiej może znajdować się fragment pierwodruku tybetańskiego kanonu buddyjskiego - "Kandżuru" z 1606 r. - przypuszczają naukowcy. W Bibliotece Jagiellońskiej trwają badania ksiąg tybetańskich z niemieckich zbiorów
Jak poinformowała uczestnicząca w badaniach dr Agnieszka Helman-Ważny, naukowcy przeglądają unikalny zbiór ponad 800 ksiąg z kolekcji niemieckiego uczonego Eugena Pandera, należącej do tzw. Berlinki. Przypuszczają, że w kolekcji tej może znajdować się fragment pierwodruku tybetańskiego kanonu buddyjskiego - "Kandżuru" - edycji Wang-li z 1606 r.
- Znalazłam artykuł niemieckiego naukowca, prof. Helmuta Eimera, który sugerował, że jedno z pierwszych wydań drukowanych "Kandżuru", czyli buddyjskiego pisma świętego zaginęło podczas wojny. Historia tych zbiorów sugerowała, że to co Niemcy uznali za zaginione, prawdopodobnie znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej - powiedziała Helman-Ważny.
Jak tłumaczyła badaczka, badania będą prawdopodobnie trwały przez wiele lat. W pierwszym ich etapie naukowcy starają się przede wszystkim potwierdzić, czy zaginiony fragment najstarszego drukowanego wydania "Kandżuru" znajduje się faktycznie w Bibliotece Jagiellońskiej.
- Oczywiście na tym etapie nie prowadzimy jeszcze dokładnych tłumaczeń czy analizy każdej książki, tylko po prostu szukamy takich, które mają odpowiednią ilość kart, charakterystyczny format i które mogą być potencjalnie "Kandżurem" - zastrzegła.
Jak tłumaczyła Helman-Ważny, kolekcja jest unikatowa na skalę światową. Znajdują się w niej rękopisy i druki przeważnie w języku tybetańskim, ale też w języku mongolskim i w języku chińskim. Głównie są to teksty religijne, ale nie tylko. Wszystkie są bardzo stare.
"Berlinka" składa się z dwóch części: z tzw. Skarbu Pruskiego oraz zbioru druków nowych czyli książek z XIX i XX w. Tzw. Skarb Pruski to rękopisy, rękopisy muzyczne, starodruki i niewielki fragment zbiorów kartograficznych.
Zbiory Pruskiej Biblioteki Państwowej zostały wywiezione przez Niemców pod koniec II wojny światowej, w obawie przed nalotami, z Berlina do opactwa cystersów w Krzeszowie na niemieckim wówczas Dolnym Śląsku. Po wojnie tereny te znalazły się w granicach państwa polskiego i zbiory zostały przejęte przez polskie władze.
Zbiory te począwszy od 1946 r. przekazywane były do "Jagiellonki" jako centralnej Składnicy Zbiorów Zabezpieczonych. Do Krakowa trafiło 490 z 505 skrzyń. Właścicielem tych zbiorów jest Skarb Państwa, a Biblioteka Jagiellońska jedynie ich depozytariuszem. Władze Niemiec wielokrotnie dopominały się o zwrot "Berlinki", w której znajdują się cenne rękopisy, grafiki oraz manuskrypty muzyczne, m.in. rękopisy Mozarta, Bacha, Beethovena, Schumanna, Haydna, Goethego, Schillera, Herdera. Sprawa ta, co jakiś czas pojawia się w stosunkach polsko-niemieckich oraz rozmowach na temat zwrotu dóbr kultury.
Źródło: kif PAP
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Katalog francuskich rękopisów ze zbiorów "Berlinki" ukazał sie w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 15.12.2007
W Bibliotece Jagiellońskiej może znajdować się fragment pierwodruku tybetańskiego kanonu buddyjskiego - "Kandżuru" z 1606 r. - przypuszczają naukowcy. W Bibliotece Jagiellońskiej trwają badania ksiąg tybetańskich z niemieckich zbiorów.
- Katalog ten obejmuje niewielką, ale bardzo cenną część "Berlinki" - powiedział dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej prof. Zdzisław Pietrzyk.
Wśród opisanych w nim ksiąg są dzieła tej rangi, co XIV-wieczny zbiór praw miasta Liege czy jedyny na świecie, choć niekompletny zachowany egzemplarz "Historii o królowej Bercie i królu Pepinie", którzy byli rodzicami cesarza Karola Wielkiego.
To pierwszy wspólny katalog dotyczący dzieł z "Berlinki",który powstał dzięki niemiecko-polskiej współpracy. "Mam nadzieję, że nie ostatni" - mówił prof. Pietrzyk. Jak podkreślił z inicjatywą stworzenia katalogu wyszła strona niemiecka.
Katalog obejmuje jedynie średniowieczne zabytki literatury, a nie wszystkie dzieła w języku francuskim z "Berlinki", których w Krakowie jest w sumie 230 woluminów.
Nad jego przygotowaniem w ramach międzynarodowego projektu badawczego pracowali: Francuz Dominique Stutzmann i Polak - dr Piotr Tylus z Instytutu Filologii Romańskiej UJ. Pomysłodawcą przedsięwzięcia był kierownik działu rękopisów Biblioteki Pruskiej w Berlinie (Staatsbibliothek zu Berlin Prussische Kulturbesitz) - Holender prof. Eef Overgaauw. Projekt zrealizowano dzięki finansowemu wsparciu Niemieckiego Towarzystwa Badań Naukowych (DFG).
W katalogu wydanym w jęz. francuskim przez wydawnictwo Harrassowitz opisanych zostało: 26 rękopisów znajdujących się w Krakowie i 63 ze zbiorów biblioteki w Berlinie. Czasami są to pojedyncze karty, a niektóre rękopisy są złożone z kilkudziesięciu lub więcej kart z zapisem kilku różnych tekstów. Najstarsze pochodzą z XIII w., najmłodsze z XV w.
Oprócz tytułu rękopisu badacze podają informacje o miejscu i czasie jego powstania, materiale, na którym został zapisany, jego dotychczasowych losach i stanie zachowania. Opisane są wszystkie teksty z zacytowaniem pierwszych linijek.
- Podajemy, czy konkretny tekst, to jedyny zachowany egzemplarz czy jest ich więcej, a jeśli są, to gdzie się znajdują. Ustaliliśmy też, jakie jest znaczenie tego tekstu w tradycji rękopiśmiennej. Czy jest on bliższy czy dalszy wersji autora, bo trzeba pamiętać, że kopiści do tekstu w języku narodowym czasem dodawali coś od siebie, odejmowali, archaizowali lub modernizowali język. Dlatego kopia kopii nie jest równa - mówił współautor katalogu dr Piotr Tylus.
- Opisana przez nas kolekcja jest typową kolekcją bibliofilską stąd są wśród nich wyjątkowe egzemplarze - podkreślił badacz.
W Krakowie przechowywany jest np. jedyny, choć niekompletny, bo złożony z 54 kart egzemplarz "Historii o królowej Bercie i królu Pepinie". Jest także jedna karta pergaminowa z XIII-wiecznej adaptacji na jęz. francuski łacińskiego tekstu "Historii królów Bretanii" oraz jedyna zachowana do dziś kopia przekładu tekstu "De dictis et factis Alfonsi Regis Aragoniae".
"Ten ostatni rękopis jest unikatowy także ze względu na oprawę - połączenie skóry i złota. Na świecie poza tym egzemplarzem są zaledwie trzy tego typu oprawy" - mówił Piotr Tylus.
W Bibliotece Jagiellońskiej są przechowywane także: kompletny rękopis "Powieści o Róży", XIII-wieczny fragment "Historii o św. Graalu", jedna z wielu adaptacji na język francuski "Złotej Legendy" (ta wersja adaptacji zachowała się tylko w dwóch egzemplarzach) oraz bardzo cenne rękopisy illuminowane czyli ilustrowane.
Jak mówi dr Tylus wydany w Niemczech katalog może być interesujący i przydatny dla historyków średniowiecznej literatury francuskiej, historyków sztuki, historyków i badaczy dziejów cywilizacji.
Cały zbiór "Berlinki" jest zróżnicowany pod względem językowym. Dzieła francuskie to 230 woluminów z okresu od XIII do XIX w. - zabytki literatury starofrancuskiej, dzienniki z wojen napoleońskich, rękopisy Voltaire'a, nieznane lub mało znane dzieła francuskiej literatury nowożytnej i nawet książki kucharskie. To prawdziwa, mało eksplorowana kopalnia dla badaczy.
Dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej prof. Zdzisława Pietrzyk chciałby, aby w przyszłości powstały katalogi znajdujących się w "Berlince" rękopisów łacińskich i druków ulotnych z okresu od XVI do XIX w.
"Berlinka" składa się z dwóch części: z tzw. Skarbu Pruskiego oraz zbioru druków nowych czyli książek z XIX i XX w. Tzw. Skarb Pruski to rękopisy, rękopisy muzyczne, starodruki i niewielki fragment zbiorów kartograficznych.
Zbiory te począwszy od 1946 r. przekazywane zostały do"Jagiellonki" jako centralnej Składnicy Zbiorów Zabezpieczonych. Do Krakowa trafiło 490 z 505 skrzyń. Właścicielem tych zbiorów jest Skarb Państwa, a Biblioteka Jagiellońska jedynie ich depozytariuszem. Władze Niemiec wielokrotnie dopominały się ozwrot "Berlinki". Sprawa ta, co jakiś czas pojawia się w stosunkach polsko-niemieckich oraz rozmowach na temat zwrotu dóbr kultury.
reg
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Powiernictwo Pruskie domaga się zwrotu bezcennych dzieł sztuki
RZECZPOSPOLITA, 10.10.2007
Powiernictwo składa kolejne pozwy w Strasburgu. Tym razem żąda od Polski zwrotu obrazów, z "Madonną" Botticellego na czele
W pozwie złożonym w Europejskim Trybunale Praw Człowieka Powiernictwo Pruskie domaga się zwrotu kilkunastu obrazów należących niegdyś do śląskiej rodziny von Ingenheimów. Najsłynniejszy z nich "Madonna z Dzieciątkiem" Sandra Botticellego znajduje się w warszawskim Muzeum Narodowym.
- Złożyliśmy pozew w imieniu spadkobiercy rodziny Franza Heuera - informuje Thomas Gertner, adwokat Powiernictwa. Jest on jednym z 11, które trafiły ostatnio do Trybunału, uzupełniając 23 pozwy złożone wcześniej, a dotyczące zwrotu majątków.
Sprawa Heuera to pierwszy przypadek, kiedy wysiedlony po II wojnie światowej Niemiec domaga się zwrotu dzieł sztuki. Argumentuje, że został pozbawiony własności w wyniku "zbrodni przeciwko ludzkości". Zdaniem historyka sztuki Magdaleny Palicy istnieją niezaprzeczalne dowody, że zarówno obraz Botticellego, jak i kilka innych znajdujących się obecnie w muzeach we Wrocławiu i na Wawelu były własnością Ingenheimów.
Polskie władze uspokajają: nie ma mowy o zwrocie obrazów. - Zgodnie z decyzją wielkich mocarstw w Poczdamie ziemie zachodnie zostały przyznane Polsce wraz z całym mieniem prywatnym i państwowym - powiedział "Rzeczpospolitej" Wojciech Kowalski, pełnomocnik MSZ ds. dóbr kultury. - Powiernictwo nie może liczyć na sukces.
Podobnego zdania jest prof. Jan Barcz, współautor ekspertyzy prawnej z 2004 roku na temat roszczeń. - Nie ma żadnej różnicy, czy chodzi o nieruchomości, czy o dzieła sztuki. Wszelkie roszczenia są bezzasadne - powiedział "Rz".
Przedstawiciele PiS i PO Konrad Szymański i Bronisław Komorowski są zgodni w tej kwestii. Obaj uważają, że należy wreszcie zakończyć sprawę roszczeń.
- Niemcy powinny przeciąć ten wrzód, czyli wziąć na siebie wszelkie roszczenia Niemców poszkodowanych w trakcie i po zakończeniu drugiej wojny światowej - powiedział "Rzeczpospolitej" Konrad Szymański.
Piotr Jendroszczyk, Piotr Zychowicz
----------------------------------
Madonna fascynująca urodą i melancholią
"Madonna z Dzieciątkiem, Janem Chrzcicielem i aniołami" jest typowym dla Botticellego ujęciem religijnego tematu.
Tondo (przedstawienie w kole) zostało namalowane temperą na desce ok. 1488 roku. Po wojnie trafiło do wrocławskiego Schlesisches Museum, potem przez krótki czas było przechowywane w Ząbkowicach Śląskich. W 1946 roku trafiło do stołecznego Muzeum Narodowego.
Sandro Botticelli (ok. 1445-1510) to jeden z największych mistrzów wszech czasów. Florentyńczyk, w młodości pracował dla rodziny Medici. Jego "Primavera" i "Narodziny Wenus" uchodzą za absolutne arcydzieła.
Sławą cieszą się też jego Madonny, których stworzył wiele wersji. Botticelli wykreował własny ideał kobiecej urody. Delikatne rysy, jasne loki, półprzymknięte, rozmarzone oczy, usta bez uśmiechu. Melancholia cechuje zarówno Madonny, jak greckie boginie, Dzieciątka, anioły i świętych. Podobno za wzorzec posłużyła mu Simonetta Vespucci, ukochana Giuliana Medici, najpiękniejsza kobieta Florencji, zmarła w wieku 22 lat na gruźlicę.
Monika Małkowska
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
POLSKA - NIEMCY: Pomysł na zamknięcie sporu o dzieła sztuki
RZECZPOSPOLITA, 15.09.2007
Czy Berlin jest gotowy ustąpić w sporze o zwrot niemieckich dóbr kultury, które po drugiej wojnie światowej zostały na ziemiach przyznanych Polsce? Sygnał w tej sprawie wysłała podczas wizyty w Warszawie wiceprzewodnicząca frakcji parlamentarnej SPD Angelika Schwall-Düren
- Przyznaję otwarcie, że rozmowy z Polską na temat dóbr kultury były niefortunne i bardzo szkodliwe dla naszych stosunków - powiedziała Angelika Schwall-Düren podczas warszawskiej debaty "Polska i Niemcy w Europie -partnerzy w UE".
Zaproponowała kompromisowe rozwiązanie: "dobra kultury, które w przeszłości należały do jakiegoś państwa europejskiego, staną się dostępne dla wszystkich, pozostając równocześnie tam, gdzie są teraz".
Pani Schwall-Düren co prawda zaznaczyła, że nie jest to stanowisko MSZ, ale eksperci podkreślają, że te słowa "na pewno nie zostały wypowiedziane przypadkiem", a niemiecka dyplomacja kontrolowana jest właśnie przez SPD. Zresztą, jak stwierdziła sama Schwall-Düren, "w naszym MSZ nikt nie jest zadowolony z tego, co się działo w tej sprawie w ostatnich tygodniach".
Berlin nie chce komentować wypowiedzi deputowanej SPD. -W całej sprawie nie pojawiło się nic nowego - powiedział "Rz" rzecznik niemieckiego MSZ Hubert Jäger. Polscy dyplomaci podkreślają zaś, że nie był to pierwszy sygnał w tej sprawie, jaki dotarł do Warszawy.
- Cieszymy się, że Berlin łagodzi swoje stanowisko. Pomysł pani Schwall-Düren nie jest jednak idealny. Dotyczy on bowiem obu krajów i oznacza, że również polskie dzieła sztuki, zrabowane przez Niemców i do tej pory nieoddane, nie zostałyby zwrócone - powiedział "Rz" polski dyplomata.
Brakowało inicjatywy Berlina
Angelika Schwall-Düren w rozmowie z "Rz" nie chciała komentować złożonej dzień wcześniej propozycji. Powiedziała jedynie, że osoby prywatne powinny mieć nadal prawo do swoich dzieł sztuki. - Strona niemiecka popełniła w sprawie dóbr kultury błąd. Faktem jest, że w ostatnich dwu latach nie było żadnych rozmów na ten temat, ale w tym czasie niemiecki rząd też nie wystąpił z żadną inicjatywą - stwierdziła.
"Frankfurter Allgemeine Zeitung", powołując się na pełnomocnika niemieckiego rządu ds. dóbr kultury, napisał kilka tygodni temu, że znajdujące się w Polsce niemieckie dzieła sztuki są ostatnimi jeńcami II wojny światowej. Uznał je za "łupy wojenne" i wezwał rząd, aby domagał się ich zwrotu. Wywołało to gwałtowną reakcję w Polsce.
- Wpisaliśmy właśnie tę sprawę do porządku dziennego styczniowego posiedzenia Komisji Kultury Bundestagu - zapewnia posłanka Lukrezia Jochimsen z postkomunistycznej Partii Lewicy. Jest przekonana, że spór o niemieckie dzieła sztuki w Polsce powinien zostać rozstrzygnięty raz na zawsze przez rezygnację Niemiec z żądań ich zwrotu. - Obawiam się jednak, że jestem w mniejszości, proponując takie rozwiązanie -przyznaje Jochimsen.
O sporze rozmawiał w piątek prezydent Lech Kaczyński z Norbertem Lammertem (CDU), przewodniczącym Bundestagu, podczas spotkania w Krakowie. Powiedział, że w sprawie dóbr kultury, które przez działania wojenne "zmieniły miejsce pobytu", potrzeba "nowego początku". -Takie nowe otwarcie jest możliwe - deklarował Lammert.
Prezydent unika Pötteringa
Podczas konferencji nie doszło do spotkania Lecha Kaczyńskiego z obecnym w Krakowie przewodniczącym Parlamentu Europejskiego Hansem-Gertem Pötteringiem. Wcześniej zapowiadano panel, na którym obaj politycy mieli przedstawić swoje wystąpienia.
Prezydent przyjechał jednak wcześniej, wygłosił przemówienie, spotkał się z Lammertem i wyjechał do Warszawy. Jak powiedział "Rz" wiceminister spraw zagranicznych Paweł Kowal, prezydent miał później spotkanie w premierem Portugalii. W kuluarach konferencji spekulowano jednak, że doszło do "dyplomatycznego uniku".
- Premier Kaczyński na konwencji PiS ostro skrytykował Pötteringa za udział w zjeździe niemieckich ziomkostw. Właśnie to sprawiło, że prezydent nie chciał obok niego wystąpić -komentował eurodeputowany Bogusław Sonik (PO).
PIOTR JENDROSZCZYK z Berlina PIOTR ZYCHOWICZ, JERZY SADECKI
- - - - - - - - - - - - - - -
Opinie specjalnie dla "Rz"
Wojciech Kowalski pełnomocnik polskiego MSZ ds. dóbr kultury
Warszawskie wystąpienie pani Angeliki Schwall-Düren z SPD to na pewno dobry znak. Cieszymy się bardzo, że cała medialna burza, całe polityczne zamieszanie, które wybuchło ostatnio w sprawie niemieckich dóbr kultury - jakie przejęliśmy na ziemiach zachodnich po II wojnie światowej - nieoczekiwanie przyniosło pozytywne efekty. To bardzo dobrze, że trwająca od pewnego czasu dyskusja skłoniła naszych niemieckich partnerów do refleksji i głębszej analizy tego problemu. To dobrze, że nie słyszymy już stwierdzeń w stylu: "Polacy zrabowali nam nasze dobra kultury i muszą je natychmiast oddać". Miejmy nadzieję, że jeśli teraz będziemy z naszymi partnerami na ten temat rozmawiać, uda nam się rozwiązać problem dzieł sztuki w duchu wzajemnego zrozumienia i dialogu.
