babiniec, staropolski: 1.  => kruchta lub podw�rze; 2. izba w dworze szlacheckim przeznaczona dla kobiet; 3.  => synagoga.

baldachim, baldach (niebo, podniebienie, podniebie): 1. przeno�na ods�ona wykonana z tkaniny rozpi�tej na dr��kach; 2. w ko�ciele chrze�cija�skim os�ona przedmiot�w kultu, przeno�na lub sta�a - nad g��wnym o�tarzem; 3. dekoracyjny motyw architektoniczny w kszta�cie wie�yczki lub   => aediculi. [z w�. baldacchino z�otog��w bagdadzki]

balkon, nadwieszony, otwarty element architektoniczny, wysuni�ty przed lico �ciany zewn�trznej budynku, pe�ni�cy rol� u�ytkow� i dekoracyjn�. [franc. balcon, w�. balcone]

balustrada: 1. a�urowa �cianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczania most�w, schod�w, taras�w, balkon�w, galerii itp., do podzia��w wn�trza, np. w ko�cio�ach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia p�askiego dachu (=> attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwie�czenia �cian. Balustrada sk�ada si� z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, po��czonych u podstaw coko�em, u g�ry por�cz�; 2.  => przys�upowa konstrukcja. [franc. balustrada, z w�. balaustrata]

banderola, wst�ga dekoracyjnie u�o�ona wi���ca feston lub s�u��ca do umieszczania na niej napis�w obja�niaj�cych tre�� przedstawienia.

bania   => kopu�a.

baptysterium, w architekturze chrze�cija�skiej od IV wieku budynek przeznaczony do obrz�du chrztu (tzw. ko�ci� chrzcielny), na og� w pobli�u wi�kszego ko�cio�a (przewa�nie katedralnego, po jego stronie zachodniej), zazwyczaj wolno stoj�cy. Baptysteria s� najcz�ciej budynkami centralnymi (=> centralna budowla), kt�rych jednoprzestrzenne wn�trze kryte jest zazwyczaj kopu��; po�rodku zag��biony w posadzk� basen chrzcielny (zbiornik wody => piscina), ze st�gwi� na wod� �wi�con�, b�d� kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem (fons baptismalis). W miar� wzrostu potrzeb liturgicznych niekt�re baptysteria rozbudowano o przedsionek, apsyd� o�tarzow�, sacrarium - na przechowywanie sprz�tu liturgicznego. �ciany (rozcz�onkowane na og� arkadowo) i kopu�� zdobi�y dekoracje mozaikowe b�d� freskowe. Wraz ze zmian� obrz�du chrzcielnego w �redniowieczu, w XIII wieku (we W�oszech w XV w.), gdy zwyczaj zanurzania ca�ego cia�a zast�piono oblewaniem g�owy, baptysteria znikaj�; zast�puj� je   => chrzcielnice. [�ac. baptisterium]

barbakan, rondel, dzie�o obronne wysuni�te przed lini� mur�w, najcz�ciej w formie obszernej baszty cylindrycznej z bram�, po��czone mostem lub os�oni�tym przej�ciem (szyj�) z bram�. Stosowany w �redniowieczu umo�liwia� wypady za�ogi oraz obron� obwodu warownego przez obstrza� boczny. [niem. Barbakane, franc. babakane, z hiszp. barbacana]

basen, sztuczny zbiornik wody o formie zgeometryzowanej, ocembrowany, budowany w ogrodach jako samodzielny element dekoracyjny lub te� w powi�zaniu z fontann�, kaskad�, kana�em. [franc. bassin miska, miednica]

basteja, dzie�o obronne w kszta�cie niskiej (zwykle o dwu kondygnacjach) baszty o narysie ko�a lub podkowy, murowane albo wykonywane jako nasyp ziemny; s�u�y�o jako stanowisko artylerii flankuj�cej dost�p do  => kurtyn. [w�. bastia]

bastion, g��wny element umocnie� obronnych bastionowego narysu w postaci wysuni�tych naro�nik�w, w kszta�cie pi�cioboku o otwartej podstawie, stosowany od po�. XVI wieku; czo�em bastionu nazywa si� dwa najbardziej wysuni�te bloki, stykaj�ce si� zwykle pod k�tem 60-90� (naro�nik bastionu, w�gie�); barkami - boki stykaj�ce si� z nimi zwykle pod katem 90-120�, ��cz�ce si� z kolei z kurtynami; szyj� - podstaw� pi�cioboku. W XVII wieku pojawi�y si� barki cofni�te, ujmuj�ce szyj� bastionu, a ko�ce cz� przybra�y kszta�t zaokr�glonego, wystaj�cego i os�aniaj�cego bark od czo�a umocnienia, tzw. orylonu; bastiony po�o�one nisko budowano zazwyczaj jako pe�ne i zaopatrywano w nadszaniec (tzw. kawaler), czyli nasyp lub budynek daj�cy mo�liwo�� obserwacji obstrza�u. [w�. bastione]

