Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a  C

Cerekwica - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1305 r. Pierwotny wzniesiony w XV w., obecny gruntownie przebudowany w 1801 r., powiększony o wieżę i kaplicę chrzcielną w 1910 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu.

Cesarzowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1353 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowa- ny w XIX w. i w 1966 r. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia łamanego, jednonawowa. Do nawy przylega prostokątne prezbiterium, od zachodu zaś wieża z namiotowym hełmem. We wnętrzu wolno stojąca, późnogotycka chrzcielnica, przyścienne sakramentarium, dwie rzeźby drewniane, pochodzące z końca XV w., i płyta nagrobna z pocz. XVI w. Kościół otacza cmentarz założony na planie prostokąta. Mur cmentarny, zbudowany z łamanego kamienia w okresie wojny trzydziestoletniej, posiada szereg strzelnic i podwyższoną nieco bramę, zwieńczoną pierwotnie grzebieniem attyki.

Chełmiec - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1295 r. Obecny wzniesiony w XVI w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym, sklepionym, prezbiterium, z wieżą od zachodu.

Chełmsko Śląskie - d. woj. jeleniogórskie
- Miejscowość wymieniona już w 1289 r. jako miasteczko nadgraniczne. W związku z przejęciem jej we władanie Piastów świdnicko-jaworskich, najprawdopodobniej ok. 1275 r. otrzymała prawa lokacyjne. Handlowy początkowo charakter osady uległ zahamowaniu od XVI w. w związku. z uprawą lnu i rozwojem tkactwa, stanowiących o jej szybkim rozwoju, co potwierdzone zostało w 1580 r. przez cesarza Rudolfa II odnowieniem praw miejskich i poszerzeniem przywilejów. Jako własność klasztoru krzeszowskiego w okresie od 1621 do 1810 r. Chehnsko rozwijało się tylko do momentu zajęcia Śląska przez Prusy. Stworzenie bowiem granicy celnej z Austrią wstrzymało dalszy rozwój tkactwa, powodując tym samym regres życia miejskiego. Dopiero teraz zaczyna dźwigać się ponownie dzięki rozwojowi przemysłu Iniarskiego i wzrastającemu ruchowi, turystycznemu. - Kościół parafialny Św. Józefa, wzmiankowany był już w 1343 r. Obecny, barokowy, został rozpoczęty w 1670 r. prawdopodobnie wg projektu d'Allio, a ukończony w 1691 r. przez architekta konwentu krzeszowskiego Marcina Urbana. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa, z rzędami kaplic z emporami. Fasadę zachodnią akcentuje kwadratowa wieża. Wnętrza nakrywają sklepienia kolebkowe z bogatą, stiukową dekoracją geometryczno-roślinną. Zwraca uwagę również bogaty wystrój rzeźbiarski ołtarzy, pochodzących z przebudowywanego w pocz. XVIII w. kościoła klasztornego w Krzeszowie.
- Domy mieszkalne, murowane z kamienia, podcieniowe, zgru- powane są wokół Rynku. Pierwotnie o układzie szczytowym, trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, pochodzące z XVII i XVIII w., restaurowane w XIX w., częściowo zniszczone w 1945 r., poddane są obecnie gruntownej konserwacji.
- Domy tkaczy, tzw. Dwunastu Apostołów (ul. Sudecka), stanowią najciekawszy zespół drewnianych domów, powstały w 1707 r. jako osada tkaczy czeskich. Domy wzniesiono w konstrukcji ryglowej lub zrębowej, parterowe o dwutraktowych wnętrzach, z podcieniem i drewnianym szczytem. Stanowią one dzieło jednego zespołu ciesielskiego.
- Szkoła parafialna (ul. Kościelna 5) zbudowana w 1575 r. na planie kwadratu, dwukondygnacjowa, o fasadach ozdobionych renesansową dekoracją sgraffitową.
- Plebania (ul. Powstańców Sl. 2), barokowa, wzniesiona w 1748 r. Jest to budowla prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym dachem łamanym.

Chełstów Wielki - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Idziego wzniesiono prawdopodobnie po 1666 r., remontowano w 1932 i 1958 r. Jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej na podmurówce ceglanej, jednonawowa, z prostokątnym prezbiterium zakończonym poligonalnie, z kwadratową wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem, pozornym. Wyposażenie zachowało dwie rzeźby gotyckie z ok. 1400 r., barokowy ołtarz główny z XVIII w. i polichromię Oskara Krugera z 1922 r.