Bronisław Komorowski wicemarszałek Sejmu z ramienia Platformy Obywatelskiej
Słowa pani Schwall-Düren odbieram z niezwykłą satysfakcją. Mam bowiem wrażenie, że jej wystąpienie to w dużej mierze skutek naszej rozmowy, w której tłumaczyłem jej, że jednostronne żądania wysuwane przez Niemcy w takiej sprawie odbierane są w Polsce niezwykle negatywnie. Jej propozycja jest dobra. To oczywiste, że w integrującej się Europie każdy powinien mieć dostęp do dóbr kultury. Nie ma też w tym nic złego, że niemieckie dzieła sztuki będą rekompensatą za gigantyczne szkody, jakie poniosła nasza kultura podczas wywołanej przez Niemców wojny. Wystąpienie pani Schwall-Düren pokazuje, że możemy w rozsądny sposób rozwiązywać nasze spory z Niemcami. Że w Niemczech jest wielu ludzi, z którymi można się porozumieć, co powinno zostać wykorzystane przez mądrą polską politykę zagraniczną.
Kai Olaf Lang niemiecka fundacja Nauka i Polityka
Cały spór o dobra kultury należy rozpatrywać w kontekście nawrotu tematyki historycznej w relacjach polsko-niemieckich. Nie grozi to jednak przekształceniem w otwarty konflikt, jak to ma miejsce w wypadku projektu Centrum przeciwko Wypędzeniom. Trzeba znaleźć jakiś kompromis. Dla strony niemieckiej jest ważne, aby Niemcy nie mieli poczucia bezpowrotnej utraty znajdujących się w Polsce dóbr kultury. Pragną mieć świadomość, że niezależnie od ich formalnego statusu czy miejsca, w którym się znajdują, pozostaną częścią niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Jednym z pomysłów mogłoby być utworzenie wspólnej fundacji zapewniającej Niemcom dostęp do tych dóbr. Celem takiej instytucji byłoby również zapewnienie, że dzieła byłyby w jakiś sposób obecne w Niemczech, przynajmniej okresowo.
not. p.z.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Die Tageszeitung: Polska ma rację w sporze z Niemcami
strem ,IAR, 23.08.2007
Niemiecki dziennik "Die Tageszeitung" przyznaje Polsce rację w sporze z Niemcami o dobra kultury. Warszawska korespondentka gazety wyjaśnia polskie stanowisko w tej sprawie i krytykuje niemieckiego negocjatora ds. zwrotu dóbr kultury, Tono Eitela.
Gabriele Lesser wytyka mu brak wyczucia, arogancję a nawet - jak głosi tytuł komentarza - "chęć prowokacji" wobec Polski. Jej zdaniem, świadczy o tym używanie przez Eitela w stosunku do niemieckich dóbr kultury, które po Drugiej Wojnie Światowej znalazły się na terytorium Polski, określeń "sztuka zdobyczna" czy "ostatni niemieccy jeńcy wojenni".
Dyplomata nazywał tak niemieckie dzieła sztuki w wypowiedziach dla "Frankfurter Allgemeine Zeitung". Kilka artykułów w tym dzienniku wywołało przed miesiącem debatę na temat problemu restytucji dóbr kultury.
Korespondentka "Tageszeitung" przypomina, że Polacy, w odróżnieniu od Rosjan czy Ukraińców, nie rabowali dzieł sztuki w Niemczech. Dlatego jej zdaniem, zestawianie tych krajów z Polską jest niewłaściwe. Z tego też powodu, jak pisze Lesser, Polska ma prawo do zadośćuczynienia ze strony Niemiec za straty wojenne.
Polska oczekuje na gest ze strony Niemiec, ale Tono Eitel stara się tego nie dostrzegać, powtarzając, że kwestia reparacji została załatwiona - czytamy w komentarzu. Zarzuty negocjatora wobec Polski wynikają zaś, zdaniem autorki, z mizernego bilansu jego pracy. "Od 15 laty Niemcy nie uzyskały absolutnie nic" - pisze Gabriele Lesser w artykule, który jako pierwszy w Niemczech przyznaje Polsce rację w sporze o dobra kultury.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Zagrabione dobra kultury wciąż czekają na powrót do Polski
RZECZPOSPOLITA, 20.08.2007
Odnalezienie w Austrii średniowiecznego krucyfiksu Czartoryskich było wyjątkowym przypadkiem. Częściej los takich dzieł pozostaje nieznany, a nawet jeśli uda się je odszukać, ściągnięcie ich z powrotem do kraju graniczy z cudem
Ostrożne szacunki, sporządzane jeszcze w latach 40. przez ówczesne Biuro Rewindykacji i Odszkodowań, mówią o ponad 500 tys. zrabowanych w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę i ZSRR dzieł sztuki oraz 50 mln tomów książek. Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które zajmuje się tym od 1990 r., udało się skatalogować tylko 60 tysięcy. Od ponad 10 lat istnieje też, przekazana w 1995 r. do Niemiec, tzw. lista 114, zawierająca spis przechowywanych tam zrabowanych w Polsce dóbr kultury. Na inne nie udało się dotychczas natrafić, chociaż w poszukiwaniach pomaga nam Interpol.
Katalogi mają naprowadzać na ślad
Zamieszczona na stronach internetowych Ośrodka Ochrony Zbiorów Publicznych lista strat wojennych obejmuje m.in. obrazy Rafaela, Bruegla, Rubensa, a także Chełmońskiego czy Gersona. Podobne spisy publikują Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ambasada polska w USA oraz Kongres Polonii Amerykańskiej. W założeniu mają naprowadzać na ślad zagrabionych dzieł, utrudniać obrót nimi i ułatwiać w razie potrzeby identyfikację. Jak podaje na swoich stronach internetowych Ministerstwo Spraw Zagranicznych, w latach 90. wiele krajów europejskich opracowało zasady współdziałania w badaniu przeszłości obiektów muzealnych i metody rozwiązywania wynikających z tego problemów. Dało to już pewne rezultaty w postaci odzyskanych przez Polskę dzieł (patrz ramka), ale są one wciąż niezadowalające. Wróciło ich tylko kilkadziesiąt, przeważnie tych, które udało się rozpoznać na aukcjach lub w antykwariatach. Najczęściej z USA, najgorzej idzie to w Niemczech. Nie dają też dotychczas efektu rozmowy z Rosją i Ukrainą na temat zwrotu naszych dóbr kultury.
Amerykańscy adwokaci bronią polskich interesów
Restytucją zabytków zrabowanych podczas wojny zajmują się ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Spraw Zagranicznych, wspomagane przez polskie służby dyplomatyczne i konsularne. - Podejmujemy wiele działań, w wyniku których udaje nam się odzyskać skarby kultury, ale idzie to powoli, wymaga dużych środków, procesów sądowych, długotrwałych rozmów i ugód - mówi Izabella Danis, zastępca dyrektora Departamentu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą MKiDN. - Niejednokrotnie nie można odzyskać zabytku na drodze sądowej i trzeba go odkupić. Tak było np. z obrazem pędzla Łukasza Cranacha, który pojawił się na aukcji w Szwajcarii. W wypadku dzieł utraconych wskutek wojny poszczególne państwa, czy to europejskie, czy USA, posługują się własnymi normami prawa. Starając się o zwrot jakiegoś zabytku czy pomagając w jego odzyskaniu osobom prywatnym, do których należał, musimy więc, zgodnie z konwencjami międzynarodowymi, stosować się do przepisów obowiązujących w danym kraju. Dlatego zatrudniamy miejscowych adwokatów. Szczęśliwie mamy katalogi utraconych dzieł, ale nieraz zmieniają one kilkakrotnie właścicieli, a obecni często dowodzą, że kupili je w dobrej wierze.
Toteż nasze placówki dyplomatyczne i konsularne z największą uwagą powinny śledzić rynek obrotu dziełami sztuki i w razie potrzeby sygnalizować pojawienie się na nim zagrabionych obiektów. Dotyczy to domów aukcyjnych, zwłaszcza tych mniej znanych, ponieważ renomowane starają się nie dokonywać takich transakcji.
DANUTA FREY
Niektóre odzyskane zabytki
Złoty skarb (XII w.) powrócił w 1992 r. z Niemiec
Gabriel Metsu "Praczka" (XVII w.) - 1994 r. - z USA
Pompeo Batoni "Apollo i dwie muzy" (XVIII w.) - 1997 r. - z Rosji
Łukasz Cranach Młodszy "Portret księcia pomorskiego Filipa I" (XVI w.) - 1999 r. - ze Szwajcarii
Adriaen Brouwer "Chłopi w karczmie" (XVII w.) - 2002 r. - z Wlk. Brytanii
Księga sądowa i księga ziemska z Krakowa (XV w.) - 2002 r. - z USA
Hełm i obojczyk ze zbroi (ok. 1700 r.) - 2003 r. - z Wielkiej Brytanii
Charles Francois Hutin "Kobieta w fotelu" (XVIII w.) - 2004 r. - z Francji
Brewiarz (XV w.) - 2005 r. - z Wielkiej Brytanii
Dwie kwatery ołtarza z kościoła we Wkryujściu (XVI w.) - 2006 r. - z Łotwy
Jan Matejko "Portret Karola Podlewskiego" - 2006 r. - z USA
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Fotyga: Niemcy mogą liczyć na nasz gest
mar, PAP, 9.08.2007
- To Polska ma roszczenia wobec Niemiec. Niemcy mogą liczyć na nasz gest, ale na pewno nie w takiej atmosferze i w taki sposób, który kwestionuje powojenny porządek - powiedziała minister spraw zagranicznych Anna Fotyga, odnosząc się do sprawy niemieckich żądań zwrotu dóbr kultury, w tym tzw. Berlinki.
Minister Fotyga powiedziała w radiowej Jedynce, że niemieckie żądania zwrotu dóbr kultury są przykładem "odwróconej logiki".
- Te dobra kultury, w myśl dekretu z 8 marca 1946 r., który był wykonaniem postanowień aliantów, są własnością państwa polskiego. Ze strony polskiej jest natomiast cały ogrom zniszczeń dóbr kultury i grabieży, które miały miejsce - tłumaczyła Anna Fotyga.
"Są możliwe różne dwustronne uzgodnienia"
Zaznaczyła, że Polska i Niemcy mogą prowadzić rozmowy w tej kwestii i "są możliwe różne dwustronne uzgodnienia i uregulowania". Podkreśliła jednak, że to Niemcy mogą liczyć ze strony polskiej na "gest" - i to "na pewno nie w takiej atmosferze, nie niezgodnie z polską racją stanu i na pewno nie w taki sposób, który kwestionuje de facto porządek powojenny". - Do tego nie dopuścimy - zapewniła minister.
Anna Fotyga odniosła się też do cytowanej w radiowej Jedynce wypowiedzi Tono Eitela, niemieckiego negocjatora ds. zwrotu dóbr kultury, iż "postawa nazistowskich Niemiec nie może wskazywać drogi innym krajom, także Polsce".
"Roszczenia Niemiec nie mają podstawy prawnej"
- Polska nie łamie prawa międzynarodowego. Niemcy bardzo dobrze o tym wiedzą, że nie ma żadnej podstawy prawnej. IV Konwencja Haska, na którą powołuje się prof. Eitel, mówi o grabieży dóbr kultury. To nie była żadna grabież, to były dobra kultury, które znajdowały się na Ziemiach Zachodnich, należących do Polski zgodnie z postanowieniami aliantów - mówiła min. Fotyga.
Pytana, czy Niemcy próbują - w związku ze swymi roszczeniami - traktować Polskę jako "kraj niższej kategorii", min. Fotyga odpowiedziała: - Jeśli żąda się gestów - a żąda się gestów tylko od słabszego, biedniejszego, gorszego - my takim nie jesteśmy.
Minister zapewniła jednocześnie, że Polska liczy na to, że "stosunki polsko-niemieckie będą stosunkami dobrymi, coraz lepszymi".
FAZ atakuje Polskę
W zeszłym tygodniu "Frankfurter Allgemeine Zeitung" napisał, że Polska nie chce rozmawiać z Niemcami o zwrocie tzw. berlinki - zbiorów Bliblioteki Pruskiej. Zbiory te, wywiezione w czasie wojny z Niemiec, znalazły się po 1945 r. na terytorium Polski.
Stanowisko wobec artykułu niemieckiej gazety zajęło polskie MSZ, które we wtorkowym oświadczeniu napisało m.in., że dobra kultury niemieckiej, które znalazły się na terenie Polski w wyniku II wojny światowej, "zostały na podstawie odpowiednich aktów prawnych przejęte na własność przez państwo polskie", a próba formułowania roszczeń wobec tych dóbr "musi budzić zdziwienie w świetle ogromnych strat zadanych polskiej kulturze przez niemieckiego okupanta".
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Zabytki pozostaną w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Polska na pewno w najbliższym czasie nie odda Niemcom kolekcji manuskryptów ani samolotów ze zbiorów Göringa
Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydało wczoraj oświadczenie, w którym zaznacza, że niemieckie roszczenia dotyczące dóbr kultury są bezpodstawne, a dzieła sztuki i eksponaty, jakie znalazły się w związku z II wojną światową na terenie Polski, "stanowią własność państwową bądź też należą do podmiotów, które legalnie stały się ich właścicielami. Regulacja ta miała charakter ostateczny, a wysuwanie obecnie jakichkolwiek roszczeń o zwrot tych dóbr jest całkowicie bezpodstawne i nie może być uwzględnione".
Według ministerstwa próba formułowania roszczeń wobec tych dóbr "musi budzić zdziwienie w świetle ogromnych strat zadanych polskiemu dziedzictwu kulturalnemu przez okupanta niemieckiego".
Jednocześnie MSZ zapewniło o gotowości władz polskich do rozmów z Niemcami w sprawie rozwiązania tego problemu. Anonimowo pracownicy resortu zapowiadają, że będą to długie i twarde negocjacje.
- Polska straciła w czasie wojny nieporównywalnie cenniejsze zbiory niż te, których domagają się teraz Niemcy. Dzieła Rafaela, Cranacha czy Breughla i dziesiątki tysięcy innych były o wiele więcej warte niż Berlinka czy kolekcja samolotów Göringa - mówi jeden z urzędników pragnący zachować anonimowość.
Jak się dowiedzieliśmy, minister Anna Fotyga chce naprawić błędy, które popełnili polscy negocjatorzy prowadzący rokowania w sprawie polsko-niemieckiego traktatu na początku lat 90. Nasi dyplomaci zaproponowali wówczas zapis, który miał rozstrzygnąć raz na zawsze kwestię obustronnej restytucji dóbr kultury. Niemieccy negocjatorzy optowali jednak za zostawieniem sprawy do przyszłych negocjacji.
Polacy są skłonni negocjować kwestie restytucji. Zapowiadają jednak, że Polska nie odstąpi od częściowego przynajmniej zadośćuczynienia za straty, jakich doznała w czasie wojny. Niemcy utrzymują twarde stanowisko w tej sprawie. - Od czasów zawarcia traktatu z Polską na początku lat 90. w Niemczech obowiązuje doktryna: sprawa odszkodowań za II wojnę uznawana jest za zamkniętą - mówi dyplomata z Ambasady Niemiec w Warszawie.
Spór rozstrzygnąć mogą jedynie rozmowy polskiego premiera i niemieckiej kanclerz.
Negocjacje nie zaczną się jednak, zanim jesienią Trybunał w Strasburgu nie wyda wyroku w sprawie roszczeń Powiernictwa Pruskiego. Polska najchętniej załatwiłaby za jednym zamachem wszystkie sporne sprawy.
CEZARY GMYZ
//////////////////// Opinie
Uwe Hartmann Niemieckie Biuro Utraconych Dóbr Kultury
Doprowadzić do wymiany
Powinniśmy rozmawiać w gronie ekspertów i historyków oraz wskazać możliwe rozwiązania tego problemu. Wiemy, gdzie się znajdują tak ważne zbiory jak "Berlinka" czy kolekcja samolotów, ale nadal nie wiemy, gdzie są dzieła wywiezione z Polski w czasie okupacji. Trzeba przyznać, że nie poszukiwano ich intensywnie w Niemczech. Jest to związane z sytuacją polityczną i skutkiem zimnej wojny. Należy próbować to ustalić teraz na drodze wspólnych działań i doprowadzić do wymiany zabytków i dzieł sztuki.
Mariusz Muszyński pełnomocnik MSZ
Zwrot niezgodny z racją stanu
Zwrot niemieckich dóbr kultury, które po wojnie znalazły się w Polsce, byłby niezgodny z naszą racją stanu. Trzeba zwrócić uwagę, że Niemcy w Polsce prowadzili regularny rabunek. Natomiast dzieła niemieckie, które są u nas, nie zostały zrabowane, tylko porzucone. Wiele z nich przepadłoby bezpowrotnie, gdybyśmy nie otoczyli ich opieką. Ewentualny zwrot mógłby stworzyć niebezpieczny precedens, który uruchomiłby kolejne roszczenia Niemców w innych sprawach.
DAREK GOLIK
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Autografu Chopina nie można zastąpić autografem Beethovena
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Polska chciałaby od Niemiec tzw. restytucji zastępczej. Chodzi o to, że wiele dzieł zostało utraconych bezpowrotnie. W zamian nasz kraj zgodziłby się na dzieła o podobnej wartości artystycznej lub historycznej. Na to niestety nie godzą się Niemcy
Uwe Hartmann, niemiecki historyk kultury
Rz: Dlaczego Niemcy się domagają, aby znajdująca się w Polsce "Berlinka" czy kolekcja zabytkowych samolotów wróciły do Niemiec?
Uwe Hartmann, zastępca szefa Biura Koordynacyjnego Utraconych Dóbr Kultury w Magdeburgu: Przede wszystkim dlatego, że zbiory te zostały przetransportowane czasowo do innych miejsc, aby chronić je przed nalotami alianckimi. Ich wcześniejszym miejscem pobytu był Berlin i nie ulega wątpliwości, że powinny tam wrócić. Jest tu wiele aspektów prawnych, ale podstawy niemieckich żądań opierają się na takiej argumentacji. Odnalezionej na Śląsku "Berlinki" nie można także zaliczyć do trofeów wojennych. Te rzeczy w związku z działaniami wojennymi znalazły się na terytoriach, które weszły w skład Polski. Poza tym obie strony zobowiązały się do rozmów o zwrocie dzieł.
Oznacza to, że Polska powinna niezwłocznie oddać "Berlinkę"?
Na pewno nie natychmiast. Uważam jednak, że obie strony nie powinny stawiać warunków wstępnych i się porozumieć.
Co z pojęciem restytucji zastępczej? Czy Polska nie ma prawa do rekompensaty za zniszczone przez Niemców dobra kultury?
Z punktu widzenia historyka kultury takie rozwiązanie jest nie do przyjęcia. Nie można udowadniać, że np. spalony w wyniku barbarzyńskich działań niemieckich wojsk podczas likwidacji Powstania Warszawskiego autograf Chopina można zastąpić autografem Beethovena.
Jakimi sposobami Niemcy chcą doprowadzić do odzyskania dóbr kultury znajdujących się w Polsce?
Powinniśmy rozmawiać w gronie ekspertów i historyków. Wiemy, gdzie znajdują się takie ważne zbiory jak "Berlinka", ale nie wiemy, gdzie jest wiele obiektów wywiezionych z Polski w czasie okupacji. Trzeba próbować to ustalić i doprowadzić do wymiany.
Formalnie nadal działa wspólna komisja polsko-niemiecka i do niczego nie doszła.
To prawda, ale udało się ustalić miejsce pobytu niektórych pochodzących z Polski dóbr kultury, jak np. obrazu Francesco Guardiego w Stuttgarcie.
Dlaczego nie został zwrócony Polsce?
