Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie
Oddział Muzeum Północno-Mazowieckiego
ul. Zamkowa 25, 18-414 Nowogród
tel. (0-86) 217-55-62

HISTORIA SKANSENU

Skansen jest jednym z dwóch najstarszych w naszym kraju muzeów na wolnym powietrzu. Jego założycielem był Adam Chętnik - etnograf i działacz społeczny. Idea stworzenia Muzeum Kurpiowskiego powstała w 1919 roku. Adam Chętnik zakupił wówczas 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej - na skarpie nad Narwią. W ciągu kilku lat, własnym kosztem, doprowadził ten zaniedbany kąt Nowogrodu do porządku niwelując teren i obsadzając go drzewami. W 1923 roku na przygotowanym placu stanął pierwszy obiekt. Był to drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren przyszłego Muzeum i adaptowany do celów wystawienniczych. W ciągu kolejnych czterech lat przybyły budynki gospodarcze, domek dla stróża, a także altany, ławy i stoły. Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2.000 eksponatów przekazanych przez Adama Chętnika.
W następnych latach zbiory były sukcesywnie powiększane. Zgromadzono je w dwóch budynkach oraz pawilonach i schronach, a także ustawiono je wprost pod gołym niebem. Były to eksponaty przede wszystkim z zakresu etnografii i przyrody. O takim, a nie innym kierunku gromadzenia zbiorów zadecydował planowany przez A. Chętnika dydaktyczny charakter placówki, która miała "ułatwić naukę szkołom miejscowym i okolicznym, związać młodzież z terenem i ziemią polską".
W latach 1928-30 Adam Chętnik zrzekł się Muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w zamian za pieczę nad tą placówką i pozostawienie mu kierownictwa. W 1930 roku wartość majątku muzeum oszacowano komisyjnie na ponad 35 tysięcy złotych, z czego 20 tysięcy stanowiło wkład małżeństwa Zofii i Adama Chątników. Teoretycznie Muzeum Kurpiowskie stało się placówką statutową PTK, dofinansowywaną przez Wydział Nauki Pozaszkolnej Ministerstwa Oświecenia, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej. Faktycznie nadal pozostawało pod opieką Adama Chętnika, który sam musiał troszczyć się nie tylko o dalsze gromadzenie zbiorów, ich właściwe przechowywanie, lecz także o funkcjonowanie Muzeum jako placówki oświatowej i turystycznej. Ze znaczną pomocą przyszło w 1933 r. Towarzystwo Naukowe Płockie, które otworzyło w pobliżu Skansenu Stację Naukową Dorzecza Środkowej Narwi. Jej kierownikiem został Adam Chętnik. Stacja zgromadziła, do wybuchu II wojny światowej, około 10 tysięcy eksponatów z archeologii, historii i geologii, oraz bibliotekę liczącą około 4 tysiące woluminów.