Chmielno - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzniesiony w XIV w., przebudowany być może ok. 1520 r., remontowany w 1615 "r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, nakryty drewnianym, malowanym stropem z ozdobnymi listwami. We wnętrzu kamienne tabernakulum z 1503 r., na kolumnie, z ozdobną balustradą i płyta nagrobna z 1625 r.

Chmielów - d. woj. wrocławskie
- Pałac póżnobarokowy, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w początkach XX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem mansardowym. Elewacje podzielone pionowymi, boniowanymi pasami i ozdobione płycinami międzyokiennymi. Obok skromny budynek stajni, powstały współcześnie z pałacem.
- Kościół filialny Św. Marcina, gotycka, wzniesiony w pocz. XVI w., powiększony o wieżę, kruchtę i zakrystię w 1728 r., restaurowany w XIX w., remontowany w latach 19601961. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu wyposażenie barokowe, na ścianach nagrobki z 2. poł. XVI i pocz. XVII w.

Chobienia - d. woj. legnickie
- Pierwotnie był tutaj gród wczesnośredniowieczny, istniejący w okresie X/XIXII w., strzegący przeprawy przez Odrę, przekształcony w XIII w. w zamek, wymieniany już w latach 1209 i 1238. Istniejąca obok niego osada rybacka, w pocz. XIV w. lokowana na prawie polskim, w 1418 r. otrzymała prawo magdeburskie. Nie posiadając właściwego zaplecza gospodarczego, miasto rozwijało się bardzo wolno. Zniszczone w 2. poł. XVIII w. i w 1905 r., uległ uszkodzeniu w czasie działań wojennych w 1945 r., należy obecnie do rzędu niewielkich osad.
- Zamek wzniesiony pierwotnie w XV w., jako założenie obronne, rozbudowany ok. 1583 r. na renesansową rezydencję, przebudowany w XVIII w. i w 1905 r., uległ uszkodzeniu w czasie działań wojennych w 1945 r. Murowany, rozplanowany wokół prostokątnego, wewnętrznego dziedzińca z trzema kolistymi basztami na narożach oraz jedną, prostokątną, na osi elewacji zachodniej mieszczącą sklepioną sień przejazdową, pierwotnie otoczony był fosą z wodą. Skrzydła jedno- i dwutraktowe, dwukondygnacjowe zachowały na parterze sale sklepione kolebką z lunetami. Na elewacjach renesansowe, kamienne obramienia okien oraz renesansowe i barokowe portale. We wnętrzu malowany strop z 1583 r. oraz fragmenty roślinnej dekoracji stiukowej.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, obecny gotycki wzniesiony w l. poł. XVI w., przebudowany w XVIII w. restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i pięciobocznie zakończonym prezbiterium, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnętrzu chrzcielnica z 1587 r., dwa nagrobki z 1599 i 16.. r. oraz klasycystyczny ołtarz i ambona z początków XIX w.
- Ruiny kościoła Św. Idziego, pierwotnego kościoła parafialnego przedlokacyjnej osady, wzmiankowanego w 1300 r., wzniesionego zapewne w l. poł. XIV w., przebudowanego w XVII w., od XIX w. pozostającego w ruinie. Obecnie zachowane fragmenty murów nie pozwalają na rekonstrukcję rzutu poziomego budowli.

Chocianowiec - d. woj. legnickie
- Zamek, pierwotnie obronny, założony był na prostokącie i otoczony fosą z wodą i wałem ziemnym. Obecny został wzniesiony w końcu XVI w. w stylu późnorenesansowym, gruntownie przebudowany w XVIII i XIX w., częściowo zniszczony w 1945 r. Ten trzykondygnacjowy, dwutraktowy budynek składa się z głównego korpusu i dziedzińczyka, otoczonego murem z dwoma małymi basztami.
- Wiatrak typu koźlak, zbudowany zapewne w końcu XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w latach 19581959. Czworoboczny, o konstrukcji słupowej, szalowanej deskami, z podwieszonym, gankiem i schodami.

Chocianów - d. woj. legnickie
- Osada została założona jako podgrodzie zamku, zbudowanego w latach 1297-1299 przez Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego, dla synów Henryka V, księcia wrocławskiego. Po przejęciu zamku i okolicznego terenu prywatni właściciele założyli tu w 1713 r. osiedle targowe. Gwałtowny rozwój, przerwany