W takiej sprawie muszą decydować politycy. Przypuszczam, że chodzi o to, aby nie dokonywać jednostronnych zwrotów dóbr kultury w czasie trwania negocjacji.
rozmawiał Piotr Jendroszczyk
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Ćwiczenia z niepamięci
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Polacy w latach 90. nie zwracali uwagi na braki w traktacie układającym na nowo relacje po obu stronach Odry, bo byli pewni, że kwestie rozliczeń wojennych zostały zamknięte. Okazuje się, że niekoniecznie. Niemcy nie tylko nie chcą już pamiętać o swej winie, ale coraz chętniej przypominają własne straty - pisze publicysta "Rzeczpospolitej"
Piotr Semka
Opinię publiczną w Polsce zbulwersowały niemieckie postulaty zwrotu dzieł sztuki, jakie pozostały na polskich ziemiach zachodnich. W odróżnieniu od wcześniejszych roszczeń osób prywatnych - tym razem za bulwersującymi żądaniami stoi przedstawiciel władz RFN. Nieprzyjemne zdziwienie tonem roszczeń nie powinno zaciemniać faktu, że postulaty te wynikają ze zmiany w sposobie myślenia Niemców o nich samych. Że są rezultatem nowej tendencji, w myśl której 60 lat po wojnie Niemcy mogą swobodnie wrócić do wojennych rozrachunków, tym razem w roli pokrzywdzonych. Bez obowiązkowej pamięci o winie za podpalenie Europy.
Na ratunek ostatnim jeńcom
Spór o niemieckie dobra kultury w Polsce zaczął się od artykułu w dzienniku "Frankfurter Allgemeine Zeitung" z 26 lipca. Sam jego tytuł - "Die letzten deutschen Kriegsgefangenen" ("Ostatni niemieccy jeńcy wojenni") wyznaczył kierunek dyskusji. Kto zna powojenną historię Niemiec, ten wie, że akcja przywoływania pamięci o jeńcach - zwłaszcza tych, którzy trafili w ręce sowieckie - była jednym z pierwszych elementów budowania tożsamości Niemców. Wówczas w spokojny, ale zdecydowany sposób przypominano aliantom, że - nie negując świeżych jeszcze niemieckich zbrodni - każda kara ma swój kres i przedłużanie niewoli jeńców budzi sprzeciw.
Wydaje się, że "FAZ" w podobny sposób patrzy teraz na sprawę zwrotu "Berlinki". Z tej perspektywy przetrzymywanie przez Polaków rękopisów Mozarta czy Goethego można rozumieć jako efekt zawieruchy wojennej i powojennego oddzielenia Polski i RFN żelazną kurtyną. W dzisiejszej cywilizowanej Europie nic nie powinno już jednak stać na przeszkodzie, by niemieckie dzieła wróciły do domu. W tle formułowane są obawy, że Polacy z powodu niechętnego stosunku do sąsiadów mogą zbioru należycie nie konserwować, przez co może ucierpieć dziedzictwo światowej kultury. Proste, logiczne i bardzo XXI-wieczne.
Rozrachunek niemiecki i polski
Dlaczego jednak z polskiego punktu widzenia w takim myśleniu tkwi błąd? Pierwsze błędne założenie tkwi w opinii - oficjalnie niewyrażonej wprost - według której Niemcy nie powinny się zgadzać, by na ich relacjach z sąsiadami wciąż ciążył cień pamięci o agresji i zbrodniach z ostatniej wojny. To założenie zdominowało niemieckie myślenie - zarówno na lewicy, jak i na prawicy - o nowym etapie w polityce historycznej.
W 2005 roku na zamówienie tygodnika "Stern" ośrodek Forsa przeprowadził sondaż. Wynikło z niego, że nasi zachodni sąsiedzi czują się zmęczeni ciągłym roztrząsaniem niechlubnych wydarzeń z ich najnowszej historii. Ponad połowa (52 proc.) respondentów chciała, by zamknąć debatę nad przeszłością. Ponad dwie trzecie (68 proc.) uważało, że ich kraj ma prawo zachowywać się tak jak każde inne państwo, czyli nie być obarczonym moralnymi zobowiązaniami za wstydliwą historię.
W myśl tej nowej teorii niemiecka demokracja dostatecznie długo pokutowała za zbrodnie wojenne, teraz nie musi więc już się hamować we wspominaniu własnych ofiar i strat materialnych. Pamięć o powojennych deportacjach Niemców została pozbawiona otoczki rewanżyzmu. Dziś niemieccy dziennikarze nie widzą już przeciwwskazań, aby wracać do kwestii zwrotu niemieckich dóbr kultury.
Ta nowo zdobyta pewność siebie zbudowana jest na drugim założeniu, także niepokojącym Polaków, że rachunki materialne z Warszawą zostały zakończone i że bilansem tym nie powinniśmy być rozczarowani. Zupełnie pomija się przy tym fakt, że normalne relacje (nieskażone totalitarną niewolą i podziałem Niemiec) między narodem polskim a niemieckim nie trwają 60 lat, ale zaczęły się dopiero 17 lat temu. Że okres do 1970 roku był naznaczony brakiem zgody RFN na granicę na Odrze i Nysie. Że zrzeczenie się przez PRL w 1953 roku reparacji wojennych od Niemiec nastąpiło pod naciskiem Moskwy i że zdaniem Polaków nie znalazło odbicia w rekompensacie dla komunistycznych władz w Warszawie w latach 70. i 80. W rezultacie Niemcy mają poczucie, że od dekad z nawiązką spłacają moralny dług z lat wojny. Zatem - genug ist genug - czas już zakończyć owo uleganie Polakom, bo zaczyna się ono zamieniać w "krojenie niemieckiego frajera według chwytu na hitlerowca".
Problem w tym, że Polska optyka jest inna. Jeszcze w połowie lat 90. Polacy nie myśleli nawet o odszkodowaniach. Zmieniło się to wówczas, gdy pojawiły się pozwy osobników takich jak Rudi Pawelka. Brak zamknięcia kwestii własnościowych w traktacie z 1991 roku jest zaniechaniem, które obciąża obie strony. Jednak dziś to niemiecka klasa polityczna trwa w niechęci do naprawienia błędu i renegocjacji traktatu. Nic dziwnego, że z braku prawnego zamknięcia kwestii majątkowych strona polska nie chce dyskutować o sprawach mniejszej rangi takich jak "Berlinka" czy kolekcja samolotów Goeringa. I na odwrót. Gdyby RFN zdobyła się na wysiłek ustawowego zamknięcia drogi do roszczeń, Polsce łatwiej byłoby dyskutować o zwrocie niemieckich dóbr.
Tako rzecze profesor Eitel
Jeśli ostatnie publikacje i wypowiedzi niemieckich przedstawicieli rządu wywołały w Polsce taki niepokój, to także z powodu ich tonu i języka. Zajrzyjmy do wywiadu z negocjatorem niemieckiego rządu do spraw zwrotu niemieckich dzieł sztuki profesorem Tono Eitelem ("Gazeta Wyborcza" 4 - 5.08. 2007). Nie uważa on, aby w określeniach "łup" lub "zrabowane dzieła sztuki" było coś konfrontacyjnego. W tym ostatnim wypadku tłumaczy, że ma na myśli rabunek nazistowski w czasie wojny. Pan profesor nie dostrzega, że nazwanie "Berlinki" "zrabowanym dziełem sztuki" przez zwykłego Niemca rozumiane zostanie jako obiekty zrabowane przez Polaków.
Nonszalancja Niemców w takich sprawach dowodzi, że ostrożność i delikatność, jakie jeszcze całkiem niedawno cechowały nasze dwustronne relacje, należą do przeszłości. Profesor Eitel odnosi żądanie zwrotu obiektów takich jak "Berlinka" do konwencji haskiej, która zabrania wojskom okupacyjnym rabowania dzieł sztuki. Taka sugestia jest dla Polski obraźliwa. Polacy nie wywozili "Berlinki" np. z Łużyc, które zdobywała II Armia Wojska Polskiego wiosną 1945 roku. Nasi historycy znaleźli bibliotekę na Dolnym Śląsku, który stał się częścią naszego kraju wskutek decyzji uczestników konferencji poczdamskiej. Zapomina się przy tym, że niemieckie prawo nie uznaje postanowień tej konferencji.
I jeszcze jedna teza prof. Eitla - "postawa nazistowskich Niemiec, masowe łamanie (przezeń) prawa międzynarodowego, nie może wskazywać drogi innym krajom" (czytaj Polsce).
Tutaj Eitel wraca od tezy formułowanej przez ziomkostwa i Erikę Steinbach, że zbrodnie popełnione w Polsce przez Niemców w czasie II wojny nie tłumaczą zadośćuczynienia w postaci ziem zachodnich, deportacji niemieckiej ludności i przejęcia obecnych tam dzieł sztuki. Co zresztą charakterystyczne - wcześniej wielu Niemców uznawało, że utrata ziem wschodnich jest skutkiem ich własnych win. Teraz się okazuje, że wraca rewanżystowska teza, zgodnie z którą Polacy, zajmując Wrocław i Szczecin, stali się naśladowcami Hitlera. Niemieccy publicyści argumentują nierzadko, że ich kraj powinien się powstrzymać od dalszych rekompensat, bo największą rekompensatą były Śląsk, Pomorze i Prusy Wschodnie.
Słowa prof. Eitla można przecież interpretować w taki oto sposób - Polska przejmując "Berlinkę", poszła w ślady III Rzeszy. A skoro Niemcy odrobiły lekcję z kajania się za nazizm, to dziś mają moralne prawo, by to Polsce wypomnieć.
Różne miary dla różnych państw
Nie przypadkiem wiele polskich mediów podchwyciło informację z magazynu "Spiegel", że Niemcy żądający zwrotu dóbr kultury z Polski nie reagują na obecność niemieckich arcydzieł we francuskim Luwrze. Jak pisze "Spiegel", żaden z dyrektorów niemieckich muzeów, z których pochodzą znajdujące się w Paryżu dzieła, nie miał odwagi zgłosić roszczeń, by nie narażać na szwank niemiecko-francuskiej przyjaźni. W ocenie tygodnika podobną postawę prezentują niemieckie władze wobec Holandii i USA. Także sugestie zwrotu dzieł sztuki wobec Rosji formułowane są nader delikatnie.
Wobec Polski zaś obowiązują inne standardy. Prof. Eitel pytany, dlaczego Niemcy równie stanowczo nie domagają się zwrotu arcydzieł od Rosji, odpowiada, że "ludzie nie potrafią zrozumieć, dlaczego z zaprzyjaźnioną Polską, z którą jesteśmy w UE i NATO, nie potrafimy się dogadać, choć rozmawiamy już 15 lat". Niemiecki negocjator dość pokrętnie wskazuje, że Niemcy żądają od Polski "Berlinki" właśnie dlatego, że uważają nas za przyjaciela. No cóż, z powodu takiej demagogii nasze narody raczej nadal będą się od siebie oddalać. Szczególnie, gdy stosowanie podwójnej miary dotyczy nie tylko dzieł sztuki, ale na przykład stosunku do deportacji Niemców z Polski i z rosyjskiego okręgu kaliningradzkiego.
Niedobrym zwyczajem niemieckich polityków staje się arbitralne decydowanie, że oto skończył się już specjalny okres w dyskusji o dramacie wojny i jego konsekwencjach. Że pora stawiać własne żądania. Taka postawa podkopuje fundament normalizacji stosunków między naszymi państwami.
Polacy w latach 90. nie zwracali uwagi na braki w traktacie układającym na nowo relacje po obu stronach Odry, bo byli pewni, że kwestie rozliczeń wojennych zostały zamknięte. Jan Józef Lipski wzywał w latach 70. do refleksji nad losem niemieckich deportowanych, bo był pewien, że Niemcy raz na zawsze przyjęli, iż specyfiką naszych relacji będzie pamięć o zbrodniach niemieckich w Polsce. Pretekstem do podgrzewania antypolskich nastrojów często staje się też krytyka braci Kaczyńskich. To zwalnia od myślenia nad metamorfozą pamięci Niemców o dziedzictwie ostatniej wojny i przyzwala na stosowanie coraz to nowych wygodnych klisz. W myśl tej logiki Muzeum Powstania Warszawskiego przestaje być wyrzutem niemieckiego sumienia, a staje się miejscem nacjonalistycznej polityki budzenia antyniemieckiej histerii. A niechęć do oddania "Berlinki" - mimo skali zniszczeń polskiej kultury - łatwo uznać za zwyczajną małpią złośliwość.
Powrót kwestii roszczeń niszczy zaufanie do Niemiec. Trzeba na to spokojnie, ale zdecydowanie reagować.
Dobrze też, że są Niemcy, którzy potrafią wskazywać swoim rodakom, iż nonszalanckie dekretowanie końca epoki wstydu za koszmar wojny to niedobra maniera. W niedawnym wywiadzie dla "Die Zeit" były kanclerz Helmut Schmidt pytany, czy Niemcy nie zrobili już dostatecznie wiele, by uświadomić sobie swoją winę, odpowiada: "Niemcy zaczęli się o to starać dopiero 35 lat temu".
Warto, by Niemcy zadumali się nad słowami starego kanclerza. 35 lat to nie na tyle długo, by kreować swoje dawne ofiary na rabusiów dzieł sztuki.
Piotr Semka
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Zrabowane skarby świątyni Sybilli
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Dzieje kolekcji sztuki rodu Czartoryskich jak w soczewce skupiają problem niemieckiej grabieży dzieł sztuki w Polsce. Do dziś nie wszystko udało się odzyskać
"Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem" Rembrandta, "Dama z łasiczką" Leonarda, "Portret młodzieńca" Rafaela. Dzieła te bez wątpienia mogłyby być ozdobą najlepszych galerii świata. Do tego pamiątki po polskich władcach zgromadzone przez Izabelę Czartoryską w tzw. szkatule królewskiej. Wszystkie, zgromadzone w jednym miejscu, już we wrześniu 1939 roku zostały skradzione przez okupantów.
Dzieje tej niezwykłej kolekcji są równie pasjonujące jak historia ich rabunku.
Pamiątki po królach
Powstanie zbiorów zgromadzonych w szkatule królewskiej wiąże się z rabunkiem, jakiego dokonali Prusacy, którzy po upadku insurekcji kościuszkowskiej krótko okupowali Kraków. W roku 1795 włamali się do skarbca królewskiego i zagrabili polskie insygnia koronacyjne. W czasie wojen napoleońskich złote insygnia przetopiono, kamienie zaś stały się ozdobą biżuterii księżniczek pruskich. Ostatni lustrator skarbca Tadeusz Czacki poprosił cesarza Franciszka II o zabezpieczenie pozostałości. To właśnie one stały się zaczątkiem szkatuły królewskiej. Zostały podarowane Izabeli Czartoryskiej, która postanowiła stworzyć kolekcję będącą przynajmniej namiastką skarbca wawelskiego. Korzystając z koligacji rodzinnych, gromadziła pamiątki po władcach Polski. Najcenniejsze z nich znaleziono przy okazji otwierania trumien królewskich.
Wędrujące zbiory
Swoje zbiory w 1800 roku umieściła w wysadzanej brylantami hebanowej szkatule. Stała ona w puławskiej świątyni Sybilli i dostęp do niej miała jedynie księżna.
Pierwszy raz zagrożenie dla zbiorów puławskich pojawiło się po upadku powstania listopadowego. Przeniesiono je do Sieniawy, która znajdowała się w zaborze austriackim, dzięki czemu nie była narażona na rabunek Rosjan. Przewieziono też tam obrazy Rembrandta, Rafaela i Leonarda, które księżna przechowywała w tzw. domku gotyckim. Po śmierci Czartoryskiej dzieła znalazły się w Paryżu w słynnym hotelu Lambert, który był ośrodkiem intelektualnym polskiej Wielkiej Emigracji. W 1878 r. książę Władysław założył Muzeum Czartoryskich w Krakowie, dokąd przewieziono pamiątki po monarchach. Nie wystawiono ich jednak na widok publiczny, lecz przechowywano w magazynie Ciekawości. Arcydzieła Leonarda, Rafaela oraz Rembrandta trafiły do Krakowa dopiero w połowie grudnia 1882 roku.
Wybuch I wojny światowej sprawił, że w obawie przed działaniami zbrojnymi Czartoryscy postanowili w 1914 roku wywieźć trzy najcenniejsze dzieła do Galerii Malarstwa w Dreźnie. Arcydzieła, wbrew niechęci dyrektora galerii Hansa Posse, w 1920 roku powróciły do Polski. Niestety, nie na długo. Po wybuchu II wojny światowej dzieła znalazły się po raz kolejny w niebezpieczeństwie. Ponownie najcenniejsze z nich postanowiono ratować, przewożąc je do Sieniawy.
Zamurowane dzieła
Arcydzieła zostały zamurowane w specjalnej skrytce, której używano już po powstaniu listopadowym. Niestety, Niemcy dotarli do Sieniawy już 14 września 1939 r. Żołdacy zajęli pałac. Miejsce przechowywania zbiorów zadenuncjował prawdopodobnie miejscowy młynarz, z pochodzenia Niemiec. Żołnierze włamali się do skrytki. Interesowało ich wyłącznie złoto. Jak pisał Marek Rostworowski, "Obraz Leonarda uszkodzony butem stał oparty o półkę, na półce leżał obraz Rafaela". Żołdacy rabowali to, co wydawało im się najdroższe. Dlatego obrazy pozostawili w spokoju.
Gdy zbliżały się wojska sowieckie, Czartoryscy po raz kolejny zapakowali to, co udało się ocalić, i wywieźli do pałacu w Pełkiniach. Wkrótce pojawił się tam człowiek Hermanna Göringa - Kaj Mühlmann. Szybko ustalił, że trzy najbardziej interesujące obrazy są w Rzeszowie. W październiku przejął je od gestapo. Skradzione obrazy dotarły do Berlina, gdzie chciał je zagarnąć na potrzeby Adolf-Hitler-Museum w Linzu dyrektor drezdeńskiej galerii. Ten sam, który w 1920 roku nie kwapił się z oddaniem dzieł Czartoryskim.
Ostatecznie obrazy trafiły jednak w ręce Hansa Franka. Po wojnie dwa z nich odnaleziono w willi w Schillersee, gdzie miał posiadłość. Los Rafaela i skarbów ze szkatuły pozostaje nieznany.
CEZARY GMYZ
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
114 polskich dzieł w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007
Niemcy od 1995 r. mają listę zrabowanych w Polsce dóbr kultury
Już 12 lat temu polski rząd przedstawił listę 114 dzieł, które zrabowano w Polsce w latach 1939 - 1945. Niemcy przygotowali swoją kontrlistę
Liczbę utraconych przez Polskę w wyniku wojny dóbr kultury szacuje się na pół miliona obiektów. Do tej pory skatalogowano zaledwie 60 tysięcy z nich. W przypadku 10 tysięcy dysponujemy dokumentacją fotograficzną. 114 dzieł już odkryto w Niemczech. Jednak nawet te trudno odzyskać.
Lista przedstawiona Niemcom nie zawiera największych arcydzieł zrabowanych w Polsce. Są to rzeczy o wiele mniejszej wartości niż słynny "Portret Młodzieńca" pędzla Rafaela Santi. Jednak dla Polski ogołoconej przez wojnę z wielu zabytków nawet zwrot zabytkowej kołatki ma znaczenie symboliczne.
Najcenniejszymi z listy 114 dzieł są portrety Fryderyka i Izabelli Chopinów namalowane przez Ambrożego Mieroszewskiego. O tym, że są w Niemczech, wiadomo od dawna. "Wystąpiły" one nawet w jednym z filmów o wielkim kompozytorze. Nie mniej cenny dla Polski jest konterfekt Mikołaja Kopernika namalowany około 1580 r. Nie jest to dzieło największego formatu, jednak jego wartość podnosi osoba portretowanego. Od lat 60 wiadomo też, że w Niemczech przechowywana jest Piękna Madonna Toruńska. Kiedyś była na terenie dawnej NRD. Niemcy jednak nie chcą się przyznać, gdzie dziś się znajduje.
