MUZEUM KULTURY LUDOWEJ
W OSIEKU NAD NOTECIĄ
Oddział Muzeum Okręgowego w Pile
ul. Dworcowa 10, 89-333 Osiek nad Notecią
tel. (0-67) 286-60-90

HISTORIA MUZEUM.
W początkach lat 70-tych zostało przypadkowo odkryte cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej. W roku 1972 Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy rozpoczęło systematyczne badania archeologiczne, które trwały do roku 1976. Wynikiem ich było odkrycie 581 grobów ciałopalnych i trzech palenisk kremacyjnych.
W trakcie badań archeologicznych powstała koncepcja, aby odkryte zabytki archeologiczne pokazać w miejscu ich znalezienia. Do realizacji powyższych zamierzeń powołano Społeczny Komitet Budowy Rezerwatu. Pierwszy projekt komitetu zakładał utworzenie rezerwatu archeologicznego na terenie przebadanego cmentarzyska. Ostatecznie zdecydowano o budowie specjalnych pawilonów archeologicznych i dodatkowo poszerzono zagadnienia archeologiczne o etnografie, tj. o ekspozycje typu skansenowskiego obrazującą dawne życie wsi po obu brzegach Noteci. Pierwszy obiekt etnograficzny - chata podcieniowa wraz z przylegającym do niej budynkiem gospodarczym zmontowany został w latach 1976-77 i jest on przykładem tradycyjnego podcieniowego budownictwa krajeńskiego.
W listopadzie 1979 roku, decyzją wojewody pilskiego, rezerwat w Osieku nad Notecią podporządkowany został, na prawach Oddziału Muzeum Okręgowemu w Pile. Przystąpiono wówczas do opracowania nowych założeń programowych realizacji skansenu. Autorem projektu studialnego jest Jan Niedźwiecki, a założeń urbanistycznych architekt Bogdan Szelmeczka. Konsultantami projektu byli: prof. dr Józef Burszta z Poznania oraz doc. dr hab. Jerzy Czajkowski z Sanoka.
W 1992 roku dotychczasową nazwę oddziału zastąpiono nową - Muzeum Kultury Ludowej. Projekt przewiduje zmontowanie i udostępnienie kilkudziesięciu obiektów budownictwa ludowego.

STAŁA EKSPOZYCJA ARCHOLOGICZNA
Na uboczu odtwarzanej wsi udostępniona jest dla zwiedzających ekspozycja archeologiczna. W trzech pawilonach umieszczono eksponaty archeologiczne, pozyskane w trakcie prac badawczych, prowadzonych w latach 1972-76 przez archeologów z Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Prace wykopaliskowe prowadzono na cmentarzysku użytkowanym przez ludność tzw. kultury wschodniopomorskiej, a następnie przez grupę oksywską, tzw. kultury grobów jamowych. Teren badań o powierzchni 1,5 ha znajduje się obecnie w obrębie skansenu. W trakcie wykopalisk odkryto 581 grobów ciałopalnych oraz trzy paleniska kremacyjne. Długi okres użytkowania cmentarzyska (od 500 lat p.n.e.do 200 r.n.e.), nawarstwienie się różnych typów grobów świadczy o przekształceniach kulturowych w obrębie tej samej grupy terytorialnej. Oprócz grobów jamowych, stanowiących formę dominującą, na terenie cmentarzyska występowały groby skrzynkowe, podkloszowe, popielnicowe. Groby skrzynkowe zawierały od jednej do kilkunastu popielnic. Unikalnym jest grób o długości ok. 8 metrów, zbudowany z płasko łupanych płyt kamiennych. W czterech komorach umieszczonych było od 8 do 14 popielnic. W trzech pawilonach wyeksponowane zostały w pierwotnym podłożu najciekawsze obiekty archeologiczne - różnego typu groby i paleniska. Dla celów poglądowych obiekty pokazane są w różnych fazach eksploracji.