bastionowy narys, system umocnie� obronnych, rozpowszechniony w Europie od po�. XVI do po�. XIX wieku, w kt�rych obw�d umocnie� stanowi� wa� na planie wieloboku z cofni�tymi   => kurtynami, o d�ugo�ci zale�nej od zasi�gu broni palnej (od 200 m), oraz bastionami; dalsze elementy umocnie� stanowi�a   => fosa i os�aniaj�cy j� stok. D���c do zwi�kszenia si�y odpornych umocnie� zastosowano w XVIII wieku nowe, wysuni�te przed wa� g��wny dzie�a obronne: kleszcze,  => p�ksi�yce,  => kaponiery, s�oniczo�a z dwuramnikami i   => lunety. Idealny narys bastionowy mia� kszta�t umiarkowanego wieloboku (m�g� by� jednak realizowany tylko w p�askim terenie).

baszta: 1. wie�a warowna fortyfikacji �redniowiecznej, zazwyczaj cz�ciowo wysuni�ta przed lico mur�w obronnych i wzniesiona ponad ich poziom, flankuj�ca dost�p do mur�w i bram. Baszty stanowi�y obwarowane punkty obserwacyjne i stanowiska obrony; budowane w formie cylindrycznej, czworobocznej, wielobocznej lub w kszta�cie litery U, ze strzelnicami rozmieszczonymi na poszczeg�lnych kondygnacjach; zaopatrzone w   => machiku�y lub   => hurdycje, zwie�czone   => blankami; baszty kryto dachami, cz�sto he�mami; 2. w ogrodach XVII i XVIII wieku kolista altana lipowa, urz�dzona w naro�nikach szpaler�w i �ywop�ot�w otaczaj�cych ogr�d; rozpowszechniona w ogrodach niderlandzkich, wyst�puje te� w ogrodach w Polsce (Niebor�w). [z w�. bastia]

baza, podstawa kolumny, filara, pilastra, d�wigaj�ca trzon. Jej g�. elementami s�: kwadratowa p�yta (plinta) oraz wa�ki (torusy) rozdzielone wkl�sk� (trochilusem). [franc. base, �ac. basis podstawa, podwalina]

bazylika, w architekturze chrze�cija�skiej ko�ci� wielonawowy, o nawie �rodkowej wy�szej od bocznych (przeciwie�stwo ko�cio�a   => halowego). [�ac. basilica]

bel-�tage   => piano nobile.

belka t�czowa   => t�cza.

belkowanie, w porz�dkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowo�ytnej najwy�szy, poziomy, spoczywaj�cy na kolumnach (p�kolumnach, pilastrach itp.) tr�jdzielny cz�on sk�adaj�cy si� z architrawu, fryzu i gzymsu; ukszta�towanie i proporcje maj� charakterystyczne dla poszczeg�lnych   => porz�dk�w architektonicznych.

beluard, pierwotnie obszerna baszta; w XVI w., w fortyfikacjach o narysie bastionowym, niewielki, ma�o rozwini�ty bastion. [z w�. beluardo]

belwedwer: 1. budowla ogrodowa szczeg�lnie popularna w XVIII i na pocz�tku XIX wieku, po�o�ona na wzniesieniu, sk�d roztacza� si� rozleg�y i pi�kny widok; nazwa nadawana r�wnie� pa�acom tak sytuowanym; 2. pi�terko lub nadbud�wka nad najwy�sz� kondygnacj� budynku najcz�ciej pa�acowego, zwykle z tarasem. [z w�. belvedere, od bello pi�kny+ vedere widzie�]

b�ben, tambur, cz�� budowli na rzucie ko�a, elipsy lub wieloboku, stanowi�ca podstaw� kopu�y; �ciany b�bna przeprute s� zwykle oknami, stanowi�cymi cz�sto g�. �r�d�o �wiat�a dla przestrzeni nakrytej kopu��.

biblioteka: 1. pomieszczenie, zesp� pomieszcze� lub osobny budynek do przechowywania r�kopis�w i druk�w oraz dla udost�pniania ich czytelnikowi. 2. szafa na ksi��ki. [z gr. bibliotheke, od biblion ksi��ka]

bifora, biforium, dwudzielne arkadowe okno albo   => przezrocze roma�skie lub gotyckie. Zob. te� tryforium.