Największy zbiór, o jaki stara się Polska, to kolekcja szat liturgicznych ze skarbca kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. 79 szat, które bazylika mariacka chciałaby odzyskać, przechowywanych jest w Muzeum św. Anny w Lubece. Z tej samej świątyni zrabowane zostały również nakrycia liturgiczne, które przechowywane są w Muzeum Germańskim w Norymberdze. Bazylika Mariacka straciła też dzwony, które trafiły do kilku kościołów, głównie w Lubece. Swoich dzwonów domaga się od Niemców także gdański kościół św. Jana.
Ostatnio Polakom udało się jeszcze zidentyfikować w Stuttgarcie obraz mistrza weneckiego Guardiego przedstawiający "Schody w Pałacu Dożów".
Z listy 114 dzieł do Polski wrócił zaledwie jeden obiekt - lustro etruskie ze zbiorów w Głuchowie. Tymczasem, jak się okazuje, Niemcy sporządzili swoją listę strat dóbr kultury, które mogą być w Polsce. Prócz "Berlinki", czyli kolekcji najcenniejszych niemieckich rękopisów oraz kolekcji zabytkowych samolotów Göringa, są na niej też mniej cenne eksponaty.
Niemcy twierdzą, że w Polsce mogą być przechowywane zbiory, które w ostatniej fazie wojny zostały wywiezione z obawy przed alianckimi bombardowaniami na Dolny Śląsk, ziemię lubuską oraz Pomorze.
Najcenniejsze z nich to zbiory Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Humbolda składające się przede wszystkim z bursztynów.
Niemcy chcieliby odnaleźć u nas archiwa berlińskiej Gminy Żydowskiej, które wywieziono do Kłodzka. Do dziś nie wiadomo też, co się stało ze zbiorami Muzeum Instrumentów w Berlinie. Niemcy szukają aż 3000 obiektów z tej kolekcji. Przypuszczają jednak, że mogły one paść łupem Armii Czerwonej. Podobne przypuszczenia dotyczą zbiorów Akademii Sztuk oraz Biblioteki Krajowej w Berlinie.
CEZARY GMYZ
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Prof. Wojciech Kowalski:
Niemcy metodycznie rabowali i niszczyli dzieła sztuki w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007
Ostrożne szacunki mówią o pół milionie zrabowanych w czasie II wojny światowej przez Niemców w Polsce dzieł sztuki. Z tego mamy dziś skatalogowanych 60 tysięcy - mówi w rozmowie z "Rzeczpospolitą" prof. Wojciech Kowalski pełnomocnik ministra spraw zagranicznych ds. restytucji polskich dóbr kultury
Rz: Co się takiego stało, że nagle w środku lata Niemcy na nowo rozpętali spór o restytucję dóbr kultury?
Prof. Wojciech Kowalski: W mojej opinii nie stało się nic istotnego. Niemcy zarzucają nam blokowanie rozmów w tej kwestii. Jeśli jednak zważyć skomplikowanie materii oraz fakt, że problem ten rozpala emocje po obu stronach granicy, to dwuletnia przerwa w negocjacjach nie jest niczym nadzwyczajnym, zwłaszcza że trwają one od 1991 roku. Nie jest to zresztą najdłuższy przestój. Za poprzednich rządów, szczególnie SLD, bywały już dłuższe. Trzeba też wiedzieć, że podobne negocjacje prowadzone w największej dyskrecji między Francją a Niemcami toczą się znacznie dłużej.
Kwestia zwrotu niemieckich dóbr kultury znajdujących się w Polsce została wywołana przez artykuł we "Frankfurter Allgemeine Zeitung", niezwykle wpływowej niemieckiej gazecie. Może to być typowy temat sezonu ogórkowego, ale równie dobrze można przypuszczać, że tekst ten pozostaje w jakimś związku ze spodziewanymi ruchami oficjalnymi.
Na czym polegają trudności negocjacji?
Z jednej strony mamy do czynienia ze skutkami metodycznie przygotowanej grabieży dzieł sztuki w Polsce oraz niszczenia polskiej sztuki. Z drugiej strony są niemieckie zabytki w naszym kraju. Ale trafiły tu one w zupełnie inny sposób. Z powodu bombardowań alianckich, które zaczęły się w 1943 roku, niemieccy konserwatorzy zabytków mieli za zadanie przenieść zbiory sztuki na tereny bezpieczne, czyli takie, gdzie nie docierały samoloty alianckie. Systematycznie więc wywozili te zbiory np. z Berlina na Dolny Śląsk czy Pomorze. Po wojnie tereny te przypadły Polsce. Polacy zabezpieczali dzieła i dokumenty przede wszystkim przed oddziałami sowieckimi. Dzięki czemu, jak można domniemywać, w ogóle ocalały. Profesor Stanisław Lorenz opowiadał dziesiątki historii o tym, jak Polakom udawało się wyprzedzić tzw. trofiejne bataliony. Sowieci przejęli jednak również na tzw. Ziemiach Odzyskanych niemało niemieckich dzieł sztuki. A Rosjanie ani myślą je oddawać.
Co udało nam się przejąć najcenniejszego?
Niewątpliwie są to dwie kolekcje - tzw. Berlinka oraz część zbiorów Deutsche Luftfahrt Sammlung, czyli kolekcja samolotów przechowywana w Muzeum Lotnictwa w Krakowie.
Polska straciła m.in. dzieła Rafaela, Breughla, Rubensa i Cranacha. Czy da się porównać te straty z niemieckimi?
Oczywiście, że nie. Nie chodzi tylko o wymienione przez pana arcydzieła. Bardzo bolesna jest przede wszystkim strata dzieł kultury polskiej, które Niemcy uważali za "polski i żydowski kicz". To na przykład kolekcja sztuki polskiej, którą przed wojną zgromadził prof. Dobrowolski w Muzeum Śląskim w Katowicach, a która miała zostać po prostu zniszczona.
Jak odbywała się grabież dzieł sztuki w Polsce?
Była zaplanowana. W 1941 roku Niemcy wydali w kilkudziesięciu zaledwie egzemplarzach katalog najcenniejszych dzieł z polskich kolekcji, które miały zasilić przede wszystkim planowane przez Hitlera muzeum w Linzu. To arcydzieła, o jakich mogą marzyć najlepsze światowe muzea. Z tego katalogu udało się odzyskać zaledwie 40 proc. eksponatów. Wśród nich "Damę z łasiczką" Leonarda i "Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem" Rembrandta. Los najcenniejszego chyba zrabowanego w czasie wojny na świecie dzieła, czyli "Portretu młodzieńca" Rafaela, pozostaje nieznany.
Jak wiele Niemcy zdołali wywieźć?
Ostrożne szacunki mówią o 500 tysiącach dzieł sztuki. Z tego mamy dziś skatalogowanych 60 tysięcy.
Czym się różniła grabież dzieł sztuki w Polsce od grabieży w innych krajach?
Na przykład we Francji działał niemiecki Kunstschutz, czyli ochrona dzieł sztuki zgodna z konwencją haską. Poza zbiorami żydowskimi Niemcy faktycznie tam tej konwencji przestrzegali. Lecz jeśli w stosunku do nas powołują się na jej zapisy, jest to dla mnie co najmniej dziwne. W Polsce bowiem stworzono specjalne instytucje, które zajmowały się łamaniem tejże konwencji i to w świetle niemieckiego prawa. Już 16 grudnia 1939 roku zostało wydane rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka o obowiązku zgłaszania dzieł sztuki. Została powołana specjalna administracja w tym celu. Rabowano wszystko. Dziś mamy duży problem z dziełami, które dla Niemców nie przedstawiały wielkiej wartości. Na przykład srebrne sztućce, które sprzedawano, by uzyskać pieniądze. Natrafiamy czasem na ślad takich przedmiotów, ale udowodnienie, że pochodzą z rabunku, jest bardzo trudne, bo te zbiory nie były katalogowane. Dodatkowym problemem jest fakt, że obok grabieży zorganizowanej istniał też rabunek prywatny dokonywany przez okupantów. Na przykład we Lwowie jeden Holender w służbie niemieckiej doprowadził do rozstrzelania całej profesorskiej rodziny, by zagarnąć jej kolekcję.
Jak Polacy usiłowali dokumentować rabunek zbiorów w czasie wojny?
Już zimą 1939 roku zorganizowano specjalną komórkę, która się miała zajmować ochroną. Opiekował się tymi działaniami profesor Stanisław Lorenz. Wszystko rejestrowano na mikrofilmach i dokumentację potajemnie przez Szwecję wywożono do Londynu. Dzięki temu profesor Karol Estreicher już w 1944 roku mógł wydać (po angielsku) katalog strat kultury polskiej obejmujący rzeczy zrabowane do 1943 roku. Niestety ta dokumentacja jest niekompletna. Dziś często wiemy, że coś zostało zrabowane w Polsce, a nie możemy tego udowodnić. Ostatnio odnaleźliśmy portret polskiego króla, ale jego obecny posiadacz utrzymuje, że to nie to dzieło, które zostało nam odebrane. Na razie nie odnaleźliśmy fotografii, więc trudno udowodnić prawo własności.
Czy Niemcy mogą odzyskać swoje dzieła na gruncie prawa międzynarodowego?
Nie. Był precedens - w latach 90. przed sądem szwedzkim usiłowano udowodnić, że nacjonalizacja zbiorów niemieckich jest sprzeczna z prawem międzynarodowym. Sąd jednak uznał, że polskie dekrety o przejęciu mienia poniemieckiego oraz porzuconego są zgodne z prawem międzynarodowym i nie mogą być podważane.
Mówi się często o tzw. restytucji zastępczej. Co to oznacza? Konwencja haska nie zna tego pojęcia.
Bardzo dobrym przykładem są tutaj zbiory Muzeum Lotnictwa w Krakowie. To jedna z dziesięciu najcenniejszych kolekcji tego typu na świecie. Rzeczywiście pochodzi ze zbiorów niemieckich. Trzeba jednak pamiętać, że w 1939 roku Niemcy zniszczyli podczas bombardowań prawie identyczną kolekcję zgromadzoną na trzech lotniskach w Polsce. My te zbiory traktujemy właśnie jako tzw. restytucję zastępczą. Istotnie czegoś takiego konwencja haska nie przewiduje, lecz prawo międzynarodowe zna takie rozwiązania. Na przykład po I wojnie światowej Niemcy na mocy traktatu wersalskiego byli zobowiązani do odtworzenia zniszczonych zbiorów biblioteki w Louven w Belgii. Ponieważ zbiory zniszczono, musieli odkupić inne egzemplarze tych samych książek. My to traktujemy podobnie.
Czy w ogóle istnieje szansa na rozwiązanie tego sporu?
Moim zdaniem na gruncie prawnym nie ma takiej szansy. Prawo jest po naszej stronie i Niemcy zdają sobie z tego sprawę. Jeśli tę sprawę zaskarżą przed jakimś międzynarodowym sądem, po prostu przegrają. Te problemy mogą być rozwiązane jedynie na gruncie politycznym. To jest już jednak kwestia, która musi być rozstrzygnięta na gruncie dyplomatycznym, a to jeszcze wymaga czasu.
rozmawiał Cezary Gmyz
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Ostro z Polską, łagodnie z Francją
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007
- Niemiecki rząd chce zwrotu znajdujących się w Polsce niemieckich dóbr kultury i czyni starania, by do tego doprowadzić - powiedziała wczoraj "Rzeczpospolitej" Amelie Utz, rzeczniczka niemieckiego MSZ
Ubolewała nad brakiem postępów w negocjacjach z Polską, podobnie jak z Rosją. Niemcy powołują się na postanowienia polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie, który mówi o dążeniu do rozwiązywania problemów dotyczących dóbr kultury. Z informacji tygodnika "Der Spiegel" wynika jednoznacznie, że Niemcy stosują w tych sprawach podwójne standardy.
- Między wieloma państwami europejskimi oraz USA i Niemcami panuje zgoda tylko dlatego, że niemiecki rząd zrezygnował z żądań restytucyjnych - pisze tygodnik. Tak jest w przypadku kilkudziesięciu obrazów (w tym Delacroix, Renoira i Ingresa) pochodzących z muzeum w Wuppertalu, które znajdują się dziś w Luwrze. Zostały wywiezione z Niemiec po wojnie przez francuskie władze okupacyjne. Powinny wrócić do właściciela. - Spisaliśmy te obrazy na straty - powiedziała nam przedstawicielka muzeum Von der Heydt w Stuttgarcie. Jak pisał "Spiegel", Niemcy nie żądają zwrotu tej kolekcji, bo "nie chcą narażać na szwank przyjaźni francusko-niemieckiej". Mówi o tym otwarcie była dyrektorka muzeum Sabine Fehlemann, która za próby odzyskania obrazów otrzymała naganę od swego zwierzchnika. Ze stratami pogodziło się muzeum Wallrafa-Richartza z Kolonii i wiele innych. Pochodzące z niemieckich muzeów dzieła sztuki wywiezione po wojnie znajdują się dziś także w USA, ale niemiecki rząd nie czyni żadnych starań, by je odzyskać.
Inaczej jest z Polską. Do naszego kraju nie powrócił nawet zrabowany w czasie okupacji z Muzeum Narodowego w Warszawie obraz włoskiego malarza Francesco Guardiego. Płótno znajduje się w depozycie w Państwowej Galerii Obrazów w Stuttgarcie. Nikt nie ma wątpliwości, skąd pochodzi. - Obraz oglądali już eksperci z Polski, mogli się przekonać, że jest w dobrym stanie. Nie możemy go jednak zwrócić do czasu załatwienia polsko-niemieckich problemów dotyczących dóbr kultury - mówi Marion Jung, rzeczniczka Ministerstwa Nauki i Sztuki Badenii-Wirtembergii.
Piotr Jendroszczyk z Berlina
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Słabo walczymy o zwrot dzieł
Berlin dostał listę, ale nie oddaje zabytków
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007
Spis 114 zrabowanych w Polsce przez Niemców dzieł sztuki przekazaliśmy Berlinowi w 1995 r. Do Polski wróciło tylko jedno z nich - etruskie lustro
Niemieckie media od kilku tygodni wzywają Polskę do zwrotu zabytków "zagrabionych" po drugiej wojnie. Tymczasem od ponad dziesięciu lat istnieje sporządzona przez polskie Ministerstwo Kultury lista, na której umieszczono tylko te zagrabione przez Niemców przedmioty, co do których mamy pewność, że są przechowywane w Niemczech. Lista zawiera zaledwie promil dzieł zrabowanych Polsce w czasie II wojny światowej przez obu okupantów - III Rzeszę i ZSRR. Cała baza danych zawiera aż 60 tys. eksponatów zagrabionych w latach 1939-1945. Są wśród nich arcydzieła sztuki, które mogłyby być ozdobą najlepszych galerii świata, np. płótna Rembrandta, Rubensa, Breughla, Rafaela czy Cranacha. Niestety, na liście przekazanej Niemcom przez MSZ nie ma tych dzieł, bo do tej pory nie udało się natrafić na ich jakikolwiek ślad.
Najcenniejszymi zabytkami z listy 114 są: portrety pędzla Ambrożego Mieroszewskiego przedstawiające Fryderyka Chopina oraz Izabellę Chopin, portret Kopernika, a także tzw. Piękna Madonna Toruńska.
Problemem w poszukiwaniach zrabowanych dzieł sztuki jest fakt, że resorty kultury i spraw zagranicznych, które zajmują się kwestią odzyskiwania dzieł sztuki, słabo koordynują swoją pracę. Ministerstwo Kultury dopiero od dziennikarza "Rz" się dowiedziało, że obraz Francesco Guardiego "Schody w pałacu dożów" został odnaleziony przez historyka sztuki Nawojkę Cieślińską-Lobkowicz w muzeum w Stuttgarcie. Do wczoraj było przekonane, że ślad po obrazie urywa się w latach 60. w Heidelbergu.
CEZARY GMYZ
60 tys. dzieł sztuki zrabowanych przez Niemców i Sowietów zawiera baza danych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Przegrzana atmosfera sporu o dobra kultury
RZECZPOSPOLITA, 6.08.2007
W sporze o restytucję dóbr kultury nie ma prostych rozwiązań. Tym ważniejsze jest więc, aby obie strony okazały zrozumienie dla argumentacji przeciwnika. A zaczyna się to od doboru słów. Nazywanie "Berlinki" "zrabowanymi dziełami sztuki" oraz "ostatnimi jeńcami niemieckimi", jak zrobił to dziennik "Frankfurter Allgemeine Zeitung", niepotrzebnie podgrzewa atmosferę - pisze specjalnie dla "Rzeczpospolitej" niemiecki historyk
Andreas Mix
Dobra kultury zawsze były popularną - bo symboliczną - zdobyczą wojenną. To dlatego podczas kampanii napoleońskich armia francuska we wszystkich krajach podbitych rabowała dzieła sztuki i zwoziła je do Paryża. Po klęsce Prus w 1806 roku do Francji trafiła także słynna Kwadryga, która dominuje nad Bramą Brandenburską. Dziewięć lat później figura bogini zwycięstwa stworzona przez von Schadowa wróciła do Berlina. Wzbudziło to olbrzymie zainteresowanie mieszkańców.
Na kongresie wiedeńskim, podczas którego koalicjanci uporządkowali ponapoleońską Europę, wprowadzono zakaz rabunku dzieł sztuki i wpisano go do prawa międzynarodowego.
Mimo to okres między 1914 a 1945 rokiem, który można nazwać drugą wojną trzydziestoletnią, przekształcił się w największą wyprawę rabunkową przeciwko kulturze europejskiej.
Przede wszystkim to Niemcy splądrowali i zniszczyli dzieła sztuki o niezmierzonej wartości - szczególnie w Polsce i Związku Radzieckim. Kiedy wiosną 1945 roku amerykańscy żołnierze aresztowali w Bawarii byłego generalnego gubernatora Hansa Franka, w jego dworku odkryli obrazy Leonarda da Vinci, Rembrandta i Rubensa. Zostały skradzione z muzeów w Warszawie i Krakowie.
Na tle ogromnych polskich strat żądanie zwrotu niemieckich dóbr kultury wydaje się więc prowokacją. Od początku lat 90. wszystkie kolejne rządy niemieckie żądają "zwrotu dóbr kultury pozostawionych na terenach utraconych lub przejętych podczas II wojny światowej". To dotyczy szczególnie Polski oraz krajów powstałych po rozpadzie Związku Sowieckiego. Niemiecki rząd powołuje się przy tym na prawo międzynarodowe.
Pomimo że z krajów bałtyckich oraz kaukaskich Niemcom udało się odzyskać niektóre dzieła sztuki, negocjacje są na ogół trudne. W martwym punkcie utknęły także rozmowy z Polską. Rząd w Warszawie powołuje się na akt prawny z 8 marca 1946 roku, zgodnie z którym majątek na byłych terenach niemieckich automatycznie stał się własnością państwa polskiego. Pośrednio Polska powołuje się - tak samo jak i Rosja - na "restitution in kind", to znaczy na rekompensatę własnych strat przy pomocy zdobytych niemieckich dóbr kultury. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest to postawa wątpliwa.
Kwestia restytucji dóbr kultury ma bowiem nie tylko wymiar prawny, ale i moralny. O wiele ważniejsza powinna być troska o dzieła sztuki. A te trzeba zinwentaryzować, konserwować oraz zbadać. Będzie się to działo wtedy, gdy będzie zainteresowanie publiczne oraz odpowiednie środki finansowe.