ZABYTKI BUDOWNICTWA WIEJSKIEGO
Muzeum w Osieku obejmuje swoją działalnością północną Wielkopolskę i pogranicze wielkopolsko-pomorskie. Założenia merytoryczne skansenu zakładają gromadzenie i ochronę zabytków architektury wiejskiej z obszaru środkowego dorzecza Noteci, gdzie znajdują się części trzech regionów etnograficzno-historycznych: Krajny, Pałuk i Puszczy Noteckiej. Wytypowano do translokacji 38 obiektów architektonicznych, z czego 23 zlokalizowano już na terenie muzeum. Zabytki budownictwa wiejskiego znajdujące się w osieckiej placówce tworzą wieś typu owalnicowego. Oprócz chałup i budynków gospodarczych w muzeum można zobaczyć wiatraki, remizę strażacką, kuźnię i tartak. Oto szczegółowy wykaz obiektów:

- chałupa zrębowa z Lipki z 1843 r.
(obiekt szerokofrontowy, z północnej Krajny, z dwuspadowym dachem krytym trzciną, wiatrownice zakończone "śparogami", układ wnętrz dwutraktowy, obiekt przystowsowany do potrzeb administracyjnych muzeum, pełni funkcję biura)

- remiza strażacka z Błękwitu z pocz. XX w.
(budynek murowany, rekonstruowany, pochodzi z okolic Złotowa, dach dwuspadowy, kryty dachówka, z wieżą drewnianą, szkieletową, szalowaną deskami; wewnątrz znajdują się dwa wozy strażackie z pocz. XX w., kolekcja hełmów od końca XIX w. do lat 60. XX w., sprzęt pożarniczy z I pół. XX w.- pompy, prądownice, pasy bojowe, toporki i in., także unikatowa pochodnia strażacka z przełomu XVIII/XIX w.)

- chałupa i stodoła z Marylina z lat 60. XIX w.
(przykład osadnictwa "olenderskiego" z Puszczy Noteckiej, chałupa i stodoła zrębowe, chałupa pierwotnie jednotraktowa, obecny układ wnętrz odzwierciedla stan z pocz. XX w. - kuchnia, trzy izby, komora szczytowa z piwnicą kamienną; stodoła z jednym klepiskiem, dwoma sąsiekami i wydzieloną paszarnią)

- chałupa ryglowa z Głubczyna z końca XVIII w.
(przykład krajeńskiego budownictwa podcieniowego z przełomu wieków, obiekt z podcieniem narożnym, tzw. „przyłapem", szkielet drewniany z wypełnieniem szachulcowym, wnętrza z końca XIX w., gliniana polepa, paleniska wnękowe, szeroki, ceglany komin z piecem chlebowym wewnątrz, izba biała, czarna, komora i sień)

- budynek gospodarczy i chałupa podcieniowa z Dźwierszna Wilkiego z końca XVIII w.
(jedyny ocalały fragment krajeńskiej zagrody typu "thorhaus", chałupa z pełnym czterosłupowym podcieniem szczytowym, budynek zrębowy; od strony podcienia do chałupy przylega stajnia z oborą; w środku budynku gospodarczego znajduje się brama wjazdowa do zagrody z zachowaną furtą dla pieszych)

- chałupa podcieniowa z Przytami z końca XVIII w.
(pierwotnie jednoizbowa chałupa podcieniowa, wąskofrontowa, o konstrukcji zrębowej, z pogranicza krajeńsko-kaszubskiego; odtworzony układ pomieszczeń: sień, kuchnia, komora i izba; podcień pełny)

- chałupa szkieletowa z Dźwierszna Wielkiego z 1826 r. (Krajna)
(budynek szerokofrontowy, ściany z "muru pruskiego"; układ pomieszczeń, urządzenia ogniowe i wystrój z okresu międzywojennego; wewnątrz wiejska jednoklasawa szkoła i mieszkanie dla nauczyciela)

- chałupa sumikowo-łątkowa z Przysieczyna z końca XVIII w.
(chałupa szeroko/rentowa z terenu Pałuk, z "białą" i "czarną" izbą, komora od strony podwórza; wewnątrz szerokiego komina otwarte, letnie palenisko; w kuchni i sieni frontowej zachowane małe, typowe dla osiemnastego stulecia okienka)

stodoła i chałupa szkieletowa z Dzierżązna z 1834 r.
(przykład osadnictwa niemieckiego, ściany chałupy z "muru pruskiego", układ pomieszczeń: cztery izby i mała, narożnikowa komora; stodoła szalowana deskami, pierwotnie dwa klepiska i dwa sąsieki)

