Cudza w�asno��, czyli Krajobraz ze snem Jakuba Michaela Willmanna.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 6 (24) grudzie� 2000

W numerze "Cenne, bezcenne/utracone" nr 5 (23) z listopada 2000 r. przedstawiona zosta�a nowa publikacja berli�skiej Galerii Malarstwa Pruskiej Fundacji Kultury - katalog autorstwa Irene Geismeier, zawieraj�cy wykaz 168 obraz�w, jakie od ko�ca lat 30. przez dwa kolejne dziesi�ciolecia trafia�y do magazyn�w dawnego Keiser Friedrich Museum (p�niej Bodemuseum w Berlinie wschodnim oraz Dahiemer Museum w zachodniej cz�ci miasta), formalnie nie stanowi�c jego w�asno�ci. Brak odpowiedniej dokumentacji, niemo�no�� ustalenia proweniencji czy wzgl�dy polityczne zadecydowa�y, �e pozosta�y tam do dzi� jako "cudza w�asno��".

Jednak poza obrazami, kt�rych pochodzenie - jak wspomniano - by�o i pozostaje trudne do jednoznacznego ustalenia, znalaz�y si� r�wnie� takie, kt�rych proweniencja nie budzi �adnych w�tpliwo�ci. Historycznie wi�za� je nale�y ze zbiorami wroc�awskimi oraz gda�skimi, i to zar�wno �wieckimi, jak i ko�cielnymi. W sumie autorce uda�o si� zidentyfikowa� (na podstawie literatury, cz�ciowo zachowanej dokumentacji archiwalnej czy znak�w w�asno�ciowych) trzydzie�ci cztery obrazy stamt�d pochodz�ce, w tym jeden z Gda�ska oraz a� trzydzie�ci trzy z Wroc�awia lub okolic.

W�r�d obraz�w zwi�zanych z Wroc�awiem na szczeg�ln� uwag� zas�uguje dzie�o Michaela Leopolda Willmanna (1630-1706), artysty przez wi�ksz� cz�� swego �ycia zwi�zanego ze �l�skiem i dla �l�ska tworz�cego, znane pod tytu�em Krajobraz ze snem Jakuba. Obraz ten namalowany zosta� w ostatniej �wierci XVII w. Przedstawia scen� opisana w Starym Testamencie (Ksi�ga Rodzaju 28.10-22), tj. moment, w kt�rym Jakub udaj�cy si� z Beer-Szeby do Charanu, zm�czony w�dr�wk�, zatrzyma� si� na nocleg. Opar�szy g�ow� na kamieniu zasn��. We �nie ujrza� si�gaj�c� nieba drabin�, po kt�rej wst�powa�y i zst�powa�y anio�y. Z nieba Jakub us�ysza� g�os stoj�cego na szczycie drabiny Boga obiecuj�cego da� mu ziemi�, na kt�rej �pi. Po przebudzeniu si� nazwa� t� ziemi� Bertel (Dom Bo�y) i zobowi�za� si� sk�ada� Bogu dziesi�cin� z tego wszystkiego, co otrzyma.

Aby w pe�ni przedstawi� scen�, uwzgl�dniaj�c tak�e jej kolorystyk� (katalog berli�ski zamieszcza jedynie czarno-bia�e fotografie), nale�y si�gn�� do opisu autorstwa Marka Pierzcha�y: �pi�cy pod drzewem Jakub ubrany jest w czarno-czerwony str�j. Obok niego le�y laska i �pi pies. Za nim strumie� wyp�ywaj�cy z p�ytkiego w�wozu po lewej, gdzie na tle zaro�li wida� z�amana kolumn�. Kr�tkie poci�gni�cia p�dzla k�ad� na pniach i ga��ziach jaskrawe ��te refleksy �wiat�a. W g��bi pojedyncze zaro�la, budowla o niskim dachu i linia wzg�rz o stromych zboczach i p�askich wierzcho�kach, podkre�laj�ca skos osi widokowej. Anio�owie na drabinie jako istoty niematerialne rysuj� si� samym �wiat�em, nie maj� w�asnej barwy i kolor t�a przenika ich sylwetki. Symbolizuje - jak podaje �w. Bernard - ludzi, kt�rzy zbli�aj� si� do Boga w�wczas, gdy oddalaj� si� od ziemi.

