O tym jak odzyska� i powetowa� straty wojenne my�lano w Polsce i �rodowiskach emigracyjnych od samego pocz�tku okupacji. We wrze�niu 1939 roku rozpocz�to w Warszawie organizowanie komisji, kt�ra ustala� mia�a straty poniesione w wyniku kampanii wrze�niowej oraz dzia�alno�ci w�adz okupacyjnych. Inicjatorem tych prac by� minister Antoni Olszewski.

Komisja pracuj�ca dla Departamentu Likwidacji Skutk�w Wojny obserwowa�a wszelkie przejawy dzia�alno�ci okupanta w zakresie spraw kulturalno-artystycznych. Ponadto, Departament prowadzi� rozleg�e prace analityczne i badawcze nad sposobami przysz�ego wyr�wnania Polsce strat poniesionych w czasie wojny i okupacji. Wyniki tych prac uj�te by�y w formie referat�w monograficznych i sprawozda� po�wi�conych konkretnym zagadnieniom, np. dzia�aniu poszczeg�lnych w�adz okupacyjnych i ich przedstawicieli, sytuacji r�nych instytucji i organizacji polskich, itp.
Problematyk� strat i rewindykacji kulturalnych koordynowa� Stanis�aw Lorentz, kt�ry by� tak�e autorem g��wnych opracowa�. Wsp�pracowali z nim m.in.: W�adys�aw Tomkiewicz, Maria Friedl�wna, Zygmunt Miechowski, Jan Morawi�ski i Micha� Walicki. Opracowuj�c dokumentacj� strat uwzgl�dniano r�nic�, czy by�y one nieuniknionym skutkiem dzia�a� wojennych, czy te� zamierzonej akcji niszczycielskiej. Starano si� tak�e odnotowa� wszystkie przypadki wywo�enia d�br kultury do Niemiec. Z czasem przyst�piono r�wnie� do formu�owania postulat�w odszkodowawczych.

W marcu 1944 r. gotowe by�o obszerne opracowanie strat kultury za cztery lata wojny. Odbiorc� tej dokumentacji by�y odpowiednie agendy Rz�du RP na Emigracji. Z pocz�tkiem 1940 roku na terenie Francji utworzono zacz�tek Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych dzia�aj�cy w ramach Ministerstwa Informacji i Dokumentacji. W lipcu 1942 r. Biuro Rewindykacji wesz�o w sk�ad utworzonego w�wczas Ministerstwa Prac Kongresowych w Wielkiej Brytanii. Inicjatorem organizacji Biura oraz jego kierownikiem od pocz�tku dzia�alno�ci a� do likwidacji by� Karol Estreicher.

Celem dzia�a� tej instytucji by�o wszechstronne przygotowanie polskich roszcze� restytucyjnych w dziedzinie kultury wobec Niemiec i ewentualnie innych pa�stw wsp�pracuj�cych z Niemcami. Zasadniczym �r�d�em gromadzenia danych dotycz�cych zniszcze� i rabunk�w oraz gotowych opracowa� i propozycji by� przedstawiony wy�ej Departament Likwidacji Skutk�w Wojny Delegatury Rz�du, dzia�aj�cy na terenie kraju. Bez tej wsp�pracy dzia�alno�� biura w Londynie nie by�aby praktycznie mo�liwa. Rezultaty przynosi�a te� wsp�praca z grup� korespondent�w - agent�w w Szwajcarii, Szwecji, Portugalii, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych, Tunisie oraz w samych Niemczech. Na podstawie zebranych materia��w zredagowano dla Ministra Prac Kongresowych dokumenty polityczne niezb�dne przy rokowaniach pokojowych. Pierwszy, kompletny projekt wniosk�w dotycz�cych przysz�ego traktatu pokojowego mi�dzy Polsk� a Niemcami gotowy by� ju� w 1941 roku.

