babiniec, staropolski: 1.  => kruchta lub podwórze; 2. izba w dworze szlacheckim przeznaczona dla kobiet; 3.  => synagoga.

baldachim, baldach (niebo, podniebienie, podniebie): 1. przenośna odsłona wykonana z tkaniny rozpiętej na drążkach; 2. w kościele chrześcijańskim osłona przedmiotów kultu, przenośna lub stała - nad głównym ołtarzem; 3. dekoracyjny motyw architektoniczny w kształcie wieżyczki lub   => aediculi. [z wł. baldacchino złotogłów bagdadzki]

balkon, nadwieszony, otwarty element architektoniczny, wysunięty przed lico ściany zewnętrznej budynku, pełniący rolę użytkową i dekoracyjną. [franc. balcon, wł. balcone]

balustrada: 1. ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczania mostów, schodów, tarasów, balkonów, galerii itp., do podziałów wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (=> attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian. Balustrada składa się z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, połączonych u podstaw cokołem, u góry poręczą; 2.  => przysłupowa konstrukcja. [franc. balustrada, z wł. balaustrata]

banderola, wstęga dekoracyjnie ułożona wiążąca feston lub służąca do umieszczania na niej napisów objaśniających treść przedstawienia.

bania   => kopuła.

baptysterium, w architekturze chrześcijańskiej od IV wieku budynek przeznaczony do obrzędu chrztu (tzw. kościół chrzcielny), na ogół w pobliżu większego kościoła (przeważnie katedralnego, po jego stronie zachodniej), zazwyczaj wolno stojący. Baptysteria są najczęściej budynkami centralnymi (=> centralna budowla), których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest zazwyczaj kopułą; pośrodku zagłębiony w posadzkę basen chrzcielny (zbiornik wody => piscina), ze stągwią na wodę święconą, bądź kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem (fons baptismalis). W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowano o przedsionek, apsydę ołtarzową, sacrarium - na przechowywanie sprzętu liturgicznego. Ściany (rozczłonkowane na ogół arkadowo) i kopułę zdobiły dekoracje mozaikowe bądź freskowe. Wraz ze zmianą obrzędu chrzcielnego w średniowieczu, w XIII wieku (we Włoszech w XV w.), gdy zwyczaj zanurzania całego ciała zastąpiono oblewaniem głowy, baptysteria znikają; zastępują je   => chrzcielnice. [łac. baptisterium]

barbakan, rondel, dzieło obronne wysunięte przed linię murów, najczęściej w formie obszernej baszty cylindrycznej z bramą, połączone mostem lub osłoniętym przejściem (szyją) z bramą. Stosowany w średniowieczu umożliwiał wypady załogi oraz obronę obwodu warownego przez obstrzał boczny. [niem. Barbakane, franc. babakane, z hiszp. barbacana]

basen, sztuczny zbiornik wody o formie zgeometryzowanej, ocembrowany, budowany w ogrodach jako samodzielny element dekoracyjny lub też w powiązaniu z fontanną, kaskadą, kanałem. [franc. bassin miska, miednica]

basteja, dzieło obronne w kształcie niskiej (zwykle o dwu kondygnacjach) baszty o narysie koła lub podkowy, murowane albo wykonywane jako nasyp ziemny; służyło jako stanowisko artylerii flankującej dostęp do  => kurtyn. [wł. bastia]

bastion, główny element umocnień obronnych bastionowego narysu w postaci wysuniętych narożników, w kształcie pięcioboku o otwartej podstawie, stosowany od poł. XVI wieku; czołem bastionu nazywa się dwa najbardziej wysunięte bloki, stykające się zwykle pod kątem 60-90° (narożnik bastionu, węgieł); barkami - boki stykające się z nimi zwykle pod katem 90-120°, łączące się z kolei z kurtynami; szyją - podstawę pięcioboku. W XVII wieku pojawiły się barki cofnięte, ujmujące szyję bastionu, a końce czół przybrały kształt zaokrąglonego, wystającego i osłaniającego bark od czoła umocnienia, tzw. orylonu; bastiony położone nisko budowano zazwyczaj jako pełne i zaopatrywano w nadszaniec (tzw. kawaler), czyli nasyp lub budynek dający możliwość obserwacji obstrzału. [wł. bastione]

bastionowy narys, system umocnień obronnych, rozpowszechniony w Europie od poł. XVI do poł. XIX wieku, w których obwód umocnień stanowił wał na planie wieloboku z cofniętymi   => kurtynami, o długości zależnej od zasięgu broni palnej (od 200 m), oraz bastionami; dalsze elementy umocnień stanowiła   => fosa i osłaniający ją stok. Dążąc do zwiększenia siły odpornych umocnień zastosowano w XVIII wieku nowe, wysunięte przed wał główny dzieła obronne: kleszcze,  => półksiężyce,  => kaponiery, słoniczoła z dwuramnikami i   => lunety. Idealny narys bastionowy miał kształt umiarkowanego wieloboku (mógł być jednak realizowany tylko w płaskim terenie).

