Na ratunek dobrom kultury
�ANETA SEMPRICH

(14 lutego 2001, Rzeczpospolita)

W�a�ciciel zabytku nie wykonuj�cy obowi�zk�w okre�lonych w ustawie o ochronie dziedzictwa narodowego powinien zosta� wyw�aszczony - zapisano w projekcie tej ustawy.

Projekt ten, autorstwa pos��w z PSL, zosta� wniesiony do Sejmu pod koniec 1999 r. Rz�d zaproponowa� jego odrzucenie. Zapowiedzia� w�asny, o zbli�onej materii, ale kontrprojekt do Sejmu nie wp�yn��.

Projektowana ustawa - jej pierwsze czytanie zapowiedziano w tym tygodniu - ma zast�pi� ustaw� z 15 lutego 1962 r. o ochronie d�br kultury, kt�ra nie przystaje do konstytucji, prawa Unii Europejskiej, ratyfikowanych przez nas konwencji, a tak�e do akt�w prawnych, kt�re wprowadzi�y reform� samorz�dow� i terytorialn�.

Ma to by� "ustawa matka" - nie jedyna z tej dziedziny, ale podstawowa. Najkr�cej m�wi�c, projekt m�wi o ochronie prawnej d�br kultury: wpisanych do rejestru zabytk�w lub obj�tych ewidencj� d�br kultury; wpisanych do inwentarza muzeali�w; wchodz�cych w sk�ad narodowego zasobu bibliotecznego; stanowi�cych wyposa�enie historyczne lub otoczenie wskazanych wy�ej obiekt�w itp. Dotyczy tak�e d�br zwi�zanych z polskim dziedzictwem kultury, a znajduj�cych si� za granic�, niezale�nie od powod�w, dla kt�rych tam si� znalaz�y.

Podstawowe definicje

Dobro kultury to ka�da rzecz ruchoma lub nieruchomo��, dawna lub wsp�czesna, maj�ca znaczenie dla rozwoju lub dziedzictwa kulturalnego, o warto�ci historycznej, architektonicznej, naukowej, artystycznej - stwierdza projekt. Dobro kultury mo�e mie� charakter niematerialny, np. j�zyk polski.

Zabytek to dobro kultury wpisane do rejestru zabytk�w; podany w projekcie ich katalog ma 16 pozycji. Pozwala uzna� za nie takie dobra niematerialne jak nazwy, herby, zwyczaje i technologie.

Od centrum po samorz�dy

Do zada� ministra w�a�ciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (dalej: minister) ma nale�e� m.in. powo�ywanie i odwo�ywanie rzeczoznawc�w do spraw ochrony d�br kultury ("udzielaj� organom pa�stwa, jako biegli, fachowych opinii"), nadzorowanie centralnego rejestru zabytk�w i centralnej ewidencji d�br kultury.

Generalny konserwator zabytk�w m.in. "sprawuje bezpo�redni nadz�r nad S�u�b� Ochrony Zabytk�w", w wojew�dztwie ochron� d�br kultury sprawuje wojewoda, w kt�rego imieniu dzia�a wojew�dzki konserwator zabytk�w (dalej: generalny konserwator i wojew�dzki konserwator). Na samorz�dy terytorialne (bez rozr�nienia ich szczebli) na�o�ono identyczne obowi�zki, np. "zabezpieczanie zabytk�w w przypadkach nag�ego zagro�enia". Zobligowano je tak�e do uzgadniania z wojew�dzkim konserwatorem miejscowych plan�w zagospodarowania przestrzennego.

Mo�liwe jest przej�cie niekt�rych spraw przez gminy i powiaty na podstawie porozumienia z wojew�dzkim konserwatorem. Przewidziano jednak wyj�tki, np. nie mog� zosta� przekazane uprawnienia do wydawania decyzji o sprzeda�y d�br kultury czy zmianie ich przeznaczenia.

Zarz�dy powiat�w maj� natomiast prowadzi� ewidencj� spo�ecznych opiekun�w zabytk�w, kt�rych rola sprowadza si� przede wszystkim do stara� o utrzymanie zabytku zgodnie z zaleceniami wojew�dzkiego konserwatora. Mog� oni wyst�powa� w charakterze oskar�yciela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciwko ochronie d�br kultury.

W rejestrze albo w ewidencji

Dobra kultury maj� by� chronione przez: wpis do rejestru zabytk�w lub ewidencji d�br kultury; utworzenie parku albo obszaru kulturowego; uznanie za pomnik historii itp.