Muzeum Kurpiowskie prowadziło liczne badania terenowe, gromadziło dokumentację naukową oraz prace monograficzne i popularyzatorskie. Kierownik Muzeum nawiązał współpracę z Instytutem Etnograficznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polską Akademią Umiejętności w Krakowie. W ramach Muzeum działała kurpiowska kapela ludowa oraz amatorski zespół teatralny. Prężnie działające Muzeum nadal borykało się z problemami finansowymi. Przyznawane subwencje były niewystarczające, a ponadto pojawiły się niejasności dotyczące spraw majątkowych między Chętnikami, a Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Bardzo trudna sytuacja finansowa Muzeum, pokaźne zadłużenie placówki, jak też konflikt z PTK sprawiły, że w 1939 roku Adam Chętnik podjął decyzję o sprzedaży części zbiorów do Ostrołęki, by w ten sposób zdobyć pieniądze na spłacenie długów. Wybuch wojny uniemożliwił realizację tych planów.
W wyniku działań wojennych Muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, oraz wywiezione do Łomży, Dębowa i Szczepankowa zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejściowa od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty żelazne, które dały początek stworzonemu w 1948 roku Muzeum w Łomży. Muzeum Regionalne w Łomży zaprezentowało w 1956 roku na tzw. "pulwach" (pod Łomżą), w ramach wystaw rolniczych, ekspozycję poświęconą tradycyjnemu rolnictwu kurpiowskiemu. Pokazano wówczas też wnętrze chałupy kurpiowskiej zaaranżowane w pawilonie wystawienniczy m. W dwa lata później wspomnianą wystawę przeniesiono do Nowogrodu. Dała ona początek odbudowie zniszczonego przez wojnę Skansenu, który stał się oddziałem Muzeum w Łomży
Drugim narodzinom Muzeum towarzyszył, podobnie jak poprzednio, Adam Chętnik, który po przejściu na emeryturę kierował bezpłatnie, w charakterze rzeczoznawcy, odbudową Skansenu. Powiększono teren Muzeum, który po włączeniu doń tzw. Wzgórza Ziemowita objął obszar 3,5 ha. Stopniowo, obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud Puszczańskich, zaczęło przybywać obiektów. Pierwszym był drewniany kierat ze Zdrębiska przeniesiony ze wspomnanej wystawy rolniczej. W latach 60-tych postawiono wiatrak ze wsi Plewki, spichlerz z Dylowa Starego, chałupy z (iawrych i Myszyńca Starego. zrekonstuowano chałupę z Kadzidła, bramę z Zalasa, kapliczkę "Na cztery strony świata" oraz pomnik bohatera kurpiowskiego Stacha Konwy Przybyło też kilka obiektów, tzw. małej architektury: folusz ze wsi Jurki, studnia z żurawiem, gołębnik oraz ule. W 1963 roku w najstarszej części Skansenu otwarto uroczyście dział bartniczo-pszczelarski. Pod koniec lat 60-tych przeniesiono spichlerz z Cięćka, kuźnię z Zalasa, olejarnię z Witowego Mostu, chałupę z tej samej wsi oraz z Baranowa i Łysych. W tym samym czasie zrekonstruowano spichlerz z Kadzidła. W końcu lat 70-tych na obszarze obecnego Muzeum znajdowało się 16 dużych i 14 małych obiektów architektury drewnianej. Skansen Kurpiowski objął swoją działalnością teren środkowej i wschodniej Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. W 1987 roku zestawiono jeszcze dwa obiekty dużej architektury: stodołę z Dobregolasu i oborę z Wyku.Te dwa XIX-wieczne budynki zostały zakupione i zwiezione na teren Muzeum w drugiej połowie lat 70-tych. Postawione w najnowszej części Skansenu, obok chałupy z Baranowa, utworzyły7 typowa dla Kurpiowszczyzny zagrodę wiejska. W 1995 roku przybył jeszcze jeden budynek - rekonstrukcja karczmy z Dylowa z końca XIX wieku.
Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie ma charakter parku etnograficznego. Nie odtwarza układów przestrzennych wsi, a tylko prezentuje tradycyjne budownictwo drewniane. Celem jaki stawiał sobie Adam Chętnik było pokazanie typowego "drewnianego osiedla puszczańskiego" na tle miejscowej przyrody.

ZWIEDZANIE SKANSENU

Skansen zaczynamy zwiedzać od Wzgórza Ziemowita, które stanowi najstarszą część Nowogrodu. Tutaj w czasie wykopalisk archeologicznych odkryto fundamenty średniowiecznego zamku murowanego, wokół którego powstała osada, zwana Nowogrodem. Przy głównej bramie wejściowej od ulicy Zamkowej znajduje się CHAŁUPA ZE WSI ŁYSE pochodząca z 1923 roku. Jej ściany zostały zbudowane z bali sosnowych łączonych na węgłach "na jaskółczy ogon". Podmurówkę stanowią kamienie polne związane zaprawą cementową. Chałupa posiada dach dwuspadowy o konstrukcji krokwiowej, kryty gontem. Ozdobne szczyty osłonięte zostały wiatrownicami, które nad kalenicą zakończono "śparogamfw kształcie rogów. Nad oknami znajdują się ozdobne "koniny "z motywami orłów. Wnętrze o układzie dośrodkowym, charakterystyczne dla okresu międzywojennego, składa się z: sieni, izby dużej, izby małej i alkierza. Chałupa ze wsi Łyse nie jest udostępniana do zwiedzania, mieści się w niej dozorcówka.

