Na ratunek dobrom kultury
ŻANETA SEMPRICH

(14 lutego 2001, Rzeczpospolita)

Właściciel zabytku nie wykonujący obowiązków określonych w ustawie o ochronie dziedzictwa narodowego powinien zostać wywłaszczony - zapisano w projekcie tej ustawy.

Projekt ten, autorstwa posłów z PSL, został wniesiony do Sejmu pod koniec 1999 r. Rząd zaproponował jego odrzucenie. Zapowiedział własny, o zbliżonej materii, ale kontrprojekt do Sejmu nie wpłynął.

Projektowana ustawa - jej pierwsze czytanie zapowiedziano w tym tygodniu - ma zastąpić ustawę z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, która nie przystaje do konstytucji, prawa Unii Europejskiej, ratyfikowanych przez nas konwencji, a także do aktów prawnych, które wprowadziły reformę samorządową i terytorialną.

Ma to być "ustawa matka" - nie jedyna z tej dziedziny, ale podstawowa. Najkrócej mówiąc, projekt mówi o ochronie prawnej dóbr kultury: wpisanych do rejestru zabytków lub objętych ewidencją dóbr kultury; wpisanych do inwentarza muzealiów; wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego; stanowiących wyposażenie historyczne lub otoczenie wskazanych wyżej obiektów itp. Dotyczy także dóbr związanych z polskim dziedzictwem kultury, a znajdujących się za granicą, niezależnie od powodów, dla których tam się znalazły.

Podstawowe definicje

Dobro kultury to każda rzecz ruchoma lub nieruchomość, dawna lub współczesna, mająca znaczenie dla rozwoju lub dziedzictwa kulturalnego, o wartości historycznej, architektonicznej, naukowej, artystycznej - stwierdza projekt. Dobro kultury może mieć charakter niematerialny, np. język polski.

Zabytek to dobro kultury wpisane do rejestru zabytków; podany w projekcie ich katalog ma 16 pozycji. Pozwala uznać za nie takie dobra niematerialne jak nazwy, herby, zwyczaje i technologie.

Od centrum po samorządy

Do zadań ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (dalej: minister) ma należeć m.in. powoływanie i odwoływanie rzeczoznawców do spraw ochrony dóbr kultury ("udzielają organom państwa, jako biegli, fachowych opinii"), nadzorowanie centralnego rejestru zabytków i centralnej ewidencji dóbr kultury.

Generalny konserwator zabytków m.in. "sprawuje bezpośredni nadzór nad Służbą Ochrony Zabytków", w województwie ochronę dóbr kultury sprawuje wojewoda, w którego imieniu działa wojewódzki konserwator zabytków (dalej: generalny konserwator i wojewódzki konserwator). Na samorządy terytorialne (bez rozróżnienia ich szczebli) nałożono identyczne obowiązki, np. "zabezpieczanie zabytków w przypadkach nagłego zagrożenia". Zobligowano je także do uzgadniania z wojewódzkim konserwatorem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Możliwe jest przejęcie niektórych spraw przez gminy i powiaty na podstawie porozumienia z wojewódzkim konserwatorem. Przewidziano jednak wyjątki, np. nie mogą zostać przekazane uprawnienia do wydawania decyzji o sprzedaży dóbr kultury czy zmianie ich przeznaczenia.

Zarządy powiatów mają natomiast prowadzić ewidencję społecznych opiekunów zabytków, których rola sprowadza się przede wszystkim do starań o utrzymanie zabytku zgodnie z zaleceniami wojewódzkiego konserwatora. Mogą oni występować w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciwko ochronie dóbr kultury.

W rejestrze albo w ewidencji

Dobra kultury mają być chronione przez: wpis do rejestru zabytków lub ewidencji dóbr kultury; utworzenie parku albo obszaru kulturowego; uznanie za pomnik historii itp.

Rejestr zabytków w województwie prowadzi (i wydaje decyzje o wpisie) wojewódzki konserwator. Jeżeli chodzi o nieruchomość, fakt ten musi być ujawniony - na wniosek konserwatora - w księdze wieczystej. Skreślenie zabytku z rejestru wymaga decyzji generalnego konserwatora. Jest to możliwe nie tylko, gdy utracił wartość zabytkową, lecz także gdy legalnie wywieziono go za granicę, wpisano do rejestru muzealiów lub narodowego zasobu bibliotecznego.