Po zako�czeniu dzia�a� wojennych sprawami restytucji i odszkodowa� kulturalnych na rzecz Polski zaj�o si� Ministerstwo Kultury i Sztuki we wsp�pracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i innymi organami pa�stwowymi. W ramach Ministerstwa Kultury i Sztuki utworzono specjalne Biuro Rewindykacji i Odszkodowa�. Pracami Biura kierowa� od pocz�tku W�adys�aw Tomkiewicz. Biuro by�o jednostk� samodzieln�, podleg�� Naczelnej Dyrekcji Muze�w i Ochrony Zabytk�w, ale zasi�giem swych prac obejmowa�o sprawy ca�ej kultury, nie tylko muzea i zabytki.
Do zakresu jego dzia�alno�ci nale�a�o:
- zbieranie materia��w obrazuj�cych stan strat spowodowanych w dziedzinie kultury i sztuki przez okupanta i na skutek dzia�a� wojennych;
- rewindykacja zar�wno z obszaru Rzeszy, jak i innych kraj�w przedmiot�w zrabowanych przez okupanta i na skutek dzia�a� wojennych;
- opracowanie zasad i metod w dziedzinie odszkodowa� wojennych za straty poniesione w dziedzinie kultury i sztuki;
- opracowanie materia��w rewindykacyjno-odszkodowawczych na konferencj� pokojow�;
- wydawanie w j�zyku polskim i j�zykach obcych publikacji pod tytu�em "Prace i Materia�y Biura Rewindykacji i Odszkodowa�";
- prowadzenie ewidencji strat w dziedzinie kultury i sztuki wed�ug miejscowo�ci oraz dzia��w: zbiory publiczne, zbiory ko�cielne, zbiory prywatne.

Biuro Rewindykacji i Odszkodowa� Ministerstwa Kultury i Sztuki opracowa�o "Kwestionariusz strat i zniszcze�" w zakresie dzie� sztuki oraz zabytk�w kultury i przyrody. W lecie 1945 roku rozes�ano go w ilo�ci ok. 10.000 egzemplarzy wojew�dzkim wydzia�om kultury i sztuki oraz kuriom diecezjalnym i metropolitalnym rzymskokatolickim, a tak�e przedstawicielom innych wyzna�.
Obok danych identyfikacyjnych dotycz�cych osoby lub instytucji wype�niaj�cej oraz danych porz�dkuj�cych, kwestionariusz zawiera� jedena�cie pozycji - pyta�. Udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania pozwala�o uzyska� w miar� pe�n� charakterystyk� poniesionych strat. Dla cel�w bezpo�redniej akcji restytucyjnej znacznie bardziej przydatne by�y informacje otrzymywane drog� tak zwanego wywiadu rewindykacyjnego, m. in. od os�b zatrudnionych w urz�dach i instytucjach okupacyjnych lub os�b powracaj�cych z Niemiec. Du�e znaczenie mia�y te� informacje uzyskane przez pracownik�w Polskich Misji Restytucyjnych, dzia�aj�cych na terenie wszystkich stref okupacyjnych w Niemczech. G��wnymi �r�d�ami ich informacji byli Polacy przebywaj�cy w Niemczech, rozpoznanie w�asne podczas pracy w terenie, a przede wszystkim zg�oszenie posiadanego mienia, pochodz�cego z wywozu, do kt�rych zobowi�zano wszystkich Niemc�w na podstawie specjalnych przepis�w w�adz alianckich.

W "Tezach og�lnych" Ministerstwa Kultury i Sztuki, zawieraj�cych wnioski resortu do przygotowywanego traktatu pokojowego, podkre�lano, �e Niemcy zobowi�zane b�d� do zwrotu wszystkich obiekt�w, zwi�zanych z polskim dorobkiem kulturalnym i artystycznym, wywiezionym w czasie wojny z Polski do Niemiec.
Zwrotowi w szczeg�lno�ci podlega� mia�y m.in. eksponaty i urz�dzenia muzealne oraz zabytki sztuki ko�cielnej, urz�dzenia i wyposa�enie wszelkich szk� artystycznych, urz�dzenia i wyposa�enie teatr�w, ksi�gozbiory teatralne, muzyczne oraz z zakresu plastyki, literatury, muzykologii, historii sztuki, kultury i archeologii, dzie�a sztuki i zabytki historyczne, pochodz�ce ze zbior�w os�b prywatnych i pracowni artyst�w.
Przyk�adem pr�by zastosowania tzw. restytucji zast�pczej by�a propozycja Kazimierza Bulasa w stosunku do ci�gle nie odnalezionych w 1948 roku naczy� greckich ze zbioru w Go�uchowie. By�o to mo�liwe gdy� kolekcja go�uchowska posiada�a kompletn� i szczeg�ow� dokumentacj�.
Kazimierz Bulas zaproponowa� nast�puj�ce rozwi�zanie:
"Naczynia o charakterze przeci�tnym zast�pi si� podobnymi obrazami wydzielonymi z jakichkolwiek zbior�w niemieckich, najlepiej du�ych, natomiast naczynia o warto�ci indywidualnej nale�y zast�pi� naczyniami tych samych mistrz�w, je�li to za� jest niemo�liwe, pracami innych malarzy o takim samym poziomie artystycznym i z tego samego okresu".
Kieruj�c si� tymi zasadami i znajomo�ci� zasob�w niemieckich mo�na by�o dopiero wytypowa� w�a�ciwe, r�wnowa�ne ekwiwalenty.