Drugim obiektem znajdującym się na Wzgórzu Ziemowita jest XIX-wieczny DWÓR ZE WSI BRZÓZKI. Ściany są konstrukcji zrębowej z bali sosnowych. Podmurówka, jak też schody prowadzące na ganek i taras, wykonano z kamieni polnych spojonych zaprawą cementową. Dach naczółkowy, kryty gontem. W dworze znajduje się duża sień (mieszcząca kasę biletową i sklepik z pamiątkami), salon, dwa alkierze oraz dwa pokoje, w których mieszczą się pracownie Muzeum i administracja oraz stała wystawa biograficzna "Adam Chętnik. Życie i dzieło". Na uwagę zasługują, umieszczone w salonie, ciekawe piece kaflowe przeniesione z XIX-wiecznego dworu w Romanach. Obok dworu znajduje się rekonstrukcja studni z Brańszczyka wykonana w 1972 r.
Po obejrzeniu Wzgórza Ziemowita i zwiedzeniu wystawy w dworze udajemy się na PLAC BARTNY. Jest to najstarsza część Skansenu. Zwiedzanie placu bartnego zaczynamy od obejrzenia dwóch odrzynków drzew bartnych, które zostały przywiezione na teren Skansenu w latach 20-tych.To właśnie one ocalały z pożogi wojennej. Niższe drzewo to dąb liczący około 700 lat, wyższe natomiast to 500-letnia sosna. W takich drzewach, na wysokości od 3 do 18 metrów w dziuplach, zwanych barciami, żyły niegdyś pszczoły. Następnie oglądamy ule kłodowe, wśród których dominują ule-stojaki. W XIX wieku, kiedy władze zaborcze zabroniły Kurpiom wstępu do lasu, bartnicy zaczęli hodować pszczoły we wspomnianychych ulach, ustawiając je w sadach i ogrodach.

POMNIK STACHA KONWY jest rekonstrukcją nagrobka, który został postawiony w 1922 roku w lesie podjednaczcwem. Legendarny bohater kurpiowski - Stach Konwa dowodził oddziałem strzelców, który brał udział w walkach o tron polski w 1733 roku po stronie Stanisława Leszczyńskiego. Stach Konwa zasłynął z niezwykłej odwagi w czasie biwy pod Jednaczewem koło Łomży. W walce z połączonymi wojskami sasko-rosyjskimi zginął prawie cały oddział Kurpiów. Stacha Konwę pojmano i obiecano wolność, pod warunkiem, że przyłączy się do stronnictwa Sasów. Za odmowę został powieszony. Oddając hołd dzielnemu Kurpiowi Adam Chętnik postawił pomnik w miejscu, gdzie został pochowany. Pomnik ten, jak wiele innych, został zniszczony przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Oglądaną rekonstrukcję wykonano w 1965 r. W niszy wydrążonej barci znajduje się rzeźba "Chrystusa Frasobliwego" wykonana przez Franciszka Szymańskiego, jednego z rzeźbiarzy ludowych Kurpiowszczyzny.

SPICHLERZ ZE WSI CIĘĆK pochodzi z końca XIX wieku. Jego ściany zostały wykonane z hali sosnowych tartych ręcznie. Dach spichlerza jest konstrukcji krokwiowej i został pokryty dranicami. Zakończenie wiatrownic wycięte w ozdobne "śparogi". Spichlerz został usytuowany wysoko nad ziemią na tzw. "grzybkach". Ich konstrukcja zabezpieczała zboże i warzywa przed gryzoniami.
Nieopodal spichlerza znajduje się LEŚNICZÓWKA będąca rekonstrukcją leśniczówki ze wsi Zawodzie koło Myszyńca, z II pół. XIX wieku. Ściany leśniczówki są konstrukcji sumikowo-łątkowej łączonej ze zrębem. Dach budynku jest dwuspadowy z załamaniem, nakryty gontem. Układ wewnętrzny dwutraktowy symetryczny. Leśniczówka znajduje się w miejscu, gdzie przed II wojną światową stał budynek Biura Odbudowy. W leśniczówce jest prezentowana wystawa stroju ludowego Kurpiowskiej Puszczy Zielonej.