Z kolei gminy prowadzą ewidencję dóbr kultury nie wpisanych do rejestru zabytków. Te są chronione na podstawie aktów prawa miejscowego. Gdy chodzi np. o budynek - przekształcenie lub rozbiórka są możliwe pod warunkiem wcześniejszego wykonania dokumentacji (na koszt wnioskodawcy) w zakresie ustalonym przez wojewódzkiego konserwatora. Aktualny stan rejestru i ewidencji ma być ogłaszany w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Pomnik historii to nieruchomość uznana za taki przez prezydenta. Mogą to być zespoły klasztorne i katedralne, kompleksy miejskie i pałacowo-parkowe, zamki warowne o największych wartościach dla kultury narodowej. Sposób ich ochrony określą przepisy wykonawcze.

Ratownicze badania archeologiczne są formą ochrony dóbr będących na powierzchni ziemi, pod nią, a także pod wodą, ale takich, które mogłyby zostać zniszczone. Przeprowadzane są w celu rozpoznania, udokumentowania i zabezpieczenia. Specjalną instytucję, która ma się nimi zajmować, tworzy minister kultury.

Także krajobrazy

Park kulturowy i obszar kulturowy to formy ochrony krajobrazów przejawiających walory kulturowe, historyczne, architektoniczne, etnograficzne, archeologiczne lub krajobrazowe. Mogą one być włączone do parków krajobrazowych lub obszarów ochrony krajobrazu ustanawianych na podstawie ustawy o ochronie przyrody. Na terenie objętym taką ochroną wydawanie pozwoleń na budowę lub rozbudowę wymaga uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem (podobnie jak z konserwatorem przyrody). Inne ograniczenia i zakazy mogą dotyczyć: drzew, zanieczyszczania, sposobu używania, umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych (z wyjątkiem drogowych i innych sygnalizujących niebezpieczeństwo), sprzedaży alkoholu, palenia tytoniu, zakłócania ciszy, budowy linii komunikacyjnych itd

Utworzenie parku kulturowego wymaga uchwały rady powiatu, utworzenie obszaru kulturowego - uchwały sejmiku województwa.

Obowiązki właściciela i posiadacza

Właściciel lub posiadacz obiektu o przypuszczalnej wartości historycznej, artystycznej, architektonicznej lub naukowej musi udostępnić go konserwatorowi, by ten ustalił, czy przypadkiem nie jest to dobro kultury, ocenił stan zachowania, umożliwił sporządzenie naukowej dokumentacji.

Właściciel i posiadacz powinni także ochronić te dobra przed kradzieżą, zniszczeniem lub uszkodzeniem. Jeżeli jest to ruchomość - zawiadomić o zmianie miejsca przechowywania. Ich obowiązkiem jest także udostępnianie (nieodpłatne) dla celów wystawienniczych, ale nie na dłużej niż 6 miesięcy. Gdy z właścicielem i posiadaczem trudno osiągnąć porozumienie, brak zgody zastąpi decyzja administracyjna.

Bez zezwolenia konserwatora nie wolno dokonywać żadnych zmian w zabytku. Jego zgody wymaga sprzedaż, darowizna, zamiana lub oddanie w użytkowanie wieczyste zabytkowych nieruchomości. Zezwolenie potrzebne jest także dla prowadzenia prac konserwatorskich.

Zajęcie dla uprawnionych

Prawo wykonywania konserwacji mają wyłącznie osoby wpisane na listę prowadzoną przez ich samorząd zawodowy (gdy taki powstanie). Możliwe jest nakazanie posiadaczowi zabytku przeprowadzenie remontu lub konserwacji. W razie braku respektu dla takich powinności przewidziano wykonanie zastępcze w trybie przepisów o egzekucji administracyjnej albo tymczasowe zajęcie (gdy nie zapewniono właściwych warunków konserwacji). Dalsze możliwości to zajęcie na rzecz państwa za odszkodowaniem (nie określono bliżej, na czym ono miałoby polegać). Dotyczy to tylko nieruchomości i jest możliwe wyłącznie w razie trwałego ich zagrożenia.