biust   => popiersie.

blanki, krenela�, w �redniowiecznych murach obronnych z�by przedpiersia wie�cz�cego mur lub baszt� z regularnie rozmieszczonymi prze�witami o wykroju prostok�tnym; stanowi�y os�on� dla strzelaj�cych przez prze�wity �ucznik�w; gdy mury warowne zacz�to zwie�cza�   => hurdycjami lub machiku�ami, blanki umieszczano niejednokrotnie na hurdycjach; w okresie upowszechnienia si� broni palnej w blankach przebijano w�skie strzelnice dla hakownic i rusznic; zacz�y w�wczas zanika� prze�wity. W XIV i XV wieku rozpowszechni�o si� (zw�aszcza we W�oszech) ozdobne blankowanie dekoracyjne w budowlach nieobronnych: tzw. blanki gwelfowskie o kszta�cie prostok�tnym i blanki gibelli�skie o kszta�cie   => jask�czego ogona. [niem. Planke dyl, tj. gruba deska z p�no�ac. planca deska]

blenda, �lepy otw�r, p�ytka wn�ka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odci��enia �ciany. [niem. Blende]

boniowanie, dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewn�trznych kraw�dzi poszczeg�lnych cios�w lub na�ladowanie tego w tynku. Powstaj� w ten spos�b poziome, a zwykle tak�e i pionowe podzia�y rowkowe powierzchni. Boniowane bywaj� ca�e elewacje budynku, poszczeg�lne kondygnacje, coko�y, odcinki �cian, naro�niki, kolumny, pilastry i obramienia otwor�w. Poszczeg�lne typy boniowania zale�ne s� od uk�adu rowk�w (p�ytowy, pasowy), ukszta�towania p�yt (p�askie, wypuk�e) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.). Zob. te� rustyka.

boskiet, zwarty masyw drzew i krzew�w, uj�ty w strzy�one �ciany szpaler�w; jeden z g��wnych sk�adnik�w ogrod�w barokowych, wywodz�cy si� z ma�ego kwaterowego lasku w�oskich ogrod�w renesansowych; wype�nione ca�kowicie tworzy�y boskiety pe�ne, cz�sto przecinane alejami w uk�adach krzy�owych lub gwia�dzistych, mieszcz�c rozmaite sala i gabinety ogrodowe, labirynt, teatr ogrodowy, baseny; drzewa sadzone tylko wzd�u� dr�g tworzy�y boskiety otwarte, sadzone na ca�ej powierzchni w   => cynek lub kwadrat stanowi�y boskiet tzw. szachownicowy; oddzielny rodzaj tworzy�y boskiety obsadzone wy��cznie drzewami zimozielonymi. [franc. bosquet, w�. boschetto lasek]

bo�nica   => synagoga.

brama, wrota, staropol. brona, broma, otw�r, najcz�ciej zamykany, s�u��cy do przejazdu, znajduj�cy si� w ogrodzeniu, murze obronnym lub budynku, wraz z uj�ciem architektonicznym; tak�e ozdobna budowla z przejazdem do miasta, dzielnicy lub kompleksu zabudowa�.

bramka o�tarzowa, niewielki otw�r przej�ciowy w o�tarzu architektonicznym zajmuj�cym ca�� szeroko�� prezbiterium; bramki przebijano symetrycznie po obu stronach nastawy o�tarzowej, niekiedy zamykano skrzyd�em drzwiowym lub krat�; stosowane od okresu baroku.

brewiarz, zbi�r modlitw obowi�zkowych dla duchowie�stwa katolickiego, odmawianych indywidualnie i zbiorowo w ci�gu ca�ej doby, w sta�ych godzinach. [�ac. breviarium skr�t]

brona, krata drewniana zas�aniaj�ca wej�cie �redniowiecznej bramy warownej, zawieszona na �a�cuchach i unoszona do g�ry przez d�wig; zast�piona organami, kt�re sk�ada�y si� z pionowych belek na �a�cuchach, podnoszonych i opuszczanych oddzielnie.

buduar, pok�j kobiecy niewielkich rozmiar�w, sytuowany cz�sto mi�dzy salonem a sypialni�, wytwornie umeblowany (fotele, krzes�a, sofy, stoliki, biureczka, niekiedy �o�e), zdobiony obrazami (najcz�ciej o charakterze sentymentalno-erotycznym). [franc. boudoir]