- zagroda "poniatowska" (dom, stodoła i chlewik) z Czajcza z lat 30. XX w. (Krajna)
(przykład planowego, inspirowanego przez państwo osadnictwa; zagroda projektowana przez profesjonalnych architektów miała łączyć ludową tradycję budowlaną z wygodą i niskimi kosztami budowy; budynki drewniane, dom mieszkalny z podcieniem narożnym, forma dachu nawiązuje kształtem do budownictwa pogórza tatrzańskiego, dachy kryte gontem)

- chałupa podcieniowa z Kałądka z poł. XIX w.
(budynek z Puszczy Noteckiej, o konstrukcji sumikowo-łątkowej, wąsko frontowy, czterosłupowy podcień; wystrój wnętrza z okresu międzywojennego, mieszkanie bogatego chłopa; trzy izby, kuchnia, sień i komora; system ogniowy przebudowany, komin pionowy, kuchnia powstała z przebudowanego szerokiego komina, obiekt kryty dachówką)

- wiatrak "paltrak" z Żelic z II pół. XIX w.
(wiatrak rolkowy, z terenu Pałuk, konstrukcja drewniana, szkieletowa, szalowana, trzy kondygnacje użytkowe i trzy złożenia kamieni młyńskich)

- wiatrak "koźlak" z Chojna z 1865 r.
(konstrukcja drewniana, szkieletowa, szalowana, dwie kondygnacje użytkowe, jedno złożenie kamieni młyńskich, wiatrak z terenu Pałuk)

- wiatrak "holender" z Gromadna z lat 90. XIX w.
(wiatrak z obrotowym dachem; konstrukcja drewniana posadowiona na fundamencie, kryta gontem; wiatrak pochodzi z Krajny, z okolic Łobżenicy; cztery kondygnacje)

- kuźnia z Kamiennika z końca XVII w.
(obiekt rekonstruowany, z Puszczy Noteckiej, połowa murowana, połowa drewniana, zrębowa; wewnątrz wyposażenie warsztatu kowalskiego z okresu międzywojennego)

- tartak z okolic Wyrzyska z lat 30. XX w. (Krajna)
(urządzenie tartaczne wyprodukowane przed II wojną światową w Bydgoszczy; wiata tartaczna, szkieletowa, szalowana, dach kryty deskami)

- chałupa ryglowa z Kościerzyna Wielkiego z pocz. XIX w.
(budynek szerokofrontowy, ściany z "muru pruskiego", wnętrza zaadaptowane na cele gastronomiczne, obiekt pochodzi z centralnej Krajny)

- przykłady "małej" architektury: kapliczki przydrożne, wolnostojący piec chlebowy, piwnica ziemna, pasieka uli figuralnych

- w skansenie można zobaczyć również ekspozycję archeologiczną, na której znajdują się znaleziska związane z obrządkiem pogrzebowym, głównie z epoki żelaza, z obszaru Krajny.

W obiektach znajdują się wystawy a charakterze stałym prezentujące wnętrza od końca XIX w. do lat 60. XX w. Najciekawsze ekspozycje wnętrz to:
- chałupa stolarza wiejskiego z k. XIX w.
- wiejska szkoła z lat 30. XX w.
- karczma z pocz. XX w.
- zagroda osadników z Podhala z lat 60. XX w.
- obejście kolonisty niemieckiego z przełomu XIX i XX w.
- izba repatriantów z Bukowiny z okresu po II wojnie światowej
- wystawa pożarnicza
- chałupa rybaka

Wystawom tematycznym towarzyszą zwykle pokazy etnograficzne. Na zamówienie grup zorganizowanych organizowane są pokazy wyrobu masła, palenia kawy zbożowej, przygotowania tradycyjnych potraw świątecznych, wypieku chleba, bab drożdżowych itp. Bliższe informacje pod numerem telefonu (0-67) 286-60-90.