Wa�na dla spraw rewindykacyjno-odszkodowawczych by�a umowa polsko-radziecka z 16.VIII 1945 roku o wynagrodzeniu szk�d wyrz�dzonych przez okupacj� niemieck�. Na jej podstawie Rz�d Radziecki zgodzi� si� "odst�pi� Polsce ze swej cz�ci reparacji, podlegaj�cych dostarczeniu do Zwi�zku Radzieckiego: 15% wszystkich dostaw reparacyjnych z radzieckiej strefy okupacji Niemiec, kt�re b�d� uiszczone w okresie po Konferencji Berli�skiej".
Istotnym problemem by�a repatriacja d�br kultury z teren�w odst�pionych ZSRR. Biuro Rewindykacji i Odszkodowa� Ministerstwa Kultury i Sztuki od pocz�tku swego istnienia gromadzi�o materia�y zwi�zane z zagadnieniem powrotu polskich d�br kultury, znajduj�cych si� na by�ych ziemiach zachodnich. Bli�szych informacji na temat zamierze� strony polskiej dostarczaj� przede wszystkim projekty odpowiednich um�w, opracowane w Biurze Rewindykacji i Odszkodowa�.
Bli�sze zainteresowanie si� k� alianckich spraw� niszczenia mienia i �ycia kulturalnego kraj�w okupowanych uzale�nione by�o od mo�liwie szybkiego rozpowszechnienia wiarygodnych informacji na ten temat. Jak ju� wspomniano w poprzednim rozdziale, nale�a�o to do g��wnych zada� Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych Ministerstwa Prac Kongresowych rz�du emigracyjnego. Na podstawie materia��w otrzymanych z kraju, opublikowano w Londynie i w Nowym Jorku mi�dzy innymi nast�puj�ce prace: "German destruction of cultural life in Poland", "Cultural losses of Poland", "Index of Polish cultural losses during the German occupation 1939-1943", "The Nazi-Kultur in Poland". Owocem tej akcji by� wyra�ny wzrost �wiadomo�ci o zbrodniach dokonywanych dotychczas w ukryciu, a tak�e poczucie konieczno�ci rozwa�enia form i sposob�w powetowania wyrz�dzonych szk�d.

Pojawi�y si� tak�e pierwsze wypowiedzi i propozycje w tej sprawie, przy czym nie by�y one bynajmniej jednolite. Przyk�adem radykalnego stanowiska spo�ecze�stwa brytyjskiego m�g�by by� list skierowany do wydawcy "The Daily Telegraph" opublikowany 16 marca 1943 roku.
A. E. Russell stwierdza w nim: "S�usznie po�wi�ca si� coraz wi�ksza uwag� niepor�wnywalnej grabie�y, jakiej dopuszczaj� si� Niemcy w krajach okupowanej Europy: grabie�y nie tylko materia��w wojennych, �ywego inwentarza, ale tak�e wi�kszych dzie� sztuki i niezliczonych skarb�w (...)". Galerie w niemieckich miastach zawieraj� natomiast: "Wielkie i dobrze skatalogowane kolekcje ogromnej warto�ci, wszelkiego rodzaju, ze wszystkich kraj�w. Sugeruj�, aby po zako�czeniu wojny Mi�dzynarodowy Komitet Restytucyjny przej�� te wszystkie kolekcje w celu podzia�u ich zawarto�ci pomi�dzy r�ne spl�drowane kraje. Konfiskata powinna by� ca�kowita, aby puste galerie by�y sta�ym przypomnieniem dla Niemc�w, �e wojna nie pop�aca oraz aby by�y pe�nym pogardy odrzuceniem ich zuchwa�ego roszczenia do miana opiekun�w kultury europejskiej".
Mniej sk�onni do przyznania odszkodowa�, a nawet dalej id�cej restytucji, byli przedstawiciele kr�g�w muzealnych i sfer rz�dowych w Londynie. B. Leitgeber pisa� w swoim raporcie po wizycie u dyrektora Victoria and Albert Museum, �e wed�ug jego opinii sprawa poparcia brytyjskiego dla polskich roszcze� restytucyjnych "wymaga namys�u" i nie zosta�y jeszcze uzgodnione pogl�dy w tej sprawie.
Rozm�wca Leitgebera, czynny po I wojnie �wiatowej na polu likwidacji Monarchii Austro-W�gierskiej w dziedzinie muze�w i bibliotek, negatywnie wyrazi� si� tak�e o sprawie odszkodowa�: "Czy� nie lepiej by�o zostawi� o�tarz w Berlinie, gdzie by� dobrze konserwowany i udost�pniony dla zwiedzaj�cych, ani�eli umieszcza� go z powrotem w mroku koscio�a ma�ego belgijskiego miasteczka, gdzie nawet nie potrafiono go uchroni� przed kradzie��?"