baszta: 1. wieża warowna fortyfikacji średniowiecznej, zazwyczaj częściowo wysunięta przed lico murów obronnych i wzniesiona ponad ich poziom, flankująca dostęp do murów i bram. Baszty stanowiły obwarowane punkty obserwacyjne i stanowiska obrony; budowane w formie cylindrycznej, czworobocznej, wielobocznej lub w kształcie litery U, ze strzelnicami rozmieszczonymi na poszczególnych kondygnacjach; zaopatrzone w   => machikuły lub   => hurdycje, zwieńczone   => blankami; baszty kryto dachami, często hełmami; 2. w ogrodach XVII i XVIII wieku kolista altana lipowa, urządzona w narożnikach szpalerów i żywopłotów otaczających ogród; rozpowszechniona w ogrodach niderlandzkich, występuje też w ogrodach w Polsce (Nieborów). [z wł. bastia]

baza, podstawa kolumny, filara, pilastra, dźwigająca trzon. Jej gł. elementami są: kwadratowa płyta (plinta) oraz wałki (torusy) rozdzielone wklęską (trochilusem). [franc. base, łac. basis podstawa, podwalina]

bazylika, w architekturze chrześcijańskiej kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła   => halowego). [łac. basilica]

bel-étage   => piano nobile.

belka tęczowa   => tęcza.

belkowanie, w porządkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowożytnej najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu; ukształtowanie i proporcje mają charakterystyczne dla poszczególnych   => porządków architektonicznych.

beluard, pierwotnie obszerna baszta; w XVI w., w fortyfikacjach o narysie bastionowym, niewielki, mało rozwinięty bastion. [z wł. beluardo]

belwedwer: 1. budowla ogrodowa szczególnie popularna w XVIII i na początku XIX wieku, położona na wzniesieniu, skąd roztaczał się rozległy i piękny widok; nazwa nadawana również pałacom tak sytuowanym; 2. pięterko lub nadbudówka nad najwyższą kondygnacją budynku najczęściej pałacowego, zwykle z tarasem. [z wł. belvedere, od bello piękny+ vedere widzieć]

bęben, tambur, część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły; ściany bębna przeprute są zwykle oknami, stanowiącymi często gł. źródło światła dla przestrzeni nakrytej kopułą.

biblioteka: 1. pomieszczenie, zespół pomieszczeń lub osobny budynek do przechowywania rękopisów i druków oraz dla udostępniania ich czytelnikowi. 2. szafa na książki. [z gr. bibliotheke, od biblion książka]

bifora, biforium, dwudzielne arkadowe okno albo   => przezrocze romańskie lub gotyckie. Zob. też tryforium.

biust   => popiersie.

blanki, krenelaż, w średniowiecznych murach obronnych zęby przedpiersia wieńczącego mur lub basztę z regularnie rozmieszczonymi prześwitami o wykroju prostokątnym; stanowiły osłonę dla strzelających przez prześwity łuczników; gdy mury warowne zaczęto zwieńczać   => hurdycjami lub machikułami, blanki umieszczano niejednokrotnie na hurdycjach; w okresie upowszechnienia się broni palnej w blankach przebijano wąskie strzelnice dla hakownic i rusznic; zaczęły wówczas zanikać prześwity. W XIV i XV wieku rozpowszechniło się (zwłaszcza we Włoszech) ozdobne blankowanie dekoracyjne w budowlach nieobronnych: tzw. blanki gwelfowskie o kształcie prostokątnym i blanki gibellińskie o kształcie   => jaskółczego ogona. [niem. Planke dyl, tj. gruba deska z późnołac. planca deska]

blenda, ślepy otwór, płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany. [niem. Blende]

boniowanie, dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome, a zwykle także i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów. Poszczególne typy boniowania zależne są od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt (płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.). Zob. też rustyka.

boskiet, zwarty masyw drzew i krzewów, ujęty w strzyżone ściany szpalerów; jeden z głównych składników ogrodów barokowych, wywodzący się z małego kwaterowego lasku włoskich ogrodów renesansowych; wypełnione całkowicie tworzyły boskiety pełne, często przecinane alejami w układach krzyżowych lub gwiaździstych, mieszcząc rozmaite sala i gabinety ogrodowe, labirynt, teatr ogrodowy, baseny; drzewa sadzone tylko wzdłuż dróg tworzyły boskiety otwarte, sadzone na całej powierzchni w   => cynek lub kwadrat stanowiły boskiet tzw. szachownicowy; oddzielny rodzaj tworzyły boskiety obsadzone wyłącznie drzewami zimozielonymi. [franc. bosquet, wł. boschetto lasek]

bożnica   => synagoga.

brama, wrota, staropol. brona, broma, otwór, najczęściej zamykany, służący do przejazdu, znajdujący się w ogrodzeniu, murze obronnym lub budynku, wraz z ujęciem architektonicznym; także ozdobna budowla z przejazdem do miasta, dzielnicy lub kompleksu zabudowań.

bramka ołtarzowa, niewielki otwór przejściowy w ołtarzu architektonicznym zajmującym całą szerokość prezbiterium; bramki przebijano symetrycznie po obu stronach nastawy ołtarzowej, niekiedy zamykano skrzydłem drzwiowym lub kratą; stosowane od okresu baroku.

brewiarz, zbiór modlitw obowiązkowych dla duchowieństwa katolickiego, odmawianych indywidualnie i zbiorowo w ciągu całej doby, w stałych godzinach. [łac. breviarium skrót]

brona, krata drewniana zasłaniająca wejście średniowiecznej bramy warownej, zawieszona na łańcuchach i unoszona do góry przez dźwig; zastąpiona organami, które składały się z pionowych belek na łańcuchach, podnoszonych i opuszczanych oddzielnie.

buduar, pokój kobiecy niewielkich rozmiarów, sytuowany często między salonem a sypialnią, wytwornie umeblowany (fotele, krzesła, sofy, stoliki, biureczka, niekiedy łoże), zdobiony obrazami (najczęściej o charakterze sentymentalno-erotycznym). [franc. boudoir]