KOLEKCJE WIODĄCE - charakterystyka zbiorów
Skansen w Osieku gromadzi muzealia związane z kulturą wiejską Krajny, Pałuk i Puszczy Noteckiej. Większość eksponatów pochodzi z przełomu XIX i XX w. W zbiorach znajdują się także unikatowe przykłady wiejskiej kultury materialnej z XVIII i pocz. XIX w. Na przykład ludowa szafa z 1783 r. z malaturami w stylu barokowym, karajeńskie skrzynie wianowe z I pół. XIX w., rzadko już występujące w terenie "miśniki", zydle, drewniane narzędzia rolnicze, oleodruki, elementy stroju krajeńskiego. Muzeum w Osieku zbiera także przedmioty związane z grupami etnograficznymi przybyłymi na Ziemie Nadnoteckie po II wojnie światowej (ludność Bukowińska, repatrianci z Wileńszczyzny i okolic Lwowa, Łemkowie, górale Podhalańscy). W zbiorach znajdują się także pamiątki po ludności niemieckiej, która została wysiedlona po 1945 r.

OFERTA OŚWIATOWA
Wycieczki szkolne i grupy zorganizowane mogą zamawiać prelekcje etnograficzne uzupełniające zwykłe zwiedzenie skansenu. Możliwe jest podjęcie dowolnej tematyki etnograficznej nawiązującej do programu szkolnego. Propozycje przyjmowane są pod numerem telefonu (0-67) 286-60-90.

Przykłady tematów lekcji muzealnych:
- Zwyczaje i obrzędy okresu Bożego Narodzenia na Krajnie
- Ludowa tradycja architektoniczna na Krajnie
- Obrzędowość doroczna na Krajnie i na Pałukach
- Życie codzienne na wsi w regionie nadnoteckim w XIX i na pocz. XX w.
- Krajna - nasza "mała ojczyzna"

W ramach działalności edukacyjnej prezentowane są pokazy tradycyjnych zajęć wiejskich:
- wyrobu masła
- produkcji kawy zbożowej
- wypieku wafli
- mielenia ziarna na żarnach
- wypieku chleba

Na przełomie maja i czerwca w skansenie odbędzie się festyn etnograficzno- archeologiczny. Prezentowane będzie tradyjne rzemiosło wiejskie (kowalstwo, ciesielstwo, kołodziej stwo, tkactwo i in.), pokazom towarzyszyć będą występy zespołów folklorystycznych, stragany o charakterze odpustowym, dla dzieci przygotowane zostaną zestawy dawnych wiejskich zabawek (szczudła, koła do toczenia, łuki), w chałupach można będzie uczestniczyć w codziennych zajęciach gospodyni (wypiekać chleb, ubijać masło, prasować żelazkiem na duszę), w wiejskiej karczmie oferowane będą potrawy regionalne, dodatkową atrakcją będą przejażdżki wozem konnym i wierzchem. Uzupełnieniem części etnograficznej festynu będą pokazy garncarstwa pradziejowego i płatnerstwa średniowiecznego.

MUZEUM KULTURY LUDOWEJ w Osieku nad Notecią
Oddział MUZEUM OKRĘGOWEGO w Pile
89-333 Osiek nad Notecią, ul. Dworcowa 10
tel. (0-67) 286-60-90

Dyrektor Muzeum Okręgowego w Pile - Jan Niedźwiecki
Kierownik oddziału skansenowskiego w Osieku nad Notecią - Stefan Rola
Kustosz - Roman Skiba

godziny otwarcia:
skansen czynny przez cały rok oprócz listopada
- od maja do września w godzinach od 10.00 do 18.00
(od wtorku do niedzieli, w poniedziałki nieczynne)
- od października do kwietnia w godzinach od 10.00 do 15.00
(w soboty, niedziele i święta po uprzednim zgłoszeniu)

dojazd:
PKP - linia kolejowa Piła - Bydgoszcz
Samochód - 5 km od trasy Bydgoszcz - Piła

Cennik:
• bilet normalny - 5 zł.
• bilet ulgowy - 3 zł.
• bilet dla dzieci przedszkolnych - l zł.
• bilet rodzinny -12 zł. (2 os. dorosłe i jedno dziecko)
• opłata za przewodnika - 20 zł. (grupy zorganizowane)
• aparat fotograficzny - 5 zł.
• kamera wideo - 8 zł.
• udostępnianie skansenu do zdjęć okolicznościowych np. ślub - 50 zł.
• przejazd wozem - 0,50 zł. (od osoby)
• przejazd bryczką - 1,00 zł. (od osoby)
• konno w siodle - 1,50 zł. (od osoby)
• korzystanie z grila - l0 zł.
• udział w pokazach przygotowania tradycyjnych potraw wiejskich plus konsumpcja - 2 zł.

Z A P R A S Z A M Y !