Na podstawie tej i jej podobnych informacji, Estreicher stara� si� ogranicza� plany odszkodowawcze Departamentu Likwidacji do roszcze� obejmuj�cych g��wnie polonica. Stanowiska w tych sprawach, jakie ujawnia�y si� w Stanach Zjednoczonych, by�y co prawda przychylniejsze, ale tak�e ostrzegano przed negatywnymi skutkami zbyt daleko id�cych reparacji kulturalnych. W toku rozwijaj�cej si� dyskusji, Ministerstwo Prac Kongresowych rz�du emigracyjnego stara�o si� nie tylko dostarcza� informacji przekonuj�cych o racjach polskiej strony, ale tak�e stara�o si� zasugerowa� Aliantom sposoby rozwi�zania problem�w kultury, jakim trzeba b�dzie sprosta� po zako�czeniu wojny. S�u�y�o temu popieranie lub nawet inspirowanie tworzenia r�norodnych cia� opiniodawczych, kt�re mog�yby stara� si� zebra� obiektywne �r�d�a informacji, a zarazem s�u�y� doradztwem rz�dom, g��wnie brytyjskiemu i Stan�w Zjednoczonych, a tak�e podleg�ym im czynnikom wojskowym.

Jedn� z pierwszych inicjatyw tego rodzaju by�o powstanie Komitetu Mi�dzynarodowego przy londy�skim Central Institute of Art and Design. Skupia� on przedstawicieli ponad dziesi�ciu pa�stw, z ZSRR i USA w��cznie. G��wn� podstaw� dyskusji na forum Komitetu by�y dane dotycz�ce dzia�alno�ci okupanta na terenie Polski, przekazane przez Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych. W 1943 roku opublikowany zosta� pierwszy plon prac Komitetu w postaci analizy prawnej problematyki, obj�tej tytu�em dokumentu: Looting and destruction of works of art by Axis Powers. Dokument zawiera� r�wnie� pewne propozycje dzia�a�, kt�re przedstawione zosta�y pod rozwag� Foreign Office. Komitet sta� si� zreszt� wkr�tce jego p�oficjalnym organem doradczym.
Bezpo�rednim wynikiem wizyty Karola Estreichera w Stanach Zjednoczonych by�o natomiast powo�anie przez American Councii of Learned Societies specjalnego Komitetu ds. Ochrony Skarb�w Kultury na Obszarach Obj�tych Wojn� (Committee for the Protection of Cultural Treasures in War Areas), kt�ry zaj�� si� przygotowywaniem szczeg�owych map rozmieszczenia zabytk�w i muze�w na terenach pa�stw europejskich, przewidzianych jako przysz�y obszar dzia�ania armii ameryka�skiej. W sierpniu 1943 roku prezydent Roosevelt zatwierdzi� z kolei powstanie Ameryka�skiego Komitetu ds. Ochrony i Ratowania Artystycznych i Historycznych Zabytk�w Europy (American Commission for the Protection and Salvage of Artistic and Historie Monuments in Europe), powszechnie nazywanej Komisj� Robertsa od nazwiska przewodnicz�cego, kt�rym zosta� Owen Roberts, s�dzia S�du Najwy�szego. Komisja by�a organem doradczym rz�du, a jej g��wnym zdaniem by�o, mi�dzy innymi, typowane do�wiadczonych pracownik�w muzealnych na stanowiska oficer�w do spraw ochrony zabytk�w, dzie� sztuki i archiw�w, kt�rzy powo�ywani byli do armii. Podobna komisj� powo�a� premier Churchill pod nazw�: Brytyjski Komitet ds. Ochrony i Restytucji Dzie� Sztuki, Archiw�w i Innych Materia��w Znajduj�cych si� w R�kach Wroga (British Committee on the Preservation and Restitution of Works of Art, Archives and Other Materia� in Enemy Hands), potocznie zwany Komitetem MacMillana, tak�e od nazwiska przewodnicz�cego, kt�rym by� Harold MacMillan. Obydwa wspomniane cia�a ujmowa�y si� r�wnie� analiz� zagadnie� restytucyjnych.