Rejestr zabytk�w w wojew�dztwie prowadzi (i wydaje decyzje o wpisie) wojew�dzki konserwator. Je�eli chodzi o nieruchomo��, fakt ten musi by� ujawniony - na wniosek konserwatora - w ksi�dze wieczystej. Skre�lenie zabytku z rejestru wymaga decyzji generalnego konserwatora. Jest to mo�liwe nie tylko, gdy utraci� warto�� zabytkow�, lecz tak�e gdy legalnie wywieziono go za granic�, wpisano do rejestru muzeali�w lub narodowego zasobu bibliotecznego.

Z kolei gminy prowadz� ewidencj� d�br kultury nie wpisanych do rejestru zabytk�w. Te s� chronione na podstawie akt�w prawa miejscowego. Gdy chodzi np. o budynek - przekszta�cenie lub rozbi�rka s� mo�liwe pod warunkiem wcze�niejszego wykonania dokumentacji (na koszt wnioskodawcy) w zakresie ustalonym przez wojew�dzkiego konserwatora. Aktualny stan rejestru i ewidencji ma by� og�aszany w wojew�dzkim dzienniku urz�dowym.

Pomnik historii to nieruchomo�� uznana za taki przez prezydenta. Mog� to by� zespo�y klasztorne i katedralne, kompleksy miejskie i pa�acowo-parkowe, zamki warowne o najwi�kszych warto�ciach dla kultury narodowej. Spos�b ich ochrony okre�l� przepisy wykonawcze.

Ratownicze badania archeologiczne s� form� ochrony d�br b�d�cych na powierzchni ziemi, pod ni�, a tak�e pod wod�, ale takich, kt�re mog�yby zosta� zniszczone. Przeprowadzane s� w celu rozpoznania, udokumentowania i zabezpieczenia. Specjaln� instytucj�, kt�ra ma si� nimi zajmowa�, tworzy minister kultury.

Tak�e krajobrazy

Park kulturowy i obszar kulturowy to formy ochrony krajobraz�w przejawiaj�cych walory kulturowe, historyczne, architektoniczne, etnograficzne, archeologiczne lub krajobrazowe. Mog� one by� w��czone do park�w krajobrazowych lub obszar�w ochrony krajobrazu ustanawianych na podstawie ustawy o ochronie przyrody. Na terenie obj�tym tak� ochron� wydawanie pozwole� na budow� lub rozbudow� wymaga uzgodnienia z wojew�dzkim konserwatorem (podobnie jak z konserwatorem przyrody). Inne ograniczenia i zakazy mog� dotyczy�: drzew, zanieczyszczania, sposobu u�ywania, umieszczania tablic, napis�w, og�osze� reklamowych (z wyj�tkiem drogowych i innych sygnalizuj�cych niebezpiecze�stwo), sprzeda�y alkoholu, palenia tytoniu, zak��cania ciszy, budowy linii komunikacyjnych itd

Utworzenie parku kulturowego wymaga uchwa�y rady powiatu, utworzenie obszaru kulturowego - uchwa�y sejmiku wojew�dztwa.

Obowi�zki w�a�ciciela i posiadacza

W�a�ciciel lub posiadacz obiektu o przypuszczalnej warto�ci historycznej, artystycznej, architektonicznej lub naukowej musi udost�pni� go konserwatorowi, by ten ustali�, czy przypadkiem nie jest to dobro kultury, oceni� stan zachowania, umo�liwi� sporz�dzenie naukowej dokumentacji.

W�a�ciciel i posiadacz powinni tak�e ochroni� te dobra przed kradzie��, zniszczeniem lub uszkodzeniem. Je�eli jest to ruchomo�� - zawiadomi� o zmianie miejsca przechowywania. Ich obowi�zkiem jest tak�e udost�pnianie (nieodp�atne) dla cel�w wystawienniczych, ale nie na d�u�ej ni� 6 miesi�cy. Gdy z w�a�cicielem i posiadaczem trudno osi�gn�� porozumienie, brak zgody zast�pi decyzja administracyjna.

Bez zezwolenia konserwatora nie wolno dokonywa� �adnych zmian w zabytku. Jego zgody wymaga sprzeda�, darowizna, zamiana lub oddanie w u�ytkowanie wieczyste zabytkowych nieruchomo�ci. Zezwolenie potrzebne jest tak�e dla prowadzenia prac konserwatorskich.

Zaj�cie dla uprawnionych

Prawo wykonywania konserwacji maj� wy��cznie osoby wpisane na list� prowadzon� przez ich samorz�d zawodowy (gdy taki powstanie). Mo�liwe jest nakazanie posiadaczowi zabytku przeprowadzenie remontu lub konserwacji. W razie braku respektu dla takich powinno�ci przewidziano wykonanie zast�pcze w trybie przepis�w o egzekucji administracyjnej albo tymczasowe zaj�cie (gdy nie zapewniono w�a�ciwych warunk�w konserwacji). Dalsze mo�liwo�ci to zaj�cie na rzecz pa�stwa za odszkodowaniem (nie okre�lono bli�ej, na czym ono mia�oby polega�). Dotyczy to tylko nieruchomo�ci i jest mo�liwe wy��cznie w razie trwa�ego ich zagro�enia.

