zagroda, dw�r, dworzyszcze, grodza, obej�cie, ok�, zesp� budynk�w mieszkalnych i gospodarczych ma�ego gospodarstwa wiejskiego, wraz z podw�rzem i najbli�szym otoczeniem, sytuowany na osobnej dzia�ce, zw. siedliskiem, lub wydzielony z roz�ogu. Zagroda otwarta ma budynki wolno stoj�ce dooko�a podw�rza, zagroda zwarta - stykaj�ce si� ze sob�, zagroda zamkni�ta (ok�lnik, obej�cie) - o podw�rzu zamkni�tym ze wszystkich stron budynkami.

zajazd   => karczma

zakrystia, boczne pomieszczenie w �wi�tyni chrze�cija�skiej, przylegaj�ce od p�nocy lub po�udnia i po��czone wej�ciem z prezbiterium; niekiedy z drugim wej�ciem od zewn�trz; przeznaczone do przechowywania szat i sprz�t�w liturgicznych oraz przygotowywania si� kap�an�w do odprawiania obrz�d�w liturgicznych. [niem. Sakristei, ze starow�. sacristia, od sacrista s�uga ko�cielny, zakrystian]

zamek, zamkni�ty zesp� element�w obronnych, jak wa�y, mury, baszty itp. oraz zabudowa� mieszkalnych. Zamki wznoszono najcz�ciej dla przedstawicieli w�adzy centralnej - starost�w, burgrabi�w.

zaprawa, w architekturze i budownictwie mieszanina jednego lub kilku spoiw, piasku i wody, tworz�ca plastyczn� mas� s�u��c� do spajania ceg�y, kamienia i in. materia��w budowlanych, spoinowania (=> spoiwa), wyprawiania �cian zewn�trznych i wewn�trznych (tzw. tynk), oraz do wykonywania detali i rze�b architektonicznych (=> narzut); niekiedy z dodatkiem innych materia��w (np. grysik kamienny, mika) stosowana w celu uzyskania dekoracyjnej faktury.

zaskrzynienie, w drewnianych ko�cio�ach o   => wie�cowej konstrukcji przed�u�enie g�rnych bali bocznych �cian prezbiterium przez ca�� d�ugo�� nawy, powoduj�ce charakterystyczne obni�enie bocznych partii stropu; dzi�ki zaskrzynieniu nast�puje powi�zanie i usztywnienie �cian prezbiterium i nawy, co umo�liwia stosowanie jednolitej rozpi�to�ci   => wi�zar�w dachowych na ca�ej d�ugo�ci ko�cio�a. Prezbiterium i �rodkowa cz�� nawy kryta jest w�wczas jednolitym dachem; zaskrzynienia kryte s� pulpitowymi daszkami schowanymi pod sp�ywaj�cymi ni�ej po�aciami dachowymi nawy.

zastrza�, miecz, uko�nie ustawiony drewniany element konstrukcyjny usztywniaj�cy pionowe elementy; para symetrycznych zastrza��w biegn�ca od elementu pionowego w g�r� nosi nazw� ramion, w d� - n�g; dwa jednakowe zastrza�y krzy�uj�ce si� symetrycznie tworz� krzy� �w. Andrzeja (zw. te�   k r z y � o w n i c �).

zau�ek, w miastach ma�a, w�ska uliczka.

z�bki, w ornamentyce: 1. denticuli, motyw w formie pasa utworzonego z prostopad�o�ciennych z�bk�w, wyst�puj�cy w dolnej cz�ci gzymsu belkowa� porz�dku doryckiego i korynckiego; 2. ka�dy motyw ornamentalny w formie pasa z element�w zbli�onych kszta�tem do z�b�w; 3. z�bami nazywa si� czasem poszczeg�lne elementy grzebieni wie�cz�cych budowle lub grzebienie attyk.

zbrojenie   => armatura.

zbrojownia   => arsena�.

zieleniec, skwer, ma�e za�o�enie ogrodowe, wyst�puj�ce w powi�zaniu z placem, ulic�, otaczaj�c� zabudow� mieszkaln� lub budowl� u�yteczno�ci publicznej; przeznaczony do wypoczynku lub dla ozdoby; mo�e by� ogrodzony lub ca�kowicie otwarty; rozpowszechniony w miastach i osiedlach od ko�ca XVIII w.

zr�bowa konstrukcja   => wie�cowa konstrukcja

zwie�czenie, najwy�sza, zwykle ozdobna cz�� budynku, element architektoniczny, rze�biarski lub rzemios�a artystycznego; tak�e najwy�sza dekoracyjna cz�� o�tarza, ustawiona u jego szczytu na osi nastawy.

zwierzyniec, ogrodzony obszar le�ny, przeznaczony do utrzymywania zwierzyny �ownej, jej obserwowania lub polowania. Charakterystyczn� cech� zwierzy�ca by�y promienisto-wachlarzowaty uk�ad dukt�w widokowych, w punkcie ich zbiegu umieszczano zazwyczaj pawilon, altan�, a tak�e stanowiska my�liwych.

zwornik, klucz, �rodkowy, szczytowy   => kliniec �uku lub niekt�rych typ�w sklepie�, wyr�niaj�cy si� kszta�tem, wielko�ci� i dekoracyjnym opracowaniem; mo�e by� wykonany z kamienia, ceg�y, rzadziej z drewna (wtedy zwykle pe�ni funkcj� wy��cznie dekoracyjn�).