O tym jak odzyskać i powetować straty wojenne myślano w Polsce i środowiskach emigracyjnych od samego początku okupacji. We wrześniu 1939 roku rozpoczęto w Warszawie organizowanie komisji, która ustalać miała straty poniesione w wyniku kampanii wrześniowej oraz działalności władz okupacyjnych. Inicjatorem tych prac był minister Antoni Olszewski.

Komisja pracująca dla Departamentu Likwidacji Skutków Wojny obserwowała wszelkie przejawy działalności okupanta w zakresie spraw kulturalno-artystycznych. Ponadto, Departament prowadził rozległe prace analityczne i badawcze nad sposobami przyszłego wyrównania Polsce strat poniesionych w czasie wojny i okupacji. Wyniki tych prac ujęte były w formie referatów monograficznych i sprawozdań poświęconych konkretnym zagadnieniom, np. działaniu poszczególnych władz okupacyjnych i ich przedstawicieli, sytuacji różnych instytucji i organizacji polskich, itp.
Problematykę strat i rewindykacji kulturalnych koordynował Stanisław Lorentz, który był także autorem głównych opracowań. Współpracowali z nim m.in.: Władysław Tomkiewicz, Maria Friedlówna, Zygmunt Miechowski, Jan Morawiński i Michał Walicki. Opracowując dokumentację strat uwzględniano różnicę, czy były one nieuniknionym skutkiem działań wojennych, czy też zamierzonej akcji niszczycielskiej. Starano się także odnotować wszystkie przypadki wywożenia dóbr kultury do Niemiec. Z czasem przystąpiono również do formułowania postulatów odszkodowawczych.

W marcu 1944 r. gotowe było obszerne opracowanie strat kultury za cztery lata wojny. Odbiorcą tej dokumentacji były odpowiednie agendy Rządu RP na Emigracji. Z początkiem 1940 roku na terenie Francji utworzono zaczątek Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych działający w ramach Ministerstwa Informacji i Dokumentacji. W lipcu 1942 r. Biuro Rewindykacji weszło w skład utworzonego wówczas Ministerstwa Prac Kongresowych w Wielkiej Brytanii. Inicjatorem organizacji Biura oraz jego kierownikiem od początku działalności aż do likwidacji był Karol Estreicher.

Celem działań tej instytucji było wszechstronne przygotowanie polskich roszczeń restytucyjnych w dziedzinie kultury wobec Niemiec i ewentualnie innych państw współpracujących z Niemcami. Zasadniczym źródłem gromadzenia danych dotyczących zniszczeń i rabunków oraz gotowych opracowań i propozycji był przedstawiony wyżej Departament Likwidacji Skutków Wojny Delegatury Rządu, działający na terenie kraju. Bez tej współpracy działalność biura w Londynie nie byłaby praktycznie możliwa. Rezultaty przynosiła też współpraca z grupą korespondentów - agentów w Szwajcarii, Szwecji, Portugalii, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych, Tunisie oraz w samych Niemczech. Na podstawie zebranych materiałów zredagowano dla Ministra Prac Kongresowych dokumenty polityczne niezbędne przy rokowaniach pokojowych. Pierwszy, kompletny projekt wniosków dotyczących przyszłego traktatu pokojowego między Polską a Niemcami gotowy był już w 1941 roku.