Projekt wymienia r�wnie� wyw�aszczenia na rzecz skarbu pa�stwa lub gminy (w trybie przepis�w o gospodarce nieruchomo�ciami). Z tej mo�liwo�ci projekt ka�e korzysta�, gdy w�a�ciciel zabytk�w nie wykonuje ustawowych obowi�zk�w albo je�eli wymaga tego interes publiczny. Gdy w gr� wchodz� ruchomo�ci, wyw�aszczenia ma uzasadnia� tak�e potrzeba przeprowadzenia bada� naukowych, zabezpieczenia przed kradzie��, nielegalnym wywozem za granic�, zniszczeniem lub utrat� w inny spos�b. Orzeka�by o tym generalny konserwator.

Nie szukaj bez zezwolenia

Zezwolenie wojew�dzkiego konserwatora jest konieczne, aby: prowadzi� badania archeologiczne; prowadzi� poszukiwania przedmiot�w o charakterze zabytkowym; u�ywa� w tym celu urz�dze� elektronicznych i technicznych. Znalazcy d�br, kt�ry dope�ni� obowi�zku zg�oszenia tego faktu, przys�uguje nagroda. Jaka - okre�l� przepisy wykonawcze. Chroni si� tak�e kolekcje - mog� by� zarejestrowane i jako ca�o�� wpisywane do rejestru zabytk�w. Wtedy ich podzia� lub zbycie niekt�rych fragment�w wymaga zgody wojew�dzkiego konserwatora.

Wyw�z za granic�

Na czasowy wyw�z za granic� zabytk�w i d�br kultury mo�e zgodzi� si� wojew�dzki konserwator zabytk�w, na sta�y - wy��cznie generalny konserwator. Dotyczy to wszystkich d�br, bez ich zr�nicowania. Zezwolenie takie nie jest wymagane wobec: dzie� tw�rc�w �yj�cych, d�br kultury nie wpisanych do rejestru i licz�cych mniej ni� 50 lat. Charakter taki potwierdza za�wiadczenie wydawane przez wojew�dzkiego konserwatora, mo�e je uzale�ni� od ekspertyzy rzeczoznawcy z listy ministra.

Kwestie finansowe

Ulgi i zwolnienia finansowe dla podmiot�w finansuj�cych ochron� d�b kultury maj� dotyczy� podatk�w: dochodowego, rolnego, le�nego, VAT, od spadk�w i darowizn, od nieruchomo�ci. Przewidziano tak�e bonifikaty i obni�ki z tytu�u sprzeda�y lub oddania w u�ytkowanie wieczyste zabytk�w nieruchomych stanowi�cych w�asno�� skarbu pa�stwa lub jednostek samorz�du terytorialnego. Zakresu i wysoko�ci ulg nie okre�lono.

Z bud�etu pa�stwa mog� by� udzielane dotacje na ochron�, remont lub konserwacj� zabytk�w i szczeg�lnie cennych d�br kultury, ich udokumentowanie i zbadanie. Nie wolno ich przeznaczy� na podwy�szenie walor�w u�ytkowych.

Przewidziano utworzenie Funduszu Ochrony Zabytk�w (FOZ). Stworzy on zas�b zabytk�w nieruchomych, pozyskuj�c je tak�e przez kupno, zamian�, darowizn�, zrzeczenie si�. Skarb pa�stwa mo�e powierzy� FOZ wykonywanie praw w�asno�ci wobec zabytk�w wyw�aszczanych, ten za� mo�e ustali� ich zarz�dc�.

Zadania FOZ: obr�t zabytkami nieruchomymi; administrowanie pochodz�cymi z wyw�aszcze�; sporz�dzanie program�w zagospodarowania i ochrony zabytk�w; udzielanie gwarancji kredytowych dla w�a�cicieli.

Dochody FOZ to od 3 do 5 proc. kwot uzyskiwanych wp�yw�w przez inne podmioty: z reklam, us�ug turystycznych, hotelarskich; ze sprzeda�y, najmu lub dzier�awy zabytk�w; z mandat�w za wykroczenia przeciwko dobrom kultury.

FOZ b�dzie m.in. przyznawa� dotacje na utrzymanie, remonty i konserwacje. Gdy w gr� wchodz� pomniki historii, mo�e to by� do 75 proc. koszt�w, dla innych - do 50 proc.

Projekt zawiera tak�e przepisy karne.

�aneta Semprich, Rzeczpospolita, 14 lutego 2001