Nawet jeżeli sytuacja dzieł sztuki w Polsce jest o wiele lepsza niż w Rosji, gdzie do dziś tylko nieliczne zasoby z niemieckich bibliotek, archiwów oraz muzeów zostały zinwentaryzowane, a niektóre są zapewne stracone na zawsze, to z powodu słabości finansowej polskich instytucji odpowiednia konserwacja dzieł sztuki wydaje się wątpliwa.
W Bibliotece Jagiellońskiej przechowywane są oryginalne partytury, autografy oraz inne dzieła będące spuścizną niemieckich kompozytorów i pisarzy. Pochodzą one z Pruskiej Biblioteki Narodowej w Berlinie. Od 1941 roku z obawy przed bombardowaniami stopniowo przenoszono je za granicę i umieszczano w innych miejscach, zwłaszcza na Śląsku i Pomorzu. Stamtąd po wojnie dostały się one do Krakowa.
Dopiero w 1977 roku Polska przyznała oficjalnie, że posiada te dzieła. Zbiór znany pod nazwą "Berlinka" lub "pruski skarb" zawiera spuściznę po dyplomacie i pisarzu Karlu Auguście von Varnhagenie von Ensie. Ten mąż Żydówki Racheli Lewin był wspaniałym kronikarzem swej epoki. W jego zbiorze znajduje się ponad 100 tysięcy dokumentów. To wyjątkowy skarb w świetle badań nad życiem kulturowym dziewiętnastowiecznych Niemiec. A jaką wartość ma on dla Polski?
To naturalne, że polskie instytucje wolą przeznaczać środki finansowe na konserwację dzieł sztuki oraz projekty badawcze, które z kulturowego i historycznego punktu widzenia są ważniejsze dla Polski.
Wsporze o restytucję dóbr kultury nie ma prostych rozwiązań. Temat budzi zbyt duże emocje. Tym ważniejsze jest więc, aby obie strony okazały zrozumienie dla argumentacji przeciwnika. A zaczyna się to od doboru słów. Nazywanie "Berlinki" "zrabowanymi dziełami sztuki" oraz "ostatnimi jeńcami niemieckimi", jak zrobił to niemiecki dziennik "Frankfurter Allgemeine Zeitung", niepotrzebnie podgrzewa atmosferę. Krótkowzroczne jest także stanowisko rządu w Berlinie, który obstaje przy zasadach prawa międzynarodowego. Zamiast rozwiązania pakietowego, które za jednym zamachem uregulowałoby wszystkie kwestie restytucyjne, powinno się poszukiwać rozwiązań bardziej elastycznych. To wymaga wyobraźni oraz gotowości do kompromisu. Ale w dyplomacji często można zajść tym sposobem dalej, niż pryncypialnie upierając się przy swoim zdaniu. Warto przy tym pamiętać, że na poziomie lokalnym już się odbyło kilka udanych akcji zwrotu mienia. Można także rozważyć inne opcje, na przykład długotrwałe użyczenie zasobów niemieckim instytucjom lub rekompensaty w formie pomocy finansowej w odrestaurowywaniu polskich dóbr kultury. Oczywiście znajdujące się w Niemczech polskie dzieła także powinny zostać zwrócone. Ponieważ jednak większość zrabowanych przez Niemców dzieł albo została zniszczona, albo oddana przez aliantów, roszczenia strony niemieckiej są większe niż polskiej.
Mimo wszystko niemieckie muzea powinny nadal przeszukiwać swoje zasoby, by starać się odnaleźć dzieła z Polski. To, że badania nad pochodzeniem tych dzieł mogą być bardzo trudne, pokazał ostatnio spór o restytucję byłych żydowskich dzieł sztuki. Mimo tego sporu to ochrona i dbałość o dzieła sztuki powinny być najważniejsze. W tej kwestii naukowcy, bibliotekarze oraz pracownicy archiwów dojdą zapewne szybciej do porozumienia niż politycy.
Powinno się też unikać przesadnie alarmistycznej retoryki. Szczególnie w przypadku osób, które są odpowiedzialne za negocjacje. Dobra kultury nie powinny paść ofiarą historyczno-politycznych sporów między Polską a Niemcami.
Andreas Mix
tłumaczenie Aleksandra Rybińska Autor jest historykiem w Centrum Badań nad Antysemityzmem Uniwersytetu Technicznego w Berlinie. Publikuje w "Berliner Zeitung"
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Frankfurter Allgemeine Zeitung:
Niemcy nigdy nie uznały postanowień poczdamskich
mar, PAP, Gazeta Wyborcza, 4.08.2007
W sporze wokół niemieckich dóbr kultury, które w rezultacie wojny znalazły się w Polsce, ma miejsce "eskalacja słów" - pisze we "Frankfurter Allgemeine Zeitung" warszawski korespondent gazety Konrad Schuller. Wg Schullera, przedstawiciel polskiego MSZ Wojciech Kowalski traktuje te dzieła sztuki jako polską własność - "podobnie jak wszystkie ruchome i nieruchome dobra, które w wyniku 'poczdamskiego protokołu' przypadły po II wojnie światowej Polsce". Schuller zaznacza, że Niemcy nigdy nie uznały postanowień poczdamskich.
"Czy dobra kultury mogą być traktowane jako reparacje?" - pyta autor w tytule materiału, dodając, że Polska jest "zaszokowana" domaganiem się przez Niemców zwrotu potraktowanych jako "jeńca" dzieł sztuki.
Schuller przypomina, że niemiecki negocjator w rozmowach o zwrocie przemieszczonych w czasie wojny dóbr kultury Toni Eitel określił rękopisy, dzieła sztuki i samoloty, ewakuowane w czasie wojny w obawie przed nalotami na wschód i przejęte potem przez Polskę mianem "jeńca" i stosuje do nich termin "zdobycz". Polska minister spraw zagranicznych Anna Fotyga odparła, że jest "zaszokowana" taką retoryką - podkreśla Schuller.
Schuller przedstawia argumenty strony polskiej, omawiając obszernie artykuł, który ukazał się w piątek w dzienniku "Rzeczpospolita" autorstwa Mariusza Muszyńskiego i Krzysztofa Raka. Jak podkreśla "FAZ", polscy autorzy nie tylko uznają niemieckie roszczenia za nieuzasadnione, lecz reprezentują także stanowisko, że Polska nie może ich przyjąć, gdyż mogłoby to zakwestionować cały terytorialny powojenny porządek w Europie Środkowej.
Schuller o artykule z "Rzeczpospolitej"
Zdaniem Schullera, głównym argumentem Muszyńskiego i Raka jest myśl, że każde ustępstwo w kwestii dóbr kultury jest niezgodne z polską racją stanu, ponieważ kwestionowałoby cały powojenny porządek.
Autor podkreśla, że obaj polscy autorzy widzą związek między domaganiem się zwrotu dzieł sztuki a prywatnymi roszczeniami, wysuwanymi wobec Polski przez niemieckich wysiedlonych. "Każdy rząd, który zgodziłby się na ich oddanie, otworzyłby tym samym prawną furtkę dla zwrotu całego mienia, które po wojnie przypadło Polsce" - cytuje Schuller na zakończenie fragment artykułu "Rzeczpospolitej".
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Niemcy: Berlinka musi do nas wrócić
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007
Rozmawiał w Berlinie Bartosz T. Wieliński
Postawa nazistowskich Niemiec, masowe łamanie prawa międzynarodowego, nie może wskazywać drogi innym krajom - uważa negocjator ds. zwrotu niemieckich dzieł sztuki
Od tygodnia polskie i niemieckie media podgrzewają spór o niemieckie dzieła sztuki, które po wojnie przejęła Polska. Chodzi m.in. o tzw. Berlinkę - gigantyczny zbiór starodruków i dokumentów, w tym manuskryptów Goethego, Beethovena i Mozarta - oraz o kolekcję samolotów z pionierskiego okresu lotnictwa. Niemcy w czasie wojny wywieźli je na Śląsk, gdzie po 1945 r. odnalazły je polskie władze przejmujące kontrolę nad Ziemiami Odzyskanymi.
Negocjacje w sprawie ich zwrotu trwają od 1992 r. Dziś Warszawa odmawia zwrotu niemieckich skarbów, twierdząc, że to rekompensata za zniszczone podczas wojny przez Niemców polskie dzieła sztuki. Polscy eksperci wyceniają te straty na 20 mld dolarów.
W zeszły piątek niemiecka gazeta "Frankfurter Allgemeine Zeitung" napisała, że polski upór to bezprawie, i przypomniała, że Polska w 2005 r. zerwała rozmowy. "FAZ" wezwała niemiecki rząd, by bardziej stanowczo upomniał się w Warszawie o narodowe skarby. Później w niemieckiej prasie pisano o nich "łup" albo "zakładnicy". Wczoraj w "Rzeczpospolitej" szefowa MSZ Anna Fotyga określiła te publikacje jako "relikt zimnej wojny". A pełnomocnik rządu ds. stosunków z Niemcami Mariusz Muszyński napisał, że żądania Niemiec to "klęska specyficznie rozumianego pojednania forsowanego przez autorów polskiej polityki zagranicznej na początku lat 90. XX wieku".
Rozmowa z prof. Tono Eitelem, niemieckim dyplomatą, głównym negocjatorem ds. zwrotu niemieckich dzieł sztuki
Bartosz T. Wieliński: Dlaczego Niemcy nazywają Berlinkę i inne skarby przejęte przez Polskę "łupem"? Przecież Polska ich nie ukradła
Tono Eitel: Nie widzę w tym nic niestosownego. Gdy w wyniku wojny jakieś dobra zostają zabrane i przeniesione w inne miejsce, to przyjęto określać je mianem łupu. Berlinka to "looted art", mówiąc po angielsku. Używamy też określenia "zrabowane dzieła sztuki" - co odnosi się do nas samych. To dzieła, które rabowali Niemcy podczas wojny.
Berlinki ani kolekcji samolotów nikt nie zrabował. Polacy znaleźli je na przyznanych Polsce terenach. Nie zniszczyli, otoczyli opieką. Dlaczego żądacie ich zwrotu?
- Bo tak mówi prawo międzynarodowe. Konwencja haska z 1907 r. zabrania konfiskaty dzieł sztuki. One są własnością Niemiec, Polska więc nie mogła ich zabrać. Dziś tylko Warszawa i Moskwa nie chcą się z tą argumentacją zgodzić. Zbiory Berlinki to rzeczy dla Niemców szalenie wartościowe, ale dla innych narodów nie przedstawiają większej wartości. Gdyby to były obrazy, rzeźby - nikt nie robiłby wielkiego problemu. Ale tu chodzi o manuskrypty naszych największych twórców, m.in. rękopis naszego hymnu narodowego. To po prostu nasze narodowe dziedzictwo, jego miejsce jest w Niemczech.
Partytury Beethovena czy rękopisy Goethego to dziedzictwo całej Europy. Chyba nie ma znaczenia, w którym europejskim mieście się znajdują.
- Nie zgadzam się. Beethoven był Niemcem, pisał po niemiecku. Tu powinny znaleźć się jego rękopisy. Jakby pan się czuł, gdyby rękopisy Sienkiewicza czy Mickiewicza spoczywały w niemieckich magazynach? Polska równie mocno domagałaby się ich zwrotu.
Niemcy jakby zapominają, że sami niszczyli polskie zbiory. Esesmani przez kilkanaście dni palili zbiory warszawskich bibliotek.
- Nie zapominamy. Zawsze twierdziliśmy, że Niemcy, niszcząc polską kulturę, dopuściły się potwornych zbrodni. Ale postawa nazistowskich Niemiec, masowe łamanie prawa międzynarodowego, nie może wskazywać drogi innym krajom. Dzieła sztuki zwrócili nam Ukraińcy, którzy podczas wojny również byli przez Niemców grabieni i eksterminowani. Kijów uznał, że tak należy, że takie jest prawo.
Polska uważa, że Berlinka i inne niemieckie zbiory to restytucja zastępcza. Wy nam zniszczyliście dzieła sztuki za 20 mld dolarów, my bierzemy wasze. To sprawiedliwe.
- Jestem innego zdania. Prawo międzynarodowe takiego rozwiązania nie przewiduje. Poza tym Polska w 1953 r. zrzekła się roszczeń wobec Niemiec, co powtórzono w traktacie warszawskim 1970 r.
Ale w 1953 r. Polskę do zrzeczenia się reparacji zmusił ZSRR! Zresztą to Moskwa brała po wojnie od Niemców pieniądze tytułem odszkodowań, a Polsce przekazywała tylko ochłapy.
- Można jednak powiedzieć, że Polska otrzymała jedną czwartą terytorium Rzeszy. Nie przyjmuję argumentu, że to, co podpisano za komunizmu, dziś nie obowiązuje. Bogu dzięki, ten system upadł, ale państwo polskie istnieje dalej, a prawo jest prawem.
Większość ze 180 tys. zabranych Niemcom dzieł sztuki jest w Rosji. Rosja też nie chce ich wam oddać, a mimo to prasa w Niemczech atakuje jedynie Warszawę. Dlaczego?
- Bo ludzie nie potrafią zrozumieć, dlaczego z zaprzyjaźnioną Polską, z którą jesteśmy w UE i NATO, nie potrafimy się dogadać, choć rozmawiamy już 15 lat.
Czy podczas negocjacji osiągnięto jakieś porozumienie?
- Nie. Mimo to dalej rozmawialiśmy - raz w Niemczech, raz w Polsce. Niestety w 2005 r. Polska nas nie zaprosiła. Nie podano przyczyn. Po prostu ucięto temat.
Może dlatego, że Niemcy przez lata uparcie żądały zwrotu wszystkiego, co z góry wykluczała Polska. Czy nie lepiej stworzyć polsko-niemiecki ośrodek, np. we Wrocławiu, europejskim mieście o polsko-niemieckiej historii, i tam złożyć Berlinkę?
- Ależ dlaczego nie? Nikt takiego rozwiązania z góry nie wykluczał. Tylko że w tej sprawie trzeba wspólnie szukać wyjścia. A Polska od dwóch lat nie chce.
Rozmawiał w Berlinie Bartosz T. Wieliński
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Złodziej włamał się do domu - komentarz
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007
Włodzimierz Kalicki
Złodziej włamał się do naszego domu. Co mógł unieść - ukradł. Na koniec dom podpalił i część naszych skarbów poszła z dymem. Gdy uciekał, zgubił płaszcz.
Po latach wspaniałomyślnie proponuje: jak coś skradzionego przeze mnie znajdziecie jeszcze u mnie w mieszkaniu, to mogę wam oddać - ale pod warunkiem że oddacie mi zgubiony płaszcz. A o tym, co spaliłem, nawet gadać nie będę, bo tego już przecież nie ma.
Farsa? Nie tylko. To także najnowsza linia argumentacji niemieckiej: niech Warszawa odda pozostawione przez III Rzeszę Berlinkę i zbiory lotnicze, a my oddamy raptem to, co tam w piwnicach niemieckich muzeów jeszcze zrabowanego mamy.
A co ze skarbami polskiego dziedzictwa kultury, które Niemcy Hitlera zniszczyły w znacznej części planowo? Niemiecki negocjator uważa, że to nie ma nic do rzeczy, czyli do żądania zwrotu Berlinki.
Na to zgody w Polsce nie ma.
Ewentualne przekazanie Berlinki jest możliwe wyłącznie jako odpowiedź na zadośćuczynienie Niemiec za zniszczenia polskich dóbr kultury. Mogłoby ono polegać na przykład na sfinansowaniu fundacji odzyskującej zrabowane Polsce dzieła sztuki i promującej polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne.
Wzajemne pohukiwania takiego rozwiązania nie przyspieszą. Jedynie rozsądny kompromis, który zaakceptuje opinia publiczna w Polsce i Niemczech, pozwoli zakończyć ten gorszący - nie z naszej winy - spór
Włodzimierz Kalicki
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Niemiecki rachunek za II wojnę światową
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007
Zwrot byłych niemieckich dóbr kultury jest niezgodny z polską racją stanu. Rząd, który na to by się zgodził otworzyłby prawną furtkę dla zwrotu całego niemieckiego mienia przejętego po wojnie przez Polskę - piszą znawcy spraw niemieckich Mariusz Muszyński i Krzysztof Rak
Mariusz Muszyński, Krzysztof Rak
Od kilku dni prasa w RFN wzywa Polskę do zwrotu niemieckich dóbr kultury przejętych po II wojnie światowej. Przywołuje IV konwencję haską z 1907 r. dotyczącą wojny lądowej. Załączony do niej regulamin nakazuje traktować dobra kultury jak majątek prywatny. Oznacza to, że w przeciwieństwie do innego mienia państwowego dzieła kultury należące nie tylko do osób prywatnych, ale i te stanowiące własność kraju wojującego nie powinny podlegać wojennej konfiskacie. Niemcy powołują się również na art. 28 ust. 3 przyjętego w 1991 r. polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, który mówi o dążeniu do rozwiązywania problemów dotyczących dóbr kultury i archiwaliów w duchu porozumienia i pojednania. Wreszcie wskazują, że sami zwracają dzieła sztuki zagrabione Żydom w III Rzeszy oraz na terenach okupowanych i z tego powodu oczekują wzajemności od Polaków.
Jednak zwrot byłych niemieckich dóbr kultury jest niezgodny z polską racją stanu. Każdy rząd, który zgodziłby się na ich oddanie, nie tylko znacząco zubożyłby nasze muzea, ale również otworzyłby prawną furtkę dla zwrotu całego niemieckiego mienia przejętego po wojnie przez Polskę.
Niszczenie polskich dóbr
Polacy dobrze pamiętają, że już w pierwszych miesiącach okupacji w Generalnej Guberni Hans Frank wydał specjalne rozporządzenie o tzw. zabezpieczeniu dzieł sztuki. Na tej podstawie grabiono cenne eksponaty z kolekcji prywatnych i zbiorów państwowych. Do Niemiec wywieziono m.in. ołtarz Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie, rysunki Dürera z Ossolineum, Honoriusza Daumiera z Warszawskiej Zachęty, starodruki z Warszawskiej Biblioteki Uniwersyteckiej itp.
Wojska okupacyjne wbrew tak przywoływanej przez Niemców IV konwencji haskiej burzyły zabytki i pomniki, paliły całe biblioteki i archiwa. Według danych z 1946 r. straty w dobrach kultury wyniosły ponad 5365 mln zł (wartość z 1945 r.). Do rabunku na własne konto przyłączali się urzędnicy niemieccy z najwyższymi dostojnikami włącznie. Dziś potomkowie tych osób mieszkają w dzielnicach milionerów.
Zadośćuczynienie, nie grabież
Nie jest prawdą twierdzenie niemieckiej prasy i ekspertów, że w trakcie wojny Polska zagrabiła dobra kultury wbrew prawu międzynarodowemu. Nie doszło do złamania konwencji haskiej, ponieważ właścicielami dawnych niemieckich dóbr kultury staliśmy się na zasadzie sukcesji ziem, na których się one znajdowały, a więc Śląska, Pomorza Zachodniego, Warmii i Mazur oraz dawnego Wolnego Miasta Gdańska. Zgodnie z normami międzynarodowymi regulującymi sprawy zmian terytorialnych całe mienie dawnego państwa niemieckiego, w tym mienie muzeów i archiwów, przeszło na własność Polski z momentem sukcesji i bez odszkodowania. Ale jest i drugi tytuł polskiej własności. Wynika on z odpowiedzialności Niemiec za zbrodnie wojenne i obowiązku wypłacenia z tego tytułu reparacji. Prawo międzynarodowe stanowi, iż odpowiedzialność ma miejsce wtedy, gdy spełnione są łącznie dwa warunki: naruszenie normy prawa międzynarodowego oraz możliwość przypisania tego naruszenia państwu. W przypadku III Rzeszy oba są spełnione bezdyskusyjnie.