Po zwiedzeniu wystawy stroju udajemy się na altanę widokow, z której możemy podziwiać piękna panoramę Kurpiowszczyzny. Ośmioboczna altana, nakryta stożkowym dachem, została zbudowana na miejscu istniejącej tu przed wojna. Na słupach altany, od strony wewnętrznej, zostały wyrzeźbione znaki bartne, jakimi sygnowali swoje barcie kurpiowscy bartnicy Każdy bartnik, zgodnie z prawem, posiadał bór bartny (liczący 60 pni bartnych), łąkę bartną oraz miejsce na rzece do zastawiania jazów. Bartnicy nie podlegali jurysdykcji książęcej. Rządzili się własnym prawem bartnym. Sprawy sporne rozstrzygały sądy bartne, którym przewodził starosta bartny, wybierany spośród szlachty. Zachował się spisany przez Stanisława Skrodzkiego w 1616 roku "Porządek prawa bartnego dla starostwa łomżyńskiego", który regulował nie tylko pracę sądów bartnych lecz także normował zwyczajowe prawo bartne oraz wykonywanie wyroków.

Opuszczamy plac bartny i kamiennymi schodami udajemy się do ZAGRODY Z MYSZYŃCA. W jej skład wchodzi XIX-wieczna chałupa ze wsi Myszyniec Stary, stodoła ze wsi Wejdo, spichlerz ze wsi Piątkowizna oraz Kierat ze wsi Zdrębisko i rolusz ze wsi Jurki. Chałupa jest konstrukcji zrębowej na podmurówce kamienno-glinianej. Dach chałupy jest konstrukcji krokwiowo-jętkowej, kryty gontami. Szczyt od strony rzeki łamany - w górnej części ubity "w słonko". We wnęce - pośrodku - znajduje się figura Matki Boskiej Różańcowej. Szczyty zostały wzmocnione wiatrownicami zakończonymi "śparogami" w kształcie końskich głów. Nad oknami znajdują się ozdobnie wycięte "koniny". Drzwi wejściowe do chałupy zostały obite deskami we wzory "słonka" i "jodełki" oraz ozdobione kowalskimi gwoździami. Układ wnętrz dośrodkowy: sień, izba duża, alkierz i izba mała.Trzony kuchenne znajdują się w izbie dużej oraz izbie małej i są typu angielskiego. Piec grzewczy został usytuowany w ten sposób, że jednocześnie ogrzewa alkierz i dużą izbę. Wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu międzywojennego i prezentuje chałupę bursztyniarza.
Stodoła pochodzi z XIX wieku i ma konstrukcję zrębową. Dach jest dwuspadowy kryty trzciną. Wierzeje zostały osadzone na biegunach, wanych "kunami". Stodoła składa się z klepiska i Jednego sąsieku, przedzielonych zasiecznicą. W sąsieku znajdują się dziewiętnastowieczne narzędzia rolnicze, natomiast na klepisku stoją wialnie i młynki do zboża, poruszane przez stojący przed stodołą kierat. Kierat z XIX wieku. Osadzony na kamieniu, został przykryty dwuspadowym daszkiem gontowym. Od grubego pionowego słupa odchodzi pozioma "śmiga", do której zaprzęgano konia. Kierat uruchamiał sieczkarnie, wialnie i młynki do zboża.
Spichlerz z początku XX wieku, jest konstrukcji zrębowej i posiada dwuspadowy dach kryty dranicami. Został posadowiony wysoko nad ziemią na tzw. "grzybkach", które zabezpieczały zgromadzone w nim produkty przed gryzoniami. W ścianie frontowej znajduje się podcień wsparty na słupach. Spichlerz jest dwupoziomowy. Służył do przechowywania zboża, a w czasie komasacji pełnił funkcję mieszkania. Obecnie w spichlerzu znajduje się wyposażenie typowego spichrza z okresu międzywojennego.
Folusz z końca XIX wieku znajduje się tuż obok spichlerza. Składa się z głębokiego koryta i długiego smyka. Folusz służył do "zbijania" wełnianej tkaniny samodziałowej w sukno. Przesuwaną w korycie tkaninę polewano wrzącą wodą i suwano po niej smyk, co powodowało jej folowanie.