Po zakończeniu działań wojennych sprawami restytucji i odszkodowań kulturalnych na rzecz Polski zajęło się Ministerstwo Kultury i Sztuki we współpracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i innymi organami państwowymi. W ramach Ministerstwa Kultury i Sztuki utworzono specjalne Biuro Rewindykacji i Odszkodowań. Pracami Biura kierował od początku Władysław Tomkiewicz. Biuro było jednostką samodzielną, podległą Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków, ale zasięgiem swych prac obejmowało sprawy całej kultury, nie tylko muzea i zabytki.
Do zakresu jego działalności należało:
- zbieranie materiałów obrazujących stan strat spowodowanych w dziedzinie kultury i sztuki przez okupanta i na skutek działań wojennych;
- rewindykacja zarówno z obszaru Rzeszy, jak i innych krajów przedmiotów zrabowanych przez okupanta i na skutek działań wojennych;
- opracowanie zasad i metod w dziedzinie odszkodowań wojennych za straty poniesione w dziedzinie kultury i sztuki;
- opracowanie materiałów rewindykacyjno-odszkodowawczych na konferencję pokojową;
- wydawanie w języku polskim i językach obcych publikacji pod tytułem "Prace i Materiały Biura Rewindykacji i Odszkodowań";
- prowadzenie ewidencji strat w dziedzinie kultury i sztuki według miejscowości oraz działów: zbiory publiczne, zbiory kościelne, zbiory prywatne.

Biuro Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki opracowało "Kwestionariusz strat i zniszczeń" w zakresie dzieł sztuki oraz zabytków kultury i przyrody. W lecie 1945 roku rozesłano go w ilości ok. 10.000 egzemplarzy wojewódzkim wydziałom kultury i sztuki oraz kuriom diecezjalnym i metropolitalnym rzymskokatolickim, a także przedstawicielom innych wyznań.
Obok danych identyfikacyjnych dotyczących osoby lub instytucji wypełniającej oraz danych porządkujących, kwestionariusz zawierał jedenaście pozycji - pytań. Udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania pozwalało uzyskać w miarę pełną charakterystykę poniesionych strat. Dla celów bezpośredniej akcji restytucyjnej znacznie bardziej przydatne były informacje otrzymywane drogą tak zwanego wywiadu rewindykacyjnego, m. in. od osób zatrudnionych w urzędach i instytucjach okupacyjnych lub osób powracających z Niemiec. Duże znaczenie miały też informacje uzyskane przez pracowników Polskich Misji Restytucyjnych, działających na terenie wszystkich stref okupacyjnych w Niemczech. Głównymi źródłami ich informacji byli Polacy przebywający w Niemczech, rozpoznanie własne podczas pracy w terenie, a przede wszystkim zgłoszenie posiadanego mienia, pochodzącego z wywozu, do których zobowiązano wszystkich Niemców na podstawie specjalnych przepisów władz alianckich.

W "Tezach ogólnych" Ministerstwa Kultury i Sztuki, zawierających wnioski resortu do przygotowywanego traktatu pokojowego, podkreślano, że Niemcy zobowiązane będą do zwrotu wszystkich obiektów, związanych z polskim dorobkiem kulturalnym i artystycznym, wywiezionym w czasie wojny z Polski do Niemiec.
Zwrotowi w szczególności podlegać miały m.in. eksponaty i urządzenia muzealne oraz zabytki sztuki kościelnej, urządzenia i wyposażenie wszelkich szkół artystycznych, urządzenia i wyposażenie teatrów, księgozbiory teatralne, muzyczne oraz z zakresu plastyki, literatury, muzykologii, historii sztuki, kultury i archeologii, dzieła sztuki i zabytki historyczne, pochodzące ze zbiorów osób prywatnych i pracowni artystów.
Przykładem próby zastosowania tzw. restytucji zastępczej była propozycja Kazimierza Bulasa w stosunku do ciągle nie odnalezionych w 1948 roku naczyń greckich ze zbioru w Gołuchowie. Było to możliwe gdyż kolekcja gołuchowska posiadała kompletną i szczegółową dokumentację.
Kazimierz Bulas zaproponował następujące rozwiązanie:
"Naczynia o charakterze przeciętnym zastąpi się podobnymi obrazami wydzielonymi z jakichkolwiek zbiorów niemieckich, najlepiej dużych, natomiast naczynia o wartości indywidualnej należy zastąpić naczyniami tych samych mistrzów, jeśli to zaś jest niemożliwe, pracami innych malarzy o takim samym poziomie artystycznym i z tego samego okresu".
Kierując się tymi zasadami i znajomością zasobów niemieckich można było dopiero wytypować właściwe, równoważne ekwiwalenty.