I właśnie część mienia nabytego w powojennym procesie reparacyjnym stanowią dobra kultury. Przeszły one na własność Polski jako tzw. restytucja zastępcza - zadośćuczynienie za dobra polskiej kultury zniszczone przez III Rzeszę. Procedurę rewindykacji prowadziło po wojnie specjalnie w tym celu powołane Biuro Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki. Działania miały na celu nie tylko odzyskanie zagrabionych dzieł polskich, ale i wyrównanie strat spowodowanych umyślnym działaniem Niemców na szkodę polskiej kultury narodowej w związku z przeprowadzanym wynaradawieniem.
Domniemanie bezprawności
Za publikacjami niemieckich mediów kryje się jednak coś więcej niż żądanie zwrotu dóbr kultury. To intencja podważenia lub w najlepszym przypadku niezgody na poczdamski porządek terytorialny. Stosowanie do ziem przejętych przez Polskę w 1945 r. norm IV konwencji haskiej oznacza polityczne podważanie suwerenności Polski w powojennych granicach. Przypomnijmy raz jeszcze, konwencja zawiera reguły postępowania stron wojujących na terenach okupowanych, a ziemie zachodnie zostały przejęte przez Polskę w suwerenne władanie w 1945 r. razem z całym majątkiem byłej Rzeszy.
Sam zwrot byłych niemieckich dzieł sztuki pociąga za sobą kolejne niebezpieczeństwo. Jedną z form pobierania po wojnie reparacji od Niemiec przez Polskę było przejęcie wszystkich majątków prywatnych byłych obywateli Rzeszy. Skoro dobra kultury niezależnie od rodzaju właściciela są traktowane przez konwencję haską tak jak mienie prywatne, negowanie możliwości ich zatrzymania oznacza podważanie możliwości przejęcia niemieckich majątków prywatnych w 1945 r.
Każda decyzja o zwrocie dóbr kultury pociągnie więc za sobą domniemanie o przyznaniu się do bezprawności przejęcia mienia prywatnego.
Błędy polityki pojednania
Inne niebezpieczeństwo wiąże się z przyjętym w 1991 r. traktatem o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Przywoływany wcześniej art. 28 otwiera możliwość rozmów na temat dóbr kultury; jest normą zobowiązującą do dialogu, choć wcale nie do jego zakończenia. W prawie międzynarodowym nazywa się takie normy pactum de contrahendo. Jednak już samo przyjęcie tej normy do traktatu było kolejnym z szeregu błędów polskiej polityki zagranicznej wobec Niemiec w latach 90. XX w. Negatywne skutki tej normy wiążą się bowiem z niezamknięciem kwestii dóbr kultury w stosunkach dwustronnych. Przypomnijmy, że w trakcie prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego pojawiały się publiczne informacje o możliwości oddania Berlinowi tzw. Biblioteki Pruskiej. Niebezpieczeństwo polega więc na tym, że w przyszłości któryś z rządów może ulec politycznym naciskom.
Dla Polaków znających własną historię niemieckie żądanie zwrotu dóbr kultury brzmi cynicznie. Jest jednak pochodną krytycyzmu Berlina wobec polskich prób kreowania polityki historycznej, mimo iż niemiecka polityka zagraniczna posługuje się tym orężem od co najmniej dwóch dekad. Przede wszystkim jednak żądanie to symbolizuje klęskę specyficznie rozumianego pojednania forsowanego przez autorów polskiej polityki zagranicznej na początku lat 90. XX wieku.
Większość dzisiejszych problemów na linii Warszawa - Berlin polega właśnie na tym, że strona polska wykazała zbyt mało determinacji, a zbyt dużo politycznej łatwowierności. Dlatego ofiary nazizmu nie dostały odszkodowań sensu stricte, tylko skromne świadczenia ex gratia (czyli z łaski), pojawiły się niemieckie roszczenia majątkowe, wróciły problemy z delimitacją Zatoki Pomorskiej itp. Żądając zwrotu dóbr kultury, Niemcy wystawiają Polakom kolejny rachunek za II wojnę światową.
Mariusz Muszyński i Krzysztof Rak
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Berlin chce odzyskać kolekcję samolotów
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007
Niemcy domagają się zwrotu nie tylko księgozbioru Biblioteki Pruskiej, czyli słynnej Berlinki, która po wojnie trafiła do Biblioteki Jagiellońskiej. Chcą też, żeby do Berlina powróciły zabytkowe samoloty znajdujące się w krakowskim Muzeum Lotnictwa Polskiego
Chodzi o część tzw. kolekcji Göringa, która przed wojną znajdowała się w berlińskich Deutsche Luftfahrt Sammlung (Niemieckich Zbiorach Lotniczych) i po wojnie trafiła do Krakowa.
Ponad 20 samolotów z tej kolekcji można dziś oglądać na dawnym lotnisku w Czyżynach. Prezentowane są na dwóch wystawach: osobno maszyny odrestaurowane, osobno w stanie, w jakim je odnaleziono. Oprócz maszyn niemieckich, prezentowane są także francuskie, rosyjskie, angielskiej i polskie z pionierskiego etapu awiacji, I wojny światowej oraz z dwudziestolecia międzywojennego.
Rarytas na skalę światową
- Obok "Damy z łasiczką" Leonarda da Vinci w Muzeum Czartoryskich kolekcja ta jest drugim rarytasem na skalę światową, jaki można zobaczyć w Krakowie - tak określa wartość zbioru dyrektor Muzeum Lotnictwa Polskiego Krzysztof Radwan. -Wszystkie maszyny to pojedyncze egzemplarze, których nie ma już nikt na świecie. Z wyjątkiem samolotu Sopwith F. Camel. Tego zachowało się pięć sztuk - dodaje Krzysztof Mroczkowski z krakowskiego muzeum.
Porzucone w Kuźnicy Czarnkowskiej
Pomysłodawcą i opiekunem kolekcji był marszałek Hermann Göring, który sam był pilotem podczas I wojny światowej. Zgromadził w Berlinie fantastyczny zbiór starych maszyn, które uzupełniał o zdobycze wojenne. Do berlińskich zbiorów trafiła m.in. polska maszyna PZL P-11c z 1935 roku, stacjonująca na krakowskim lotnisku w Czyżynach.
Zbiory Göringa zostały częściowo zniszczone podczas alianckiego nalotu bombowego w listopadzie 1943 roku. Samoloty wydobyte spod gruzów sal wystawowych Niemcy zapakowali do trzech pociągów i ewakuowali na Wschód.
Co się stało z dwoma transportami, nie wiadomo. Wagony trzeciego transportu polscy żołnierze odkryli w 1945 roku na bocznicy w Kuźnicy Czarnkowskiej koło Poznania. W 1963 roku samoloty te trafiłydo powstającego w Krakowie Muzeum Lotnictwa.
Niemieckie starania
Od lat 80. Niemcy zabiegają o przejęcie kolekcji. W 1986 roku Muzeum Komunikacji i Techniki w Berlinie podpisało umowę z ówczesną dyrekcją krakowskiego muzeum. Pierwsze dwie maszyny zwrócono Niemcom w 1987 roku. Jednak po 1989 roku polskie władze zerwały umowę. Powód? Mogła doprowadzić do utraty połowy kolekcji.
-Te samoloty są i będą w Krakowie -twardo stawia sprawę Krzysztof Radwan. Tłumaczy, że należą się nam jako mienie porzucone podczas II wojny światowej. Tym bardziej że odnaleziono je na terenach, które jeszcze przed 1939 roku należały do Polski.
- Jeśli do kogoś nie trafia ten argument, to kolejnym jest tzw. restytucja zastępcza za polskie zbiory lotnicze utracone w wyniku działań wojennych - mówi Radwan. Przypomina, że Niemcy zniszczyli bardzo cenne kolekcje znajdujące się w Poznaniu, Lwowie i Warszawie.
Dr Holger Steinle z niemieckiego muzeum technicznego jest innego zdania. Według niego samoloty powinny wrócić do Berlina. -Nie chcę konfliktów. Jestem jednak bardzo zasmucony stanem rządowych negocjacji. Moim zdaniem można w tej sprawie znaleźć kompromis -mówi.
Według niego jedną z możliwości mogłaby być wymiana eksponatów. Ale uniemożliwia to "bezkompromisowa" postawa niemieckiego rządu w sprawie "zrabowanych dzieł".
- Berlin uważa, że jeśli uda się znaleźć porozumienie z Polską, to będzie możliwe także z Rosją. A negocjacje z Rosją w tej sprawie są wiele trudniejsze - mówi Steinle.
Na szybkie rozwiązanie sprawy niemieckich zbiorów lotniczych na razie nie liczy. -Rozmowy toczą się od 14 lat. W latach 80. wyglądało na to, że zbiory wrócą do Berlina. Teraz powoli tracę nadzieję - dodaje.
Postawy dyrektora krakowskiego muzeum nie rozumie. - Musimy ze sobą rozmawiać. Upartość do niczego nie doprowadzi -uważa Steinle.
JERZY SADECKI z Krakowa, ALEKSANDRA RYBIŃSKA
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
180 tys. niemieckich dzieł sztuki nadal w Rosji i Polsce
RZECZPOSPOLITA, 1.08.2007
Choć od zakończenia drugiej wojny światowej minęło ponad 60 lat, 180 tysięcy dzieł sztuki pochodzących z berlińskich muzeów znajduje się nadal na terenie Rosji i innych krajów byłego Związku Radzieckiego oraz w Polsce - piszą niemieckie gazety, powołując się na szacunkowe dane przekazane przez wicedyrektora muzeów w stolicy Niemiec Guenthera Schauerte.
Okazją do poruszenia tematu "sztuki zdobycznej" - jak w Niemczech określa się dzieła sztuki, wywiezione po 1945 roku z Niemiec do Rosji - było przedstawienie we wtorek w Berlinie opracowanego przez Fundację Pruskiego Dziedzictwa Kultury katalogu strat wojennych berlińskich zbiorów rzeźb.
Prezes Fundacji Klaus-Dieter Lehmann zaapelował z tej okazji do rządu Rosji o otwarcie tajnych magazynów, w których - jak przypuszcza strona niemiecka - przechowywane są eksponaty pochodzące z berlińskiej kolekcji rzeźb. Za "niepokojące" uznał Lehmann decyzję rosyjskiego ministerstwa kultury dotyczącą sporządzenia przez muzea nowych rosyjskich list inwentaryzacyjnych przechowywanych obiektów, co uniemożliwi w przyszłości wykrycie pierwotnego miejsca pochodzenia eksponatów.
Rzeczniczka Fundacji Stefanie Heinlein powiedziała PAP, że Lehmann - mówiąc o konieczności zwrotu niemieckich dzieł sztuki - zwracał się także do Polski. Zaznaczyła, że prezes wyraźnie odróżniał działania władz rosyjskich, traktujących niemieckie dzieła sztuki jako "zdobycz" wojenną, którą wywożono z Niemiec do Rosji, od postępowania strony polskiej, która przejmowała zbiory ukryte przez Niemców na niemieckich terenach, które w 1945 roku przyznano Polsce.
W ten sposób do Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie trafiły po wojnie zbiory Biblioteki Pruskiej, tzw. Berlinki. Hitlerowskie władze wywiozły w 1943 roku, w obawie przed alianckimi bombardowaniami z Berlina do klasztoru cystersów w Krzeszowie na należącym wówczas do Niemiec Dolnym Śląsku, kolekcję bezcennych starodruków, w tym rękopisy dzieł Bacha, Mozarta, Beethovena i Goethego, a także rękopis niemieckiego hymnu. Po wojnie zbiory przejęły władze polskie.
Berlin domaga się zwrotu Berlinki. Rozmowy na temat restytucji dzieł sztuki rozpoczęły się w 1992 roku. Jak powiedział Lehmann, kontakty niemiecko-polskie w tej sprawie uległy "całkowitemu zerwaniu".
Komentując w środę temat zwrotu dzieł sztuki, dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung podkreśla, że "Polska i Rosja odmawiają zwrotu". Gazeta zwraca uwagę na słowa Lehmanna, że wywiezione z Niemiec dzieła sztuki są "materialną i duchową własnością Niemców" i związane są z ich "kulturową tożsamością".
Frankfurter Allgemeine Zeitung cytuje prezesa Fundacji: "Kto uważa, że jest narodem kulturalnym, ten musi przestrzegać zasad". Zdaniem gazety, słowa te skierowane były pod adresem "Wschodu". "W przeciwieństwie do innych, także spustoszonych przez Wehrmacht krajów, Rosja i Polska odmawiają zwrotu niemieckich dóbr kultury" - czytamy w Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Gazeta przytacza opinię anonimowego eksperta, który porównał różnicę między postępowaniem Rosji a Polski do różnicy między "kradzieżą a przywłaszczeniem". "Rozmiar krzywdy i kara są w zasadzie (za oba przestępstwa) równe" - uważa ekspert.
Frankfurter Allgemeine Zeitung podkreśla, że dobra kultury nie mogą być traktowane jako przedmiot wojennych reperacji. Gazeta obarcza Polskę winą za zerwanie w 2005 roku rozmów w sprawie zwrotu dzieł sztuki. Zdaniem Frankfurter Allgemeine Zeitung, niemiecki rząd zachowuje w tej sprawie dużą ostrożność. "Otoczenie ministra (spraw zagranicznych Franka-Waltera) Steinmeiera zapewnia, że temat ten nie jest mu obojętny. Nic jednak się nie dzieje" - czytamy w Frankfurter Allgemeine Zeitung.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Niemcy chcą od Polski zwrotu dóbr kultury
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007
Niemiecki rząd nie zamierza rezygnować ze starań o zwrot przez Polskę niemieckich dóbr kultury, pozostających w dyspozycji naszego kraju. Informuje o tym największy niemiecki dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Gazeta cytuje anonimowego przedstawiciela gabinetu Angeli Merkel. Powiedział on, że Niemcy pozostawione na terenach utraconych po II wojnie światowej dzieła sztuki traktują jako swoją własność, która w Polsce znajduje się wbrew prawu. Powołuje się przy tym na Konwencję Haską z 1907 r. zabraniającą grabieży dóbr kultury.
Jak pisze FAZ, w polskich rękach nadal znajdują się liczne dzieła sztuki i dokumenty, zbiory Pruskiej Biblioteki Państwowej, manuskrypty Goethego, Mozarta czy Beethovena. Frankfurcki dziennik przytacza wypowiedź Wojciecha Kowalskiego, polskiego negocjatora odpowiadającego za rozmowy na temat zwrotu dóbr kultury. Tłumaczy on, że obiekty te nie znalazły się w Polsce na skutek rabunku. Polacy zastali je na ziemiach zachodnich, przyznanych po Drugiej Wojnie Światowej przez aliantów.
Poza tym, jak dodaje Kowalski, obustronny zwrot dzieł sztuki nie jest możliwy, ponieważ Niemcy nie tylko je rabowali, ale też świadomie niszczyli. Dlatego Polska nie otrzymałaby prawie nic, oddając Niemcom bezcenne przedmioty i obiekty.
Frankfurter Allgemeine Zeitung po raz kolejny w ostatnich dniach pisze o tym problemie. Kilka dni temu dziennik zarzucił stronie polskiej, że od dwóch lat torpeduje rozmowy na temat zwrotu dóbr kultury.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
o artykule Frankfurter Allgemeine Zeitung:
HISTORIA Niemieckie dobra kultury "ostatnimi jeńcami wojennymi" w naszym kraju?
Frankfurter Allgemeine Zeitung: Polska nie chce oddać dzieł sztuki zrabowanych Niemcom
Niemcy oskarżają Polskę o opieszałość w zwracaniu przejętych podczas wojny niemieckich dzieł sztuki. Nie kwapią się jednak do oddania łupów, które sami zrabowali
O sprawie poinformował na pierwszej stronie prestiżowy niemiecki dziennik "Frankfurter Allgemeine Zeitung". W artykule zatytułowanym "Ostatni niemieccy jeńcy wojenni" gazeta oskarżyła Polskę o utrudnianie negocjacji w sprawie zwrotu niemieckich dzieł sztuki. Z naszej winy miały one "zabrnąć w ślepą uliczkę".
Według "FAZ" Polska piętrzy przeszkody od dwóch lat, czyli mniej więcej od czasu wyborczego zwycięstwa PiS. Nawet wcześniej stać ją jednak było jedynie na gesty -na przykład zwrot egzemplarza Biblii Lutra podczas wizyty kanclerza Gerharda Schrödera w Warszawie.
Tymczasem, jak dowodzi gazeta, w polskim posiadaniu nadal znajdują się niemieckie dzieła sztuki oraz bezcenne dokumenty, księgozbiory, rękopisy i nuty najwybitniejszych kompozytorów. Niezwracanie ich jest zaś sprzeczne z prawem międzynarodowym, z konwencją haską na czele. Dziennikarz "FAZ" powołał się na raport przygotowywany przez niemieckiego rządowego negocjatora Tono Eitela.
Właśnie dlatego sprawa została potraktowana w Warszawie bardzo poważnie. Wczoraj w godzinach popołudniowych odbyła się narada w MSZ z udziałem minister Anny Fotygi. -Pani minister była sprawą zbulwersowana - powiedział nam jeden z jej współpracowników.
Zbulwersowany jest również Wojciech Kowalski, polski negocjator zajmujący się rozmowami na temat dzieł sztuki. - Oskarżenia zawarte w artykule są nieprawdziwe, żadnych negocjacji nie blokujemy - powiedział "Rz". - Niemcy zarzucają nam "rabunek mienia", ale przecież Polacy niczego nie rabowali. Dzieła, o których mowa, zastaliśmy na ziemiach zachodnich przyznanych Polsce przez aliantów.
Podkreśla też, że trudność w uregulowaniu tego zagadnienia polega między innymi na tym, że okupanci niemieccy nie tylko rabowali dobra kultury w Polsce, ale przede wszystkim świadomie je niszczyli. Dzisiaj nie mają nawet czego specjalnie oddawać. Szacunki mówią nawet o pół milionie utraconych dzieł sztuki, a wyliczenia strat bibliotek sięgają kilkudziesięciu milionów książek i rękopisów, których, jak wiadomo, nie da się niczym zrekompensować.
Niemiecki resort spraw zagranicznych nie chce komentować sprawy. -Mogę powiedzieć tylko tyle, że negocjacje trwają i faktycznie od kilku lat nie odnotowaliśmy specjalnego postępu - powiedziała "Rzeczpospolitej" rzeczniczka ministerstwa. - Zdajemy sobie sprawę, że to bardzo drażliwa kwestia, ale nasze stanowisko jest jednak niezmienne. Zgodnie z prawem te dzieła sztuki są własnością Niemiec i chcemy, żeby znalazły się w Niemczech.
Prof. Dieter Bingen, dyrektor Niemieckiego Instytutu Polskiego w Darmstadt, uważa, że wydźwięk artykułu "FAZ" jest "nie na miejscu". - Nazywanie dzieł sztuki "ostatnimi jeńcami wojennymi" jest niesłuszne i prowadzi donikąd. Ich zwrot jest sprawą drażliwą i skomplikowaną na płaszczyźnie kulturowej, historyczno-moralnej oraz prawnej. Dlatego w tej kwestii potrzebny jest poważny dialog, a nie ostre osądy zamieszczane w prasie -powiedział "Rz".