Wędrując dalej po Skansenie dochodzimy do niewielkiego WIATRAKA z 1922 roku, pochodzącego ze wsi Plewki. Jest to wiatrak typu paltrak, tzn. został posadowiony na kółkach jeżdżących po krążynie wokół własnej osi. Nie opodal wiatraka znajduje się STUDNIA Z ŻURAWIEM, będąca rekonstrukcją XIX-wiecznej studni z Dębnik.

Następnie zwiedzamy rekonstrukcję ZAGRODY Z KADZIDŁA. W jej skład wchodzi XIX-wieczna chałupa oraz spichlerz. Chałupa jest konstrukcji zrębowej o węgłach łączonych na "jaskółczy ogon". Posiada dach dwuspadowy, konstrukcji krokwiowej, kryty gontami. Jeden ze szczytów został ozdobnie ubity w kwadraty. Drzwi wejściowe do chałupy ozdobnie obito deseczkami. Układ wnętrz dośrodkowy: sień, izba duża i tzw. ciągły alkierz. Wyposażenie chałupy pochodzi z okresu międzywojennego. Spichlerz, podobnie jak chałupa, jest rekonstrukcją istniejącego do dziś budynku z 1915 roku. Ściany są konstrukcji zrębowej. W ścianie frontowej znajduje się podcień wsparty na słupach. Dach dwuspadowy pokryty gontami. Spichlerz został posadowiony wysoko nad ziemią, na tzw. "grzybkach". Spichlerz służył do przechowywania zboża.

ZAGRODĘ Z GAWRYCH tworzy chałupa z końca XVIII wieku oraz spichlerz z tego samego okresu. Chałupa pochodzi ze wsi Gawrychy.Jest konstrukcji zrębowej. Fundament wykonano z kamieni spojonych zaprawą wapienną. Dach jest konstrukcji krokwiowej, kryty gontami. Szczyt od drogi łamany, ubijany w kwadrat. Do chałupy prowadzą półdrzwiczki (latem chroniły przed zwierzętami) i drzwi obite deseczkami we wzór rombu. Okna dwuskrzydłowe z szybkami osadzonymi w ołowiu. Układ wnętrza dośrodkowy: sień, izba duża, alkierz i komora, prezentuje jeden z najstarszych typów wnętrza. Wzdłuż całej chałupy, pod belkami stropowymi, przebiega tzw. tram. Trzymano na nim chleb, przędziona lnu i wełny, pamiątki osobiste i rodzinne. W chałupie znajduje się najstarszy typ trzonu kuchennego - z tzw. otwartym paleniskiem. Obok paleniska został usytuowany piec grzewczy, który ogrzewał jednocześnie dużą izbę i alkierz. Znaczną część sieni zajmuje olbrzymi komin z rudy darniowej. Wyposażenie chałupy pochodzi z końca XIX wieku.
Spichlerz ze wsi Dylewo Stare został posadowiony na luźno ułożonych, dużych kamieniach polnych. Ściany wykonane z półbali ręcznie ciosanych są konstrukcji zrębowej. Spichlerz posiada dach dwuspadowy, konstrukcji krokwiowej, kryty gontami. W ścianie frontowej znajduje się podcień wsparty na słupach. Spichlerz służył do przechowywania zboża. Obecnie znajduje się w nim wystawa naczyń do przechowywania zboża oraz narzędzi służących do przetwarzania zboża na mąkę i kaszę. Po zwiedzeniu zagrody z Gawrych przechodzimy do działu przemysłowego, w skład którego wchodzi olejarnia, kuźnia i młyn wodny.