Ważna dla spraw rewindykacyjno-odszkodowawczych była umowa polsko-radziecka z 16.VIII 1945 roku o wynagrodzeniu szkód wyrządzonych przez okupację niemiecką. Na jej podstawie Rząd Radziecki zgodził się "odstąpić Polsce ze swej części reparacji, podlegających dostarczeniu do Związku Radzieckiego: 15% wszystkich dostaw reparacyjnych z radzieckiej strefy okupacji Niemiec, które będą uiszczone w okresie po Konferencji Berlińskiej".
Istotnym problemem była repatriacja dóbr kultury z terenów odstąpionych ZSRR. Biuro Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki od początku swego istnienia gromadziło materiały związane z zagadnieniem powrotu polskich dóbr kultury, znajdujących się na byłych ziemiach zachodnich. Bliższych informacji na temat zamierzeń strony polskiej dostarczają przede wszystkim projekty odpowiednich umów, opracowane w Biurze Rewindykacji i Odszkodowań.
Bliższe zainteresowanie się kół alianckich sprawą niszczenia mienia i życia kulturalnego krajów okupowanych uzależnione było od możliwie szybkiego rozpowszechnienia wiarygodnych informacji na ten temat. Jak już wspomniano w poprzednim rozdziale, należało to do głównych zadań Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych Ministerstwa Prac Kongresowych rządu emigracyjnego. Na podstawie materiałów otrzymanych z kraju, opublikowano w Londynie i w Nowym Jorku między innymi następujące prace: "German destruction of cultural life in Poland", "Cultural losses of Poland", "Index of Polish cultural losses during the German occupation 1939-1943", "The Nazi-Kultur in Poland". Owocem tej akcji był wyraźny wzrost świadomości o zbrodniach dokonywanych dotychczas w ukryciu, a także poczucie konieczności rozważenia form i sposobów powetowania wyrządzonych szkód.

Pojawiły się także pierwsze wypowiedzi i propozycje w tej sprawie, przy czym nie były one bynajmniej jednolite. Przykładem radykalnego stanowiska społeczeństwa brytyjskiego mógłby być list skierowany do wydawcy "The Daily Telegraph" opublikowany 16 marca 1943 roku.
A. E. Russell stwierdza w nim: "Słusznie poświęca się coraz większa uwagę nieporównywalnej grabieży, jakiej dopuszczają się Niemcy w krajach okupowanej Europy: grabieży nie tylko materiałów wojennych, żywego inwentarza, ale także większych dzieł sztuki i niezliczonych skarbów (...)". Galerie w niemieckich miastach zawierają natomiast: "Wielkie i dobrze skatalogowane kolekcje ogromnej wartości, wszelkiego rodzaju, ze wszystkich krajów. Sugeruję, aby po zakończeniu wojny Międzynarodowy Komitet Restytucyjny przejął te wszystkie kolekcje w celu podziału ich zawartości pomiędzy różne splądrowane kraje. Konfiskata powinna być całkowita, aby puste galerie były stałym przypomnieniem dla Niemców, że wojna nie popłaca oraz aby były pełnym pogardy odrzuceniem ich zuchwałego roszczenia do miana opiekunów kultury europejskiej".
Mniej skłonni do przyznania odszkodowań, a nawet dalej idącej restytucji, byli przedstawiciele kręgów muzealnych i sfer rządowych w Londynie. B. Leitgeber pisał w swoim raporcie po wizycie u dyrektora Victoria and Albert Museum, że według jego opinii sprawa poparcia brytyjskiego dla polskich roszczeń restytucyjnych "wymaga namysłu" i nie zostały jeszcze uzgodnione poglądy w tej sprawie.
Rozmówca Leitgebera, czynny po I wojnie światowej na polu likwidacji Monarchii Austro-Węgierskiej w dziedzinie muzeów i bibliotek, negatywnie wyraził się także o sprawie odszkodowań: "Czyż nie lepiej było zostawić ołtarz w Berlinie, gdzie był dobrze konserwowany i udostępniony dla zwiedzających, aniżeli umieszczać go z powrotem w mroku koscioła małego belgijskiego miasteczka, gdzie nawet nie potrafiono go uchronić przed kradzieżą?"