Pozostawiaj�c sam obraz, par� s��w nale�y po�wi�ci� malarzowi. Michael Leopold Willmann urodzi� si� w Kr�lewcu. Edukacj� rozpocz�� w pracowni ojca - malarza Christiana Petera. Tu uzyska� tytu� czeladniczy i oko�o roku 1650 wyruszy� po dalsze nauki do zachodniej Europy, do Niderland�w. Ten pobyt mia� ogromne znaczenie dla jego przysz�ej tw�rczo�ci, cho� nie bez znaczenia by�y kolejne etapy w�dr�wek - Polska, Berlin i Praga. Do Kr�lewca powraca� kilkakrotnie w czasie tych podr�y, jednak nie zdecydowa� si� zwi�za� z rodzinnym miastem.

Decyzja Willmanna o osiedleniu si� na sta�e na �l�sku, poza wzgl�dami osobistymi (o�enek z mieszkaj�c� we Wroc�awiu Helen� Liskow�), zwi�zana by�a przede wszystkim z rozpocz�ciem oko�o roku 1656 wsp�pracy z opatem w cysterskim Lubi��u - Arnoldem Freibergerem (1636-1672). Z tego bowiem roku pochodz� pierwsze obrazy artysty przeznaczone dla zakonu. Ta wsp�praca, trwaj�ca blisko p� wieku, rozwija�a si� wraz z kolejnymi przedsi�wzi�ciami cysterskich mecenas�w, rozbudowuj�cych i upi�kszaj�cych opactwa w Lubi��u, Henrykowie, Rudach, Trzebnicy i Kamie�cu. Cystersi bowiem, wzoruj�c si� na jezuitach, w wystroju wn�trz ju� istniej�cych lub realizowanych w 2 p�. XVII w. d��yli do przepychu. Powoli klasztory zamienia�y si� we wspania�e rezydencje z galeriami sztuki, a ko�cio�y wype�niane wspania�ymi dzie�ami przybli�y� mia�y wiernym histori� zbawienia, pobudzi� religijn� wyobra�ni� i nak�oni� do gorliwej modlitwy. To w�a�nie dla Lubi��a (gdzie Willmannowie si� w ko�cu osiedlili), odbudowywanego z ogromnym rozmachem po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, powstawa�y wspania�e cykle malarskie: obrazy malowane na p��tnie i freski �cienne. Jak napisa� o Willmannie Rlidigier Grimkowski, �aden z malarzy na p�noc od Alp nie zwi�za� te� w takim stopniu swej tw�rczo�ci z potrzebami zakonnych i ko�cielnych mecenas�w. Ale i niewielu mecenasom uda�o si� stworzy� artystom tak doskonale warunki pracy, pozwalaj�ce na p�ynny rozw�j ich tw�rczo�ci.

Powracaj�c do obrazu z przedstawieniem snu Jakuba, trzeba zaznaczy�, �e stanowi� on jedno z jedenastu p��cien namalowanych przez Willmanna dla ozdobienia pa�acu w Lubi��u. Wszystkie mia�y zbli�one wymiary (ok. 87 x 106 cm) i rozmieszczone by�y obok siebie. Poza wspomnianym obrazem, pozosta�e przedstawia�y: Kaina i Abla, Hagar i Ismaela, Jakuba i Rachel�, Sprzedanie J�zefa, Znalezienie Moj�esza, Moj�esza przed krzakiem gorej�cym, Proroka Bileama, Proroka Elizeusza, Tobiasza i Rafa�a oraz Ukaranie proroka z Judy.

Jak pisze badaczka tw�rczo�ci Willmanna dr Bo�ena Steinborn, jedena�cie obraz�w zosta�o namalowanych w latach 1672-1691, kiedy powstawa� pa�ac opacki, z przeznaczeniem dla reprezentacyjnej, ozdobionej freskami jadalni (tak�e autorstwa Willmanna). Poza wsp�lnym formatem ��czy�a je ta sama kompozycja widok�w przyrody: scena tytu�owa rozgrywa si� w dolnej jednej pi�tej p�aszczyzny obrazu, drugi plan rozci�ga si� pod horyzontem (w po�owie p��tna), g�rn� cz�� wype�niaj� po�acie nieba z bia�ymi chmurami. Powtarzaj�ce si� komponenty obraz�w tworzy�y rytmik�, kt�ra scala�a je w zesp�l zdobnego pasa wok� sali. Mimo niewielkich rozmiar�w pejza�e koncypowane s� jak monumentalne widoki przyrody.