OLEJARNIA ze wsi Witowy Most pochodzi z XIX wieku. Jej ściany są wykonane z bali sosnowych łączonych na "jaskółczy ogon". Dach ma konstrukcję krokwiową i jest pokryty dranicami. Wnętrze olejarni wyposażono w gniecidło do miażdżenia nasion oleistych, otwarte palenisko, nad którym rozgrzewano zgiecione nasiona oraz prasę do wyciskania oleju.

KUŹNIA ze wsi Zalas pochodzi z XVIII wieku.Jest zbudowana z bali sosnowych łączonych "w jaskółczy ogon". Dach dwuspadowy został pokryty dranicami. W kuźni znajduje się palenisko, tzw. kotlina zbudowana z kamieni i rudy darniowej. Nawiew powietrza do paleniska odbywał się przy pomocy skórzanego miecha. Przed kotlina stoi kowadło, a na warsztacie obok, są eksponowane narzędzia i wyroby kowalskie.

MŁYN WODNY ze wsi Dobrylas został wybudowany prawdopopobnie w XVIII wieku, a następnie przebudowany po 1H64 i 1917 roku. Pierwotnie stał na Pisie w odległości 11 km od Nowogrodu. Młyn jest konstrukcji słupowej, szalowany pionowymi deskami i olistwowany. Dach jest dwuspadowy, pokryty gontami. Tuż obok młyna znajduje się kopia KAPLICZKI ŚW. JANA NEPOMUCENA pochodzącej z pierwszej połowy XIX wieku ze wsi Tarnowo.
Kolejnym obiektem, który mijamy wędrując do zagrody z Baranowa jest CHAŁUPA ZE WSI WITOWY MOST. Zupełnie nietypowa dla regionu kurpiowskiego, poprzez swoje podcienie w ścianie frontowej. Pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i być może była przeznaczona na karczmę, ale nigdy nic pełniła tej funkcji. W tej właśnie chałupie przyjmowany był przez władze łomżyńskie laureat literackiej Nagrody Nobla - Czesław Miłosz, w czasie jego pobytu w Polsce w 1981 r.

Naszą wycieczkę kończymy zwiedzaniem ZAGRODY Z BARANOWA. W jej skład wchodzą: chałupa z Baranowa, obora z Wyku i stodoła z Dobregolasu. Chałupa z 1805 roku jest konstrukcji zrębowej o dachu dwuspadowym pokrytym gontem. Ciekawym elementem konstrukcyjnym Jest wzdłużna belka biegnąca przez calu chałupę, tzw. tram. Na tramie wyryto datę budowy domu. Układ wnętrza dośrodkowy: sień, izba duża, alkierz i izba mała. Wyposażenie chałupy pochodzi z lat 60-tych XX wieku. Obora z końca XIX wieku Jest wykonana z hali sosnowych łączonych na półwpust z ostatkami. Dach jest dwuspadowy, pokryty słoma. Obora ma trzy pomieszczenia z osobnymi wejściami. Stodoła z końca XIX wieku posiada ściany z bali sosnowych węgłowanych na zacios prosty z ostatkami. Dach jest dwuspadowy pokryty słomą. Stodoła ma trzy pomieszczenia: klepisko oraz dwa sąsieki. Po zwiedzeniu zagrody z Baranowa wracamy kamiennymi schodami na Wzgórze Ziemowita.

Opracowane na podstawie tekstu Urszuli Kuczyńskiej

SKANSEN KURPIOWSKI im. ADAMA CHĘTNIKA w Nowogrodzie
Oddział Muzeum Północno-Mazowieckiego
ul. Zamkowa 25, 18-414 Nowogród
tel. (0-86) 217-55-62


Z A P R A S Z A M Y !