PIOTR ZYCHOWICZ, mok
----------------------------------------------
Uratowaliśmy te dzieła przed Armią Czerwoną
To wyjątkowo irytująca historia. Sam zajmowałem się tą sprawą, jeżeli negocjacje się nie udały to nie z winy Polski tylko ówczesnego niemieckiego rządu SPD i Zielonych. Przede wszystkim jednak to przecież my uratowaliśmy wiele niemieckich dóbr kultury przed dewastacją lub rozgrabieniem przez Armię Czerwoną. Potem przez wiele lat je restaurowaliśmy, dbaliśmy o dokumenty i książki. Artykuł jest tym bardziej nie na miejscu, że sami Niemcy nie rozliczyli się z dóbr kultury zagrabionych w Polsce.
Władysław Bartoszewski były minister spraw zagranicznych
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
ROZMOWA: Monika Kuhnke
Dzieła wywiezione z Polski
Rz: Jaki wpływ na polskie zasoby dzieł sztuki miała II wojna światowa?
Monika Kuhnke : Straszliwy. Wielka ich część została zrabowana, spalona lub zdewastowana przez obu okupantów. Bardzo często był to rabunek niejako przypadkowy, dokonywany przez szeregowych żołnierzy, którzy przywłaszczali sobie wszystko, co wpadło im w oko. Szczególnie przedmioty ze złota. Symboliczne jest słynne rozgrabienie szkatuły królewskiej, w której Izabela Czartoryska gromadziła pamiątki po polskich monarchach. W Sieniawie, gdzie była ukryta, znaleźli ją żołnierze Wehrmachtu. Przepadło niemal wszystko.
Na ziemiach zajętych przez Armię Czerwoną było tak samo?
Oczywiście. Znam taką historię: Sowieci weszli do jednego z dworków, w którym właściciel gromadził od lat cenne dzieła sztuki. Po ich wyjściu w sporym budynku pozostał tylko wieszak na parasole.
Czy kradzieże dzieł sztuki odbywały się tylko spontanicznie?
Obaj okupanci grabili oczywiście również w majestacie ustanowionego przez siebie prawa. W przypadku Niemców rekwizycje takie nazywały się zabezpieczaniem. W efekcie przepadały całe cenne kolekcje, zbiory. Inne świadomie palono i niszczono. Tak jak wspaniałą warszawską bibliotekę na Okólniku z bezcennymi dla naszej narodowej kultury zbiorami.
Jakie były powojenne losy wywiezionych przez okupantów polskich dzieł sztuki?
Z zabranych do Niemiec niewielka część zaraz po wojnie wróciła do kraju. Oddawali jednak nie Niemcy, ale Amerykanie, którzy znajdowali je w swojej strefie okupacyjnej. Tak odzyskaliśmy między innymi "Damę z łasiczką". Potem w ramach wymiany z PRL kilka obiektów oddała NRD. Przytłaczająca większość nigdy jednak nie została nam zwrócona.
A po 1989 roku?
Gdyby Niemcy porządnie przetrząsnęli prywatne kolekcje, ale również prywatnei państwowe muzea, na pewno znaleźliby wiele zrabowanych w Polsce dzieł sztuki. Nam bardzo trudno to zrobić ze względu na problemy z dokumentacją i zlokalizowaniem obiektów. Jednak nawet gdy mamy całkowitą pewność, nie zawsze udaje nam się sprowadzić dzieła z powrotem. Na tak ogromną ilość skradzionych nam dzieł sztuki wróciło zdecydowanie za mało.
Co działo się po wojnie z dziełami zagrabionymi przez Związek Sowiecki?
Część w latach czterdziestych, a później po 1956 roku wielki brat we wspaniałomyślnym geście zdecydował się oddać. Były to jednak tylko te dzieła, co do których nie było wątpliwości, że zostały wywiezione z Polski. Stanowiły one jedynie wierzchołek góry lodowej. Większość z nich nigdy nie ujrzała światła dziennego. Po upadku Związku Sowieckiego było nie lepiej. Władze Rosji nie kwapią się do oddawania skradzionych w Polsce obiektów. Złożyliśmy im szereg doskonale udokumentowanych wniosków, ale one ciągle domagają się kolejnych papierów. Ostatnie dzieła odzyskaliśmy w połowie lat 90. Od tego czasu nic w tej sprawie się nie dzieje.
rozmawiał Piotr Zychowicz
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Panorama z zasłoniętym zabytkiem
RZECZPOSPOLITA, 14.08.2007
Budowa hotelu przy Krzywej Wieży podzieliła mieszkańców Torunia
Toruńska starówka. Perła gotyckiej architektury i urzekająca panorama, którą można podziwiać od strony Wisły. Właśnie widoku na zabytki Torunia chce bronić część mieszkańców: alarmują, że symbol miasta -słynną Krzywą Wieżę zasłania budynek nowego hotelu.
O tej porze roku rynek staromiejski z ratuszem i kamieniczkami zastawiony jest letnimi ogródkami. Kolorowe parasole i agresywne banery reklamowe zasłaniają zabytkowe elewacje, tylko posąg Kopernika - bo stoi na wysokim cokole -broni się przed tym potopem.
Na obrzeżach starówki niemal równocześnie wyrosły dwie betonowe konstrukcje: przyszły gmach Centrum Sztuki Współczesnej, i bliżej Wisły -pod Krzywą Wieżą -parterowa część recepcyjno-gastronomiczno-konferencyjna hotelu, na który zostały zaadaptowane XIX-wieczne Koszary Racławickie.
Kontrowersje wokół jego budowy zaostrzyły się, gdy pojawił się argument, że zmiana panoramy starówki może skłonić Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO do skreślenia Torunia z prestiżowej Listy Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Takie zagrożenie widzi profesor Jan Tajchman z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, autorytet w dziedzinie konserwacji i ochrony zabytków. Profesor Tajchman negatywnie ocenia zarówno samą adaptację koszar, z których - jak ocenia -zostały tylko ściany (wymieniono okna i stropy, także rzadko spotykany strop przeciwbombowy), jak i projekt dobudowanej części u stóp Krzywej Wieży.
Hotel rozpocznie działalność za niecały rok. Ma pomieścić około 200 osób, w dobudowanej części będą m.in. recepcja, restauracja i sala konferencyjna.
Beton, budy i reklamy
Tajchman, współautor wniosku o wpisanie dziesięć lat temu toruńskiej starówki na listę UNESCO, ma żal do władz miasta, że najpierw nie zadbały o uznanie koszar za zabytek, a sprzedając obiekt, wycofały się z restrykcyjnych warunków konserwatorskich.
Tajchman: - Nie jestem przeciwnikiem przystosowywania zabytków do nowych funkcji, ale adaptacja powinna zachować jak najwięcej oryginalnej tkanki. Niewielu inwestorów to rozumie. Turyści przyjeżdżają oglądać zabytki, a co zastają? Beton, budy i reklamy, które wszystko zasłaniają.
Hotelu broni miejski konserwator zabytków Lech Narębski.
- Budynek koszar z pierwszej ćwierci XIX wieku (po II wojnie światowej był tam internat technikum budowlanego) od wielu lat niszczał - przypomina Narębski. - Jeszcze w czasach, kiedy tam był internat, spalił się dach. Miałem do wyboru: patrzeć, jak popada w ruinę, albo zgodzić się na adaptację. Zrobiłem to, stawiając warunek, że elementy oryginalne po konserwacji zostaną użyte do dekoracji wnętrz. I tak się stało - konkluduje.
Na zarzuty, że nowy budynek zaszkodzi panoramie, konserwator odpowiada, że widok na Krzywą Wieżę z tzw. ślimaka przy zjeździe z mostu drogowego istnieje dopiero od kilkudziesięciu lat. - Kilometrową panoramę starówki w widoku przez Wisłę zamykają koszary, to, co znajduje się dalej, jest już za kulisami i nie ma znaczącego wpływu na panoramę - dodaje.
Po burzy wokół budowy hotelu prezydent Torunia zarządził w tej sprawie kontrolę.
Dziedzictwo w zagrożeniu
Do Polskiego Komitetu ds. UNESCO, jak dotąd, nie dotarło zawiadomienie o zagrożeniu toruńskiej starówki. Katarzyna Piotrowska-Nosek z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków była członkiem polskiej delegacji na tegorocznej 31. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO. -Odpowiedzialność za obiekt wpisany na listę UNESCO spoczywa przede wszystkim na władzach państwa -mówi. -Komitet Światowego Dziedzictwa monitoruje te obiekty i interweniuje, jeśli pojawia się zagrożenie.
Problem mogą zasygnalizować same władze państwowe, w praktyce częściej robią to organizacje pozarządowe. Jeśli opinie ekspertów UNESCO potwierdzają zagrożenie - rząd zostaje zobowiązywany do podjęcia działań. Jeśli kolejne upomnienia nie odnoszą skutku, obiekt lub miejsce trafia na Listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu. Jedynym polskim zabytkiem, który znalazł się na tej liście, była kopalnia w Wieliczce -z powodu wysokiej wilgotności powietrza powodującej rozpuszczanie soli.
UNESCO może udzielić wsparcia finansowego na ratowanie obiektów zagrożonych. Ostatnim krokiem jest wykreślenie z listy UNESCO. W ponad30-letniej historii zdarzyło się to raz, w tym roku: wykreślono rezerwat antylop arabskich oryks w Omanie, w Afryce.
-To jest absolutna ostateczność i porażka zarówno danego kraju, jak i Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO -mówi Piotrowska-Nosek.
AGNIESZKA KWIECIEŃ
- - - UNESCO upomina - - -
W sporach dotyczących zabytków w roli arbitra coraz częściej występuje UNESCO. Gdy w pobliżu gotyckiej katedry w Kolonii, na przeciwległym brzegu Renu miały wyrosnąć drapacze chmur - obiekt trafił na Listę Światowego Dziedzictwa w Zagrożeniu, a po kolejnych interwencjach UNESCO władze lokalne wycofały się z inwestycji. Na tegorocznej sesji UNESCO w Nowej Zelandii gorąco dyskutowane były podobne problemy Pragi, Wiednia, Rygi i Londynu.
UNESCO sprzeciwiło się także pomysłowi wybudowania gigantycznej wieży Gazpromu w sąsiedztwie historycznego centrum Sankt Petersburga. Rządy krajów zostały zobowiązane do usunięcia zagrożeń. Czy sprawa toruńska wymaga zaangażowania się UNESCO? Jeśli nie uda się wyjaśnić kontrowersji - chyba tak. Interwencja UNESCO dziś jest mimo wszystko lepszym wyjściem niż spóźniony żal po zrujnowanych zabytkach jutro.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Jednostka do zwalczania przestępczości przeciwko zabytkom: zbędna potrzeba czy niezbędna konieczność
RZECZPOSPOLITA, 31.05.2007
Przedawnienie ścigania złodzieja czy włamywacza nie oznacza przeniesienia własności zrabowanych zabytków i nie może być powodem zaniechania ich poszukiwań tak w kraju, jak i za granicą. Inaczej byłby to triumf przestępców - uważa oficer policji, główny specjalista Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego MSWiA, w latach 2003 - 2005 kierował międzyresortowym Zespołem Zadaniowym ds. Przeciwdziałania Przestępczości przeciwko Dobrom Kultury
Przestępczość przeciwko zabytkom (dobrom kultury) stała się - obok przestępczości narkotykowej, handlu bronią i żywym towarem - czołową dziedziną międzynarodowej działalności przestępczej. W połowie lat 90. szacowano ją na 9 mld dolarów rocznie. Powstał nawet termin "art-drain", oznaczający coraz szersze zjawisko międzynarodowego handlu kradzionymi i przemycanymi zagranicę zabytkami, co powoduje ograbianie z nich państw finansowo słabszych przez bogatsze.
Smutny ranking
Przestępstwa te wymienia się w rezolucjach ONZ, ratyfikowanych przez Polskę konwencjach i podpisanych przez nasz kraj umowach dotyczących współpracy organów ścigania.
W2000 r. w Seulu Interpol zawarł porozumienie z ICOM (Międzynarodowa Rada Muzeów) "w sprawie zwalczania kradzieży i przemytu dóbr kultury". W2002 r. Rada Unii Europejskiej rozszerzyła zakres kompetencji Europolu o kolejne rodzaje przestępczości, w tym o zabór i przemyt dóbr kultury. Rok później Europol nadał temu zagadnieniu priorytet, wyznaczając szczególną rolę Węgrom w naszym regionie Europy.
Od początku lat 90. Polska jest w europejskiej czołówce - obecnie około2000 kradzieży rocznie -tego smutnego rankingu obok Włoch, Rosji, Francji i Czech.
Tendencje wzrostowe kradzieży i przemytu zabytków w tej części Europy zauważył Interpol, który organizuje od1995 r. konferencje w ramach projektu ICOM. Piąta z kolei odbędzie się we wrześniu w Krakowie.
O randze problemu świadczy powoływanie w wielu krajach specjalnych wydziałów policyjnych do zwalczania tej przestępczości. Od ponad 30 lat funkcjonują już z sukcesami włoski Oddział Karabinierów ds. Ochrony Dziedzictwa Kulturalnego, który jako pierwszy w świecie stosował tzw. zakup kontrolowany; francuski Wydział do walki z Nielegalnym Handlem Dobrami Kultury; hiszpańska Brygada ds. Dziedzictwa Historyczno-Artystycznego. Są one wspierane przez odpowiednie zespoły na szczeblu regionalnym. Podobne struktury istnieją w Anglii, Holandii, Irlandii, Austrii, Grecji, Rumunii, Serbii i na Litwie, a także w krajach Grupy Wyszehradzkiej -oprócz Polski.
Złodzieje nie mogą triumfować
Dotychczas w komendach wojewódzkich policji nominalnie zajmował się tą problematyką jeden funkcjonariusz mający w zakresie swoich obowiązków zagadnienia dotyczące także innych przestępstw. Dopiero w lipcu 2006 r. powołany został kilkuosobowy etatowy zespół w KWP w Krakowie. W Biurze Kryminalnym Komendy Głównej Policji tym zagadnieniem zajmuje się tylko jedna osoba (!). Nie zmienia tego obrazu fakt powoływania w najbardziej spektakularnych i prestiżowych sprawach grup operacyjno-śledczych, które wcześniej czy później kończą swoją działalność.
Z tym większym uznaniem należy się odnieść do pracy milicjantów i policjantów komend różnych szczebli, którzy w ostatnich kilkudziesięciu latach odnieśli istotne sukcesy w tej dziedzinie, a wśród nich odzyskanie obrazu "Zdjęcie z krzyża" z Biecza, ikon z monastyru w Jabłecznej, obrazu "Matka Boska w mistycznym ogrodzie" z Gościeszyna. I to właśnie ci policjanci podkreślają konieczność powołania takiej wyspecjalizowanej i trwałej struktury na szczeblu centralnym.
Postulat ten ma istotne znaczenie wobec nowych trendów tej przestępczości, jak intensyfikacja złodziejskiej penetracji stanowisk archeologicznych, fałszerstwa dzieł sztuki, wzrost "kontroli" przez zorganizowane grupy przestępcze rynku zbytu zabytków szczególnej wartości zrabowanych przez sprawców zaliczanych do kręgu tzw. przestępczości pospolitej, lokowanie nielegalnie zdobytych środków finansowych w dzieła sztuki i obrót nimi (pranie pieniędzy) oraz umiędzynarodowienie tej kategorii przestępstw.
Można wymienić wiele bezcennych zabytków skradzionych w ostatnich 30 - 40 latach z kościołów, muzeów, galerii i mieszkań, które dotychczas nie zostały odzyskane, np. monstrancja ze Świętej Lipki, ikona "Matka Boska Rudecka" z cerkwi w Jasieniu czy obraz Claude'a Moneta "Plaża w Pourville" z Muzeum Narodowego w Poznaniu. Dopóki nie ma niezbitych dowodów na ich bezpowrotne zniszczenie, dopóty należy mieć nadzieję na ich odzyskanie i podejmować stosowne działania w tym kierunku. Przedawnienie ścigania złodzieja czy włamywacza nie oznacza bowiem przeniesienia własności zrabowanych zabytków i nie może być powodem zaniechania ich poszukiwań tak w skali krajowej, jak i międzynarodowej. Inaczej byłby to triumf złodziei i paserów. Świadczy o tym głośna sprawa odzyskania przez olsztyński CBŚ części "skarbu średzkiego" wkwietniu2005 r.
Jest oczywiste, że przy braku odpowiedniej struktury wraz z odejściem policjantów zajmujących się tym zagadnieniem odchodzi wiedza o tym. Dlatego należy odkurzyć te najważniejsze sprawy sprzed lat, które pozostały już w pamięci nielicznych. Dowodzi tego precedensowa sprawa barokowego relikwiarza skradzionego przed prawie 30 laty (!), który pojawił się na warszawskim rynku aukcyjnym wsierpniu2005 r. i który w czerwcu ubiegłego wrócił za sprawą warszawskiego CBŚ na swoje właściwe miejsce - do kościoła w Zuzeli, rodzinnej parafii kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Partnerzy się dziwią
W listopadzie 2004 r. w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie odbyła się konferencja "Międzynarodowa współpraca służb policyjnych, granicznych i celnych w zwalczaniu przestępczości przeciwko zabytkom". Było to pierwsze spotkanie w Polsce gromadzące funkcjonariuszy tych służb zponad20 państw Europy i USA. Zawarto wówczas "Porozumienie między ministrem finansów, ministrem kultury, komendantem głównym policji i komendantem głównym Straży Granicznej w sprawie współdziałania w zwalczaniu nielegalnego wywozu za granicę lub przywozu z zagranicy zabytków". Wzbudziło ono autentyczne zainteresowanie i uznanie podmiotów zagranicznych.
Polska, jako strona paryskiej konwencji UNESCO z listopada 1970 r., przyjęła na siebie zobowiązanie wobec pozostałych sygnatariuszy, że nie będzie tolerować przywozu zabytków wywiezionych nielegalnie z kraju ich pochodzenia. To zobowiązanie powoduje, iż jednakowo ważny jest dla nas przemyt w wywozie i przywozie dzieł sztuki, co znalazło wyraz we wskazanym porozumieniu. Wyprzedza ono niejako rozwiązania unijne w sprawach przemytu zabytków z krajów niebędących członkami Unii. Rozwiązania wspólnotowe, tj. dyrektywa Rady93/7 i rozporządzenia Rady 3911/92, określają jedynie zasady postępowania w przypadku nielegalnego transferu zabytków wewnątrz Unii oraz jednolitej kontroli wywozu tychże na jej zewnętrznych granicach. Należy przypuszczać, że kwestia ta, poruszana w kuluarach różnych konferencji, będzie w bliskiej perspektywie podniesiona oficjalnie. Inaczej Unia może się narazić na zarzut hipokryzji i stosowania selektywnej polityki w tej dziedzinie w stosunku do państw trzecich.
Wyrażając uznanie dla tej i innych polskich inicjatyw, partnerzy zagraniczni jednak się dziwią, że w kraju proweniencji znaku "Błękitna tarcza" (projekt prof. Jana Zachwatowicza) -symbolu ochrony dziedzictwa kulturowego utrwalonego w świadomości międzynarodowej od czasu konferencji haskiej w1954 r. -nie istnieje jednostka policyjna do zwalczania przestępczości skierowanej przeciwko temu dziedzictwu.
Pytanie o zasadność istnienia policyjnej struktury, która zajmowałaby się -tak jak w większości państw Unii - kompleksowym, metodycznym i permanentnym rozpoznawaniem i zwalczaniem tej przestępczości oraz poszukiwaniem i rewindykacją zabytków utraconych w wyniku przestępstwa, a której "oddech" czuliby na sobie ich grabieżcy, wydaje się więc retoryczne.