Omawiany obraz - Krajobraz ze snem Jakuba - powsta� zapewne jako ostatni z cyklu i uwa�any jest za najlepszy. Proweniencji rozwi�za� formalnych dla tego, jak i pozosta�ych p��cien, dr Steinborn doszukuje si� w pejza�ach antwerpskiego artysty Fransa Woutera oraz dzia�aj�cego w Brukseli Jacquesa d'Arthois. W sferze malarskiej podkre�lane s� tak�e zwi�zki z malarstwem w�oskim (Annibale Caracci, czy Tintoretto) oraz z dzie�ami Petera Rubensa.

Ca�y cykl pozosta� w Lubi��u przez ponad 100 lat (wiadomo, �e w 1799 r. obrazy by�y na miejscu). Ale ju� w roku 1811 znalaz�y si� na pocz�tku spisu obraz�w przej�tych z klasztoru do Kunrtund Antikenkabinett Uniwersytetu we Wroc�awiu. W 1853 r. cz�� z nich wystawiono w Bildergalerie na wroc�awskim placu Solnym, a dwadzie�cia lat p�niej przeniesiono je do nowo wzniesionego Museum der bildenden Kiinste. W monografii Willmanna powsta�ej w 1934 r., Ernst Kloss wymieni� tylko dziesi�� z jedenastu obraz�w, w�r�d nich Krajobraz ze snem Jakuba. Z nieznanych przyczyn zabrak�o Ukarania proroka z Judy.

Do czasu II wojny �wiatowej Krajobraz ze snem Jakuba stanowi� w�asno�� Schlesisches Museum der bildenden Kiinste we Wroc�awiu, figurowa� w tamtejszym inwentarzu pod numerem 1243. W roku 1942 wraz z innymi wroc�awskimi zbiorami sztuki zosta� ewakuowany do Kamie�ca. Na kr�tko przed wkroczeniem na �l�sk wojsk radzieckich obraz przewieziono (w jednym z ostatnich transport�w) do Bawarii, do zamku Veste w Koburgu. Wiadomo, �e w dniu 22 kwietnia 1947 r. trafi� do sk�adu mieszcz�cego si� przy Meiserstrasse 10 w Monachium, a 16 czerwca 1949 r. do Central Collecting Point w Wiesbaden. 29 kwietnia 1964 r. angielskie w�adze wojskowe przekaza�y Krajobraz ze snem Jakuba (jako depozyt) do Gemaldegalerie Berlin Dahiem.

Po wojnie po raz pierwszy zosta� publicznie wystawiony w Berlinie w roku 1966, wraz z innym obrazem z tego cyklu, zatytu�owanym Krajobraz z Tobiaszem i Rafa�em (ten ostatni byt w�wczas depozytem z kolekcji Georga Schafera w Scheifurcie, kt�ry naby� go w monachijskim handlu antykwarycznym). Warto tu zaznaczy�, �e w 1994 r., przy okazji wystawy monograficznej Willmanna, w zbiorach Zamku Kr�lewskiego w Warszawie zosta�o zidentyfikowane trzecie p��tno z cyklu lubi�skiego - Krajobraz z prorokiem Elizeuszem.
Pozosta�e do tej pory uznawane s� za zaginione.

Literatura.:
I. Geisneier, Dokumentation des Fremdbesitzes. Verzeichnis der in der Galerie eingelagerten Bilder unbekannter Herkunft, Berlin 1999, s. 95.
R. Grimkowski, Willmann i Cystersi, (w:) Michael Willmann (1630-1706). Katalog wystawy [Salzburg, Wroc�aw 1994]. Salzbung 1994, s. 31-42.
Materia�y Biura Pe�nomocnika Rz�du ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granic�.
M. Pierzcha�a, Katalog prac, (w:) Micliael Willmann (1630-1706). Katalog wystawy [Salzburg, Wroc�aw 1994]. Salzburg 1994, s. 104-105.
B. Steinborn, O tw�rczo�ci Michaela Willmanna, (w:) Michael Willmann (1630-1706). Katalog wystawy [Salzbulg Wroc�aw 1994]. Salzburg 1994, s. 9-30.
B. Steinborn, Religijne pejza�e Wllmanna z opactwa w Lubi��u (w:) Malarstwo Micha�a Willmanna, Wroc�aw 1959, s. 55-77.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 6 (24) grudzie� 2000