Na podstawie tej i jej podobnych informacji, Estreicher starał się ograniczać plany odszkodowawcze Departamentu Likwidacji do roszczeń obejmujących głównie polonica. Stanowiska w tych sprawach, jakie ujawniały się w Stanach Zjednoczonych, były co prawda przychylniejsze, ale także ostrzegano przed negatywnymi skutkami zbyt daleko idących reparacji kulturalnych. W toku rozwijającej się dyskusji, Ministerstwo Prac Kongresowych rządu emigracyjnego starało się nie tylko dostarczać informacji przekonujących o racjach polskiej strony, ale także starało się zasugerować Aliantom sposoby rozwiązania problemów kultury, jakim trzeba będzie sprostać po zakończeniu wojny. Służyło temu popieranie lub nawet inspirowanie tworzenia różnorodnych ciał opiniodawczych, które mogłyby starać się zebrać obiektywne źródła informacji, a zarazem służyć doradztwem rządom, głównie brytyjskiemu i Stanów Zjednoczonych, a także podległym im czynnikom wojskowym.

Jedną z pierwszych inicjatyw tego rodzaju było powstanie Komitetu Międzynarodowego przy londyńskim Central Institute of Art and Design. Skupiał on przedstawicieli ponad dziesięciu państw, z ZSRR i USA włącznie. Główną podstawą dyskusji na forum Komitetu były dane dotyczące działalności okupanta na terenie Polski, przekazane przez Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych. W 1943 roku opublikowany został pierwszy plon prac Komitetu w postaci analizy prawnej problematyki, objętej tytułem dokumentu: Looting and destruction of works of art by Axis Powers. Dokument zawierał również pewne propozycje działań, które przedstawione zostały pod rozwagę Foreign Office. Komitet stał się zresztą wkrótce jego półoficjalnym organem doradczym.
Bezpośrednim wynikiem wizyty Karola Estreichera w Stanach Zjednoczonych było natomiast powołanie przez American Councii of Learned Societies specjalnego Komitetu ds. Ochrony Skarbów Kultury na Obszarach Objętych Wojną (Committee for the Protection of Cultural Treasures in War Areas), który zajął się przygotowywaniem szczegółowych map rozmieszczenia zabytków i muzeów na terenach państw europejskich, przewidzianych jako przyszły obszar działania armii amerykańskiej. W sierpniu 1943 roku prezydent Roosevelt zatwierdził z kolei powstanie Amerykańskiego Komitetu ds. Ochrony i Ratowania Artystycznych i Historycznych Zabytków Europy (American Commission for the Protection and Salvage of Artistic and Historie Monuments in Europe), powszechnie nazywanej Komisją Robertsa od nazwiska przewodniczącego, którym został Owen Roberts, sędzia Sądu Najwyższego. Komisja była organem doradczym rządu, a jej głównym zdaniem było, między innymi, typowane doświadczonych pracowników muzealnych na stanowiska oficerów do spraw ochrony zabytków, dzieł sztuki i archiwów, którzy powoływani byli do armii. Podobna komisję powołał premier Churchill pod nazwą: Brytyjski Komitet ds. Ochrony i Restytucji Dzieł Sztuki, Archiwów i Innych Materiałów Znajdujących się w Rękach Wroga (British Committee on the Preservation and Restitution of Works of Art, Archives and Other Materiał in Enemy Hands), potocznie zwany Komitetem MacMillana, także od nazwiska przewodniczącego, którym był Harold MacMillan. Obydwa wspomniane ciała ujmowały się również analizą zagadnień restytucyjnych.

Spośród szeregu opracowań i propozycji uregulowania zagadnień restytucji i odszkodowań kulturalnych, największą doniosłość na forum międzynarodowym miały jednak projekty przygotowane przez Comite Internallie pour l'Etude de l'Armistice oraz Conference of Allied Ministers of Education. Pierwszy z wymienionych komitetów utworzony został w 1942 roku przez Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych, jako jego organ specjalny dla przygotowania projektu układu rozejmowego.
W skład Komitetu weszli przedstawiciele rządów: Belgii, Francji (ściśle: Francuskiego Komitetu Narodowego), Grecji, Luksemburga, Norwegii, Holandii, Polski, Czechosłowacji i Jugosławii. Komitet opracował projekt rozwiązania sprawy restytucji i odszkodowań kulturalnych w przyszłym układzie rozejmowym i uzyskał zatwierdzenie tego projektu przez Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych 14 IX 1943 roku. Conference of Allied Ministers of Education była stałym organem konsultacyjnym Narodów Zjednoczonych do spraw przygotowania planów współpracy przy powojennej odbudowie kulturalnej i oświatowej państw europejskich, powstała z inicjatywy brytyjskiego Board of Education w końcu 1942 roku. Od początku reprezentowane były w Konferencji rządy: Belgii, Czechosłowacji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii, Polski oraz Francuski Komitet Narodowy. Następnie zapewniono jeszcze obecność w jej obradach obserwatorów wydelegowanych przez Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Chiny, dominia brytyjskie i Indie.

Pierwotne plany działań Konferencji obejmowały wyłącznie zagadnienia związane z odbudową szkolnictwa, bibliotek, itp., ale już na drugim posiedzeniu postanowiono rozszerzyć je na wniosek Polski o sprawy restytucji i odszkodowań kulturalnych. Strona polska proponowała utworzenie specjalnego komitetu Konferencji, który podjąłby te sprawy, jednakże ze względu na zastrzeżenia przedstawicieli brytyjskich utworzono go dopiero w kwietniu 1944 roku, pod nazwą: Komisja ds. Ochrony i Restytucji Dóbr Kultury (Commission for Protection and Restitution of Cultural Material). Komisja działała pod przewodnictwem prof. Paula Vauchera i podjęła szeroką współpracę z rządami państw okupowanych celem zgromadzenia informacji o stratach w dziedzinie dóbr kultury.
Najistotniejsze dokumenty Konferencji Alianckich Ministrów Oświaty (Conference of Allied Ministers of Education) w interesującej nas dziedzinie to przede wszystkim: "Plan restytucji obiektów sztuki, książek i archiwów" (Scheme for the restitution of objets d'art, books and archives), "Memorandum w sprawie przedsięwzięć, jakie należy podjąć w momencie rozpoczęcia okupacji Niemiec" (Memorandum upon the measures to be taken immediatety upon the occupation of Germany) oraz "Zalecenia w sprawie sposobów opracowywania i zestawiania informacji" (Recommendations as to the methods of arranging and pooling information).
Projekt pierwszego dokumentu, zatytułowany "Plan restytucji obiektów sztuki, wyposażenia naukowego, książek i archiwów" (Restitution of objets d'art, scientific equipment and books and archives), opracowany został jeszcze przed założeniem Komisji Vauchera, przez podkomitet Konferencji, który przedłożył pierwszy projekt w lutym 1943 roku. Uwzględniono w nim zasady wynikające z przygotowywanego układu rozejmowego oraz materiały opracowane przez Books Commission. Początkowo, wspólnym programem restytucji objęto obok dzieł sztuki, książek i archiwów, także aparaturę naukową. Jednakże została ona następnie wyłączona i ostateczna wersja projektu, z sierpnia 1944 roku, nosiła tytuł: Scheme for restitution of objets d'art, books and archives. Pozostałe dwa z wymienionych dokumentów, Memorandum i Rekomendacja, opracowane zostały przez Komisję Vauchera przy znacznym wykorzystaniu doświadczeń polskich.


Na podstawie publikacji:
- Kowalski W., Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994


Powrót