Mirosław Karpowicz
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Rozmowa o piwnicach Pałacu Saskiego
GAZETA WYBORCZA, 9.02.2007
Piwnice odkopane przy pl. Piłsudskiego nie są jakimś zaskoczeniem. Miały być tylko zbadane i rozebrane pod parking. Ich ochrona nikomu nie przyszła do głowy - mówi Ewa Nekanda-Trepka, stołeczny konserwator zabytków. O zburzeniu podziemi zdecydowały w ubiegłym tygodniu władze Warszawy.
Na miejscu Pałacu Saskiego powstanie budynek betonowy. Zamiast tynku, który był przed wojną, na elewacjach pojawi się okładzina kamienna, bo łatwiej ją przymocować do betonowych ścian. Układ wnętrz też w niczym nie nawiąże do przedwojennego. Udało się przynajmniej wywalczyć, żeby ta atrapa nie była tak straszna jak przy pl. Teatralnym, gdzie stropy znajdują się połowie okien.
Tomasz Urzykowski: Dlaczego nie broni Pani odkopanych piwnic Pałacu Saskiego? Przecież zadaniem stołecznego konserwatora zabytków jest opieka nad materialnym dziedzictwem Warszawy.
Ewa Nekanda-Trepka, stołeczny konserwator zabytków:- Trzeba zacząć od tego, kiedy podejmowano decyzję o odbudowie Pałacu Saskiego. Od początku traktowano to przedsięwzięcie jak zwykłą inwestycję. A wtedy procedura jest taka: jeśli pod ziemią spodziewane są pozostałości dawnego zagospodarowania, konserwator może nałożyć na inwestora obowiązek wykonania badań archeologicznych tzw. ratowniczych. Odkopane relikty są inwentaryzowane i niszczone w trakcie badań lub zaraz po nich. Od początku zakładano więc, że piwnice Pałacu Saskiego nie ocaleją.
Ale to nie jest zwykła inwestycja. Odtwarza jeden z najważniejszych budynków przedwojennej Warszawy.
- Nie nazywajmy tego odbudową Pałacu Saskiego. Ten budynek nie będzie żadnym Pałacem Saskim. Zresztą prawdziwy pałac Augusta II został zniszczony już w XIX w.
A czym będzie ten budynek?
- Ja nazywam to odbudową głównej części zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego. Będzie to rekonstrukcja urbanistyczna, a nie odbudowa historycznego budynku. Gmach wzniesiony w zupełnie nowej technologii, ze ścianami odlewanymi z betonu, trudno nazwać odtworzonym pałacem.
Były prezydent Warszawy Lech Kaczyński deklarował, że pałac zostanie odbudowany w technologii tradycyjnej - z cegły, tak jak oryginał.
- W pierwszych założeniach technologia miała być tradycyjna, ale w którymś momencie Biuro Naczelnego Architekta Miasta zmieniło warunki. Budynek będzie miał współczesną żelbetową konstrukcję. Zamiast tynku, który był przed wojną, na elewacjach pojawi się okładzina kamienna, bo łatwiej ją przymocować do nowych ścian. Układ wnętrz też w niczym nie nawiąże do przedwojennego. Udało się przynajmniej wywalczyć, żeby ta "atrapa" nie powtarzała błędów popełnionych przy pl. Teatralnym, gdzie stropy znajdują się w połowie okien.
Jako stołeczny konserwator zabytków mogła Pani walczyć o lepsze warunki odbudowy. Przynajmniej o pozostawienie piwnic.
- Nie miałam podstaw do stawiania warunków. Ten obszar był do niedawna w gestii wojewódzkiego konserwatora zabytków, który podejmował tu decyzje. On również sprawuje nadzór nad pracami archeologicznymi. Dlatego to on określał, na jakich warunkach będą prowadzone badania pod ziemią. Jak już mówiłam, z punktu widzenia praktyki inwestycyjnej to jest podejście prawidłowe, choć może czasem budzić sprzeciw.
Czyli zachowanie historycznych piwnic podczas odbudowy kamienic na Starym Mieście było działaniem nieprawidłowym...
- To była prawdziwa odbudowa. Udało się tam zachować piwnice, a nad nimi odtworzyć kamienice w tej samej technologii jak w oryginale, korzystając z zachowanych elementów wystroju.
Czy przed rozpoczęciem wykopalisk przy pl. Piłsudskiego służby konserwatorskie nie zdawały sobie sprawy, że pod ziemią może być coś cennego?
- Dla nas to, co odkopano, nie jest specjalnym zaskoczeniem. Wiedzieliśmy, że tam są relikty budynku XIX-wiecznego. Mogliśmy też przypuszczać, że będą fragmenty saskie i pozostałości pałacu Morsztyna.
Mimo to nie przewidzieli Państwo zachowania z nich nawet fragmentu. Wojewódzki konserwator twierdzi, że los piwnic po zakończeniu wykopalisk jest w rękach konserwatora stołecznego.
- Powtarzam, decyzje o sposobie przeprowadzenia inwestycji były podejmowane poza Biurem Stołecznego Konserwatora Zabytków.
Proszę powiedzieć szczerze, odkopane podziemia Pałacu Saskiego nie budzą Pani zachwytu. Nie podziela Pani entuzjazmu archeologów i badaczy architektury, którzy je oglądali. Poproszona przez prezydent Hannę Gronkiewicz-Waltz o opinię, odpowiedziała Pani, że nie ma sensu bronić tych murów.
- Ja jestem zachwycona informacją, którą dzięki tym wykopaliskom dostaliśmy o mieście. Jeśli zaś chodzi o wartość piwnic jako architektury - nie jest aż tak wysoka. Gdyby na tych piwnicach można było wznieść budynek w tradycyjnej technologii, całe stare podziemia wkomponować w nowy gmach i nadać im nową funkcję użytkową, byłabym za ich pozostawieniem.
Pracujący na terenie wykopalisk archeolodzy, historycy sztuki i architekci zaproponowali pozostawienie pewnego fragmentu piwnic i otoczenie go żelbetową konstrukcją podziemnego garażu. Nie jest to dobry pomysł?
- Dla mnie ważny jest układ przestrzenny całych podziemi. A gdy proponuje się pozostawienie jakiegoś przypadkowego wycinka na południe od Grobu Nieznanego Żołnierza, który nie mówi nic o kształcie pałacu, mam wątpliwości co do sensu takiego rozwiązania i wydania na to ogromnych pieniędzy. Zresztą najbardziej wartościowe piwnice są przed Grobem Nieznanego Żołnierza, już poza terenem inwestycji. Nie będą na razie odkopywane.
No to może zostawić większy niż proponowany fragment podziemi?
- Tylko trzeba mieć świadomość konsekwencji takiej decyzji. Należałoby zmienić cały projekt, konstrukcję i zrezygnować z podziemnych parkingów. Każda decyzja o pozostawieniu mniejszego czy większego fragmentu piwnic rodzi skutki dla programu funkcjonalnego budynku.
Mówi Pani teraz jak rzecznik inwestora, a nie konserwator zabytków. O jaki program funkcjonalny chodzi? Przecież do dziś nie wiadomo, dla kogo pałac będzie odbudowany. Nie dość, że barokowe piwnice mają ustąpić miejsca betonowemu parkingowi, to jeszcze nie ustalono, kto ma z tego parkingu korzystać?
- Wydaje mi się, że w ogóle projektowanie jakiegokolwiek obiektu bez określenia, komu i czemu ma służyć jest nieporozumieniem. A tak się tu stało.
Nie obawia się Pani, że zniszczenie tych podziemi będzie wielkim skandalem konserwatorskim?
- Warszawa już to przeżyła w latach 90. przy odbudowie północnej pierzei placu Teatralnego. Tam były piwnice nawet cenniejsze. Wyższe niż pod Pałacem Saskim, z zachowanymi sklepieniami. Rozjechano je wszystkie. To był pierwszy tak drastyczny przypadek. Teraz mamy podobną sytuację. Ale takich przypadków, gdzie natrafimy na relikty starej zabudowy, będzie więcej. Przypuszczam, że stare piwnice zachowały się pod przeznaczonym do remontu placem Hoovera.
Ale tu wniosła Pani zastrzeżenie, że jeśli coś cennego wyłoni się z ziemi, należy liczyć się ze zmianą projektu remontu skweru, by nie zniszczyć znaleziska. Nie rozumiem, dlaczego nie zrobiła Pani tego samego w odniesieniu do piwnic Pałacu Saskiego?
- Na skwerze Hoovera można bez większego problemu pozostawić stare fundamenty, bo nad nimi nie wyrośnie wielka budowla, a tylko lekki pawilon. Zaś w miejscu Pałacu Saskiego będzie kilka kondygnacji nad ziemią i dwie kondygnacje podziemnego parkingu. Wokół ruin trzeba byłoby zbudować betonowy "sarkofag", który utrzyma gmaszysko.
Przy Zamku Królewskim takim betonowym sarkofagiem przykryto pozostałości tzw. Stancji Saskich za Arkadami Kubickiego i mur z czasów Wazów. Tam było można.
- Nie porównujmy tych obiektów. Tamta konstrukcja służy ratowaniu zabytku wysokiej klasy jakim są Arkady Kubickiego i Stancje Saskie przed naporem skarpy. A tu ma unieść nowy gmach nad reliktami piwnic.
Badacze architektury uznali, że te relikty również są cenne. Czy decyzja miasta o wyburzaniu piwnic jest ostateczna?
- To pytanie nie do mnie. Nie jestem decydentem w mieście. Niewątpliwie trzeba rozważyć koszty, które na ocalenie piwnic musiałby ponieść ratusz. Czy miasto powinno wydawać 70 mln zł na otoczenie piwnic betonowym "sarkofagiem"? Za te pieniądze można wyremontować np. elewacje kamienic na Starym i Nowym Mieście.
Skąd się wzięła tak astronomiczna suma?
- Proszę o to zapytać Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta, bo to on zlecał przygotowanie wyceny.
Trudno oprzeć się wrażeniu, że broni Pani przed niszczącą przebudową obiekty, których właścicielami są prywatni deweloperzy. Przykład: kamienice przy Foksal czy hala na Koszykach. Gdy inwestorem jest miasto - jak w przypadku Pałacu Saskiego - staje Pani po drugiej stronie.
- Jak mówiłam, w przygotowaniu zasad przeprowadzenia tej inwestycji nasze biuro nie miało głosu. Zezwoliliśmy tylko na wycinkę drzew na placu budowy. Zgodę na prace archeologiczne i uzgodnienie warunków zabudowy podpisał wojewódzki konserwator zabytków. Również on w grudniu wydał decyzję zwalniającą teren po badaniach archeologicznych dla inwestycji.
W tej historii najbardziej zaskakujące jest to, że inwestorem odbudowy Pałacu Saskiego jest miasto. Jeszcze kilka miesięcy temu obiecywało zachować fragment odkopanych murów, teraz rezygnuje, twierdząc, że mu się to nie opłaca. Zachowuje się jak najbardziej drapieżny deweloper, który za nic ma zabytki, dziedzictwo Warszawy i głos ekspertów od architektury.
- Właściciel hali na Koszykach projektuje budowę podziemnego parkingu. Zamierza przy tym zniszczyć istniejący zabytek o wybitnych wartościach artystycznych, użytkowany jeszcze kilka tygodni temu. Przy pl. Piłsudskiego mamy tylko relikty, bez wartości artystyczno-użytkowej hali na Koszykach. Budynek Sztabu Generalnego W.P. zwany Pałacem Saskim był wpisany do rejestru zabytków, ale w 1944 r. przestał istnieć, a w 1958 r. został z rejestru wykreślony. Skreślając go, urzędnicy mieli świadomość, że piwnice pałacu są pod ziemią. Ich ochrona nikomu nie przyszła do głowy.
Rozmawiał: Tomasz Urzykowski
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Sporu o Pałac Kultury nie rozstrzygną prawnicy
RZECZPOSPOLITA, 1.02.2007
Na sprawę Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie należy spojrzeć nie tylko z perspektywy prawa ochrony zabytków, lecz również planowania i zagospodarowania przestrzennego, które uregulowane jest w ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym - pisze dr prawa z Uniwersytetu Gdańskiego
Jakiś czas temu podjęto starania o wpisanie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie do rejestru zabytków. Obejmowały one zarówno działania prawne, przewidziane w ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU z nr 162, poz. 1568 ze zm.), jak i faktyczne, niezbędne do wydania takiej decyzji. Należy do nich m.in. sporządzenie szczegółowego opisu obiektu, który to opis ma zarazem wartość uzasadnienia stosownej decyzji dla wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Nasuwa się więc pytanie, czy PKiN zasługuje na umieszczenie go w rejestrze zabytków.
Zróżnicowana ochrona
Zabytki podlegają zróżnicowanej ochronie prawnej. W podstawowym zakresie - wszystkie bez wyjątku. Zdecydowanie szerszą ochroną natomiast objęto te, które zostały wpisane do rejestru zabytków. Umieszczenie obiektu w rejestrze implikuje wiele obowiązków właściciela lub posiadacza, a także skutkuje znacznym ograniczeniem jego swobody działania w stosunku do tego zabytku. Kolejny poziom ochrony dotyczy zabytku nieruchomego albo zespołu zabytków nieruchomych, które rozporządzeniem prezydenta RP zostały uznane za pomniki historii. Te zaś mogą być wpisane - na wniosek składany przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego -na Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Wtedy zostają uznane za ważne dla całej społeczności międzynarodowej i tym samym podlegają najdalej idącej ochronie.
Zabytek i jego wartość
Zgodnie z art. 3 pkt 1 wymienionej ustawy zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Według zaś art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. c ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania, zabytki nieruchome będące w szczególności dziełami architektury i budownictwa.
Nie tylko zatem wiek rzeczy powinien skutkować uznaniem jej za zabytek. Ważna jest jej wartość, ta wskazana w ustawie, czyli historyczna, artystyczna i naukowa, jak też inna, przez ustawodawcę niewyrażona wprost, ale równie ważna -np. użytkowa, sakralna, patriotyczna czy też oczywiście materialna.
Między sztuką a polityką
Nic ostatecznie nie przesądzając, warto zwrócić uwagę na co najmniej trzy istotne aspekty sprawy.
Pierwszy - określmy go jako historyczny, ewentualnie polityczny. Dotyczy on rozrachunku z historią i problemu związanego z tym, że Pałac Kultury i Nauki jest nie tylko "prezentem od Józefa Stalina dla Narodu Polskiego", ale również symbolem trwającego przez długi czas zniewolenia i zależności od ZSRR. W tym kontekście, burząc pomniki, należałoby również PKiN zburzyć i ziemię zaorać, likwidując ten "symbol sowietyzmu", a nie tylko skuwać napis: "im. Józefa Stalina".
Sztuki nie należy jednak traktować z pozycji polityki. Nawet wówczas, gdy przyświeca temu uzasadnienie patriotyczne, historyczne czy też dotyczące sprawiedliwości dziejowej. Bo jeśli tak, to zburzmy wszystko, co wiąże się z każdym najeźdźcą i okupantem naszej ojczyzny. Wiele znakomitych zabytków powstało z udziałem zaborców (prezydent RP rezyduje dziś w pałacu namiestnika carskiego). Należałoby też zrównać z ziemią np. wszystkie obozy zagłady. A przecież obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu-Brzezince wpisany jest na Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO ze względu na to, że niewątpliwie jest świadectwem tragicznej historii.
Drugi aspekt obejmuje kontrowersje dotyczące wartości artystycznej PKiN. Tu jednak nie prawnik jest osobą umocowaną do wydawania sądów, ale historycy sztuki, konserwatorzy i muzealnicy. Niestety, wśród nich również brakuje zgodności, bo też cały socrealizm pozostaje w teorii sztuki wysoce kontrowersyjny. W dyskusji o PKiN głos zabrały największe autorytety w zakresie ochrony zabytków w kraju. Wielu - jak prof. Jan Pruszyński i prof. Krzysztof Pawłowski -wyraziło jednoznaczny i zdecydowany sprzeciw wobec wskazanego pomysłu.
W rozważaniach dotyczących socrealizmu z jednej strony, podnosi się zarzuty o służebnej roli sztuki wobec władzy i wyznawanej przez nią ideologii, z drugiej zaś -przypomina, że w tym nurcie tworzyło wielu znakomitych artystów (malarzy, rzeźbiarzy, architektów), których prace potrafią nie tylko zadziwiać, ale i zachwycać. Dodać można, że wiele bezcennych dzieł przeszłości powstawało na zamówienie władcy, Kościoła, możnego mecenasa, którzy wpływali na twórcę i narzucali mu swoje oczekiwania, ograniczając tym samym jego wolność tworzenia dzieła.
Socrealizm w architekturze jest bardzo ciekawym przedmiotem badań. Stanowi bowiem przejaw totalitaryzmu, przez co staje się częstokroć ucieleśnieniem określonej idei i jej założeń. A przecież same nasuwają się skojarzenia warszawskiego obiektu z amerykańską architekturą lat 20. i 30., z którą możemy się spotkać np. w Nowym Jorku. Śmiało można powiedzieć, że mamy do czynienia z amerykańskim wzorem w wersji socrealistycznej. Choć tu oczywiste i czytelne są zarówno rodzime, jak i - powiedzmy szerzej - słowiańskie inspiracje. Ponadto PKiN, o ile nie jest wyjątkowy w skali Europy Środkowo-Wschodniej, o tyle w skali kraju -bez wątpienia taki jest.
Trzeci aspekt należy określić jako ekonomiczny. Dotychczas samo centrum Warszawy pozostaje niezagospodarowane w takim stopniu, w jakim powinno być, biorąc pod uwagę, że jest to stolica współczesnego państwa europejskiego. Oczywiście realizowane są wielkie inwestycje, które stopniowo zmieniają obraz miasta. Teren zaś uzyskany w efekcie hipotetycznego rozebrania PKiN stanowiłby zapewne najbardziej atrakcyjną lokalizację inwestycyjną w tej części Europy. Z pewnością wiele osób i innych podmiotów zyskałoby na podjęciu takiej decyzji.
Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne
Oczywiście, na całą sprawę należy spojrzeć nie tylko z perspektywy prawa ochrony zabytków, lecz również planowania i zagospodarowania przestrzennego, które uregulowane jest w ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80, poz. 717 ze zm.). Ustawa ta wyróżnia kategorię "dobra kultury współczesnej". Zgodnie z jej art. 2 pkt 10 są nimi niebędące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i detale, zespoły budynków, założenia urbanistyczne i krajobrazowe będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna. Tu również przesłanką uznania rzeczy za dobro kultury współczesnej jest jej określona wartość, dlatego też tak samo podlega to ocenie. Przy czym wpisanie danego obiektu do rejestru zabytków wyłącza ochronę przewidzianą w ustawie o planowaniu, a włącza tę z ustawy o ochronie zabytków, która z natury swej jest znacznie szersza.
Co z otoczeniem
Nie ma sensu jednak w rozważaniach posuwać się aż tak daleko. Dziś kwestią sporną pozostaje nie tyle wątpliwość co do dalszego istnienia PKiN, ile kwestia, czy należy go wpisać do rejestru zabytków. Sprawy nie przesądzając, wydaje mi się, że nie wszystkie pomniki przeszłych epok należy burzyć. Zakładając, że PKiN pozostanie w Warszawie w stanie niezmienionym, warto raczej zastanowić się, co zrobić z jego podupadłym otoczeniem. Zwłaszcza że o przestrzeni miejskiej należy myśleć w szerszym kontekście, obejmującym nie tylko sam obiekt zabytkowy. Tak też tu, w Warszawie, architektura socrealizmu to nie tylko Pałac Kultury, ale także MDM, założenie ul. Marszałkowskiej, plac Defilad i jeszcze wiele innych obiektów.
Kamil Zeidler
|