Spo�r�d szeregu opracowa� i propozycji uregulowania zagadnie� restytucji i odszkodowa� kulturalnych, najwi�ksz� donios�o�� na forum mi�dzynarodowym mia�y jednak projekty przygotowane przez Comite Internallie pour l'Etude de l'Armistice oraz Conference of Allied Ministers of Education. Pierwszy z wymienionych komitet�w utworzony zosta� w 1942 roku przez Komitet Ministr�w Spraw Zagranicznych, jako jego organ specjalny dla przygotowania projektu uk�adu rozejmowego.
W sk�ad Komitetu weszli przedstawiciele rz�d�w: Belgii, Francji (�ci�le: Francuskiego Komitetu Narodowego), Grecji, Luksemburga, Norwegii, Holandii, Polski, Czechos�owacji i Jugos�awii. Komitet opracowa� projekt rozwi�zania sprawy restytucji i odszkodowa� kulturalnych w przysz�ym uk�adzie rozejmowym i uzyska� zatwierdzenie tego projektu przez Komitet Ministr�w Spraw Zagranicznych 14 IX 1943 roku. Conference of Allied Ministers of Education by�a sta�ym organem konsultacyjnym Narod�w Zjednoczonych do spraw przygotowania plan�w wsp�pracy przy powojennej odbudowie kulturalnej i o�wiatowej pa�stw europejskich, powsta�a z inicjatywy brytyjskiego Board of Education w ko�cu 1942 roku. Od pocz�tku reprezentowane by�y w Konferencji rz�dy: Belgii, Czechos�owacji, Grecji, Holandii, Jugos�awii, Luksemburga, Norwegii, Polski oraz Francuski Komitet Narodowy. Nast�pnie zapewniono jeszcze obecno�� w jej obradach obserwator�w wydelegowanych przez Stany Zjednoczone, Zwi�zek Radziecki, Chiny, dominia brytyjskie i Indie.

Pierwotne plany dzia�a� Konferencji obejmowa�y wy��cznie zagadnienia zwi�zane z odbudow� szkolnictwa, bibliotek, itp., ale ju� na drugim posiedzeniu postanowiono rozszerzy� je na wniosek Polski o sprawy restytucji i odszkodowa� kulturalnych. Strona polska proponowa�a utworzenie specjalnego komitetu Konferencji, kt�ry podj��by te sprawy, jednak�e ze wzgl�du na zastrze�enia przedstawicieli brytyjskich utworzono go dopiero w kwietniu 1944 roku, pod nazw�: Komisja ds. Ochrony i Restytucji D�br Kultury (Commission for Protection and Restitution of Cultural Material). Komisja dzia�a�a pod przewodnictwem prof. Paula Vauchera i podj�a szerok� wsp�prac� z rz�dami pa�stw okupowanych celem zgromadzenia informacji o stratach w dziedzinie d�br kultury.
Najistotniejsze dokumenty Konferencji Alianckich Ministr�w O�wiaty (Conference of Allied Ministers of Education) w interesuj�cej nas dziedzinie to przede wszystkim: "Plan restytucji obiekt�w sztuki, ksi��ek i archiw�w" (Scheme for the restitution of objets d'art, books and archives), "Memorandum w sprawie przedsi�wzi��, jakie nale�y podj�� w momencie rozpocz�cia okupacji Niemiec" (Memorandum upon the measures to be taken immediatety upon the occupation of Germany) oraz "Zalecenia w sprawie sposob�w opracowywania i zestawiania informacji" (Recommendations as to the methods of arranging and pooling information).
Projekt pierwszego dokumentu, zatytu�owany "Plan restytucji obiekt�w sztuki, wyposa�enia naukowego, ksi��ek i archiw�w" (Restitution of objets d'art, scientific equipment and books and archives), opracowany zosta� jeszcze przed za�o�eniem Komisji Vauchera, przez podkomitet Konferencji, kt�ry przed�o�y� pierwszy projekt w lutym 1943 roku. Uwzgl�dniono w nim zasady wynikaj�ce z przygotowywanego uk�adu rozejmowego oraz materia�y opracowane przez Books Commission. Pocz�tkowo, wsp�lnym programem restytucji obj�to obok dzie� sztuki, ksi��ek i archiw�w, tak�e aparatur� naukow�. Jednak�e zosta�a ona nast�pnie wy��czona i ostateczna wersja projektu, z sierpnia 1944 roku, nosi�a tytu�: Scheme for restitution of objets d'art, books and archives. Pozosta�e dwa z wymienionych dokument�w, Memorandum i Rekomendacja, opracowane zosta�y przez Komisj� Vauchera przy znacznym wykorzystaniu do�wiadcze� polskich.


Na podstawie publikacji:
- Kowalski W., Likwidacja skutk�w II wojny �wiatowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994


Powr�t