zagroda, dwór, dworzyszcze, grodza, obejście, okół, zespół budynków mieszkalnych i gospodarczych małego gospodarstwa wiejskiego, wraz z podwórzem i najbliższym otoczeniem, sytuowany na osobnej działce, zw. siedliskiem, lub wydzielony z rozłogu. Zagroda otwarta ma budynki wolno stojące dookoła podwórza, zagroda zwarta - stykające się ze sobą, zagroda zamknięta (okólnik, obejście) - o podwórzu zamkniętym ze wszystkich stron budynkami.

zajazd   => karczma

zakrystia, boczne pomieszczenie w świątyni chrześcijańskiej, przylegające od północy lub południa i połączone wejściem z prezbiterium; niekiedy z drugim wejściem od zewnątrz; przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych oraz przygotowywania się kapłanów do odprawiania obrzędów liturgicznych. [niem. Sakristei, ze starowł. sacristia, od sacrista sługa kościelny, zakrystian]

zamek, zamknięty zespół elementów obronnych, jak wały, mury, baszty itp. oraz zabudowań mieszkalnych. Zamki wznoszono najczęściej dla przedstawicieli władzy centralnej - starostów, burgrabiów.

zaprawa, w architekturze i budownictwie mieszanina jednego lub kilku spoiw, piasku i wody, tworząca plastyczną masę służącą do spajania cegły, kamienia i in. materiałów budowlanych, spoinowania (=> spoiwa), wyprawiania ścian zewnętrznych i wewnętrznych (tzw. tynk), oraz do wykonywania detali i rzeźb architektonicznych (=> narzut); niekiedy z dodatkiem innych materiałów (np. grysik kamienny, mika) stosowana w celu uzyskania dekoracyjnej faktury.

zaskrzynienie, w drewnianych kościołach o   => wieńcowej konstrukcji przedłużenie górnych bali bocznych ścian prezbiterium przez całą długość nawy, powodujące charakterystyczne obniżenie bocznych partii stropu; dzięki zaskrzynieniu następuje powiązanie i usztywnienie ścian prezbiterium i nawy, co umożliwia stosowanie jednolitej rozpiętości   => więzarów dachowych na całej długości kościoła. Prezbiterium i środkowa część nawy kryta jest wówczas jednolitym dachem; zaskrzynienia kryte są pulpitowymi daszkami schowanymi pod spływającymi niżej połaciami dachowymi nawy.

zastrzał, miecz, ukośnie ustawiony drewniany element konstrukcyjny usztywniający pionowe elementy; para symetrycznych zastrzałów biegnąca od elementu pionowego w górę nosi nazwę ramion, w dół - nóg; dwa jednakowe zastrzały krzyżujące się symetrycznie tworzą krzyż św. Andrzeja (zw. też   k r z y ż o w n i c ą).

zaułek, w miastach mała, wąska uliczka.

ząbki, w ornamentyce: 1. denticuli, motyw w formie pasa utworzonego z prostopadłościennych ząbków, występujący w dolnej części gzymsu belkowań porządku doryckiego i korynckiego; 2. każdy motyw ornamentalny w formie pasa z elementów zbliżonych kształtem do zębów; 3. zębami nazywa się czasem poszczególne elementy grzebieni wieńczących budowle lub grzebienie attyk.

zbrojenie   => armatura.

zbrojownia   => arsenał.

zieleniec, skwer, małe założenie ogrodowe, występujące w powiązaniu z placem, ulicą, otaczającą zabudowę mieszkalną lub budowlą użyteczności publicznej; przeznaczony do wypoczynku lub dla ozdoby; może być ogrodzony lub całkowicie otwarty; rozpowszechniony w miastach i osiedlach od końca XVIII w.

zrębowa konstrukcja   => wieńcowa konstrukcja

zwieńczenie, najwyższa, zwykle ozdobna część budynku, element architektoniczny, rzeźbiarski lub rzemiosła artystycznego; także najwyższa dekoracyjna część ołtarza, ustawiona u jego szczytu na osi nastawy.

zwierzyniec, ogrodzony obszar leśny, przeznaczony do utrzymywania zwierzyny łownej, jej obserwowania lub polowania. Charakterystyczną cechą zwierzyńca były promienisto-wachlarzowaty układ duktów widokowych, w punkcie ich zbiegu umieszczano zazwyczaj pawilon, altanę, a także stanowiska myśliwych.

zwornik, klucz, środkowy, szczytowy   => kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekoracyjnym opracowaniem; może być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z drewna (wtedy zwykle pełni funkcję wyłącznie dekoracyjną).