Projekt wymienia również wywłaszczenia na rzecz skarbu państwa lub gminy (w trybie przepisów o gospodarce nieruchomościami). Z tej możliwości projekt każe korzystać, gdy właściciel zabytków nie wykonuje ustawowych obowiązków albo jeżeli wymaga tego interes publiczny. Gdy w grę wchodzą ruchomości, wywłaszczenia ma uzasadniać także potrzeba przeprowadzenia badań naukowych, zabezpieczenia przed kradzieżą, nielegalnym wywozem za granicę, zniszczeniem lub utratą w inny sposób. Orzekałby o tym generalny konserwator.

Nie szukaj bez zezwolenia

Zezwolenie wojewódzkiego konserwatora jest konieczne, aby: prowadzić badania archeologiczne; prowadzić poszukiwania przedmiotów o charakterze zabytkowym; używać w tym celu urządzeń elektronicznych i technicznych. Znalazcy dóbr, który dopełnił obowiązku zgłoszenia tego faktu, przysługuje nagroda. Jaka - określą przepisy wykonawcze. Chroni się także kolekcje - mogą być zarejestrowane i jako całość wpisywane do rejestru zabytków. Wtedy ich podział lub zbycie niektórych fragmentów wymaga zgody wojewódzkiego konserwatora.

Wywóz za granicę

Na czasowy wywóz za granicę zabytków i dóbr kultury może zgodzić się wojewódzki konserwator zabytków, na stały - wyłącznie generalny konserwator. Dotyczy to wszystkich dóbr, bez ich zróżnicowania. Zezwolenie takie nie jest wymagane wobec: dzieł twórców żyjących, dóbr kultury nie wpisanych do rejestru i liczących mniej niż 50 lat. Charakter taki potwierdza zaświadczenie wydawane przez wojewódzkiego konserwatora, może je uzależnić od ekspertyzy rzeczoznawcy z listy ministra.

Kwestie finansowe

Ulgi i zwolnienia finansowe dla podmiotów finansujących ochronę dób kultury mają dotyczyć podatków: dochodowego, rolnego, leśnego, VAT, od spadków i darowizn, od nieruchomości. Przewidziano także bonifikaty i obniżki z tytułu sprzedaży lub oddania w użytkowanie wieczyste zabytków nieruchomych stanowiących własność skarbu państwa lub jednostek samorządu terytorialnego. Zakresu i wysokości ulg nie określono.

Z budżetu państwa mogą być udzielane dotacje na ochronę, remont lub konserwację zabytków i szczególnie cennych dóbr kultury, ich udokumentowanie i zbadanie. Nie wolno ich przeznaczyć na podwyższenie walorów użytkowych.

Przewidziano utworzenie Funduszu Ochrony Zabytków (FOZ). Stworzy on zasób zabytków nieruchomych, pozyskując je także przez kupno, zamianę, darowiznę, zrzeczenie się. Skarb państwa może powierzyć FOZ wykonywanie praw własności wobec zabytków wywłaszczanych, ten zaś może ustalić ich zarządcę.

Zadania FOZ: obrót zabytkami nieruchomymi; administrowanie pochodzącymi z wywłaszczeń; sporządzanie programów zagospodarowania i ochrony zabytków; udzielanie gwarancji kredytowych dla właścicieli.

Dochody FOZ to od 3 do 5 proc. kwot uzyskiwanych wpływów przez inne podmioty: z reklam, usług turystycznych, hotelarskich; ze sprzedaży, najmu lub dzierżawy zabytków; z mandatów za wykroczenia przeciwko dobrom kultury.

FOZ będzie m.in. przyznawał dotacje na utrzymanie, remonty i konserwacje. Gdy w grę wchodzą pomniki historii, może to być do 75 proc. kosztów, dla innych - do 50 proc.

Projekt zawiera także przepisy karne.

Żaneta Semprich, Rzeczpospolita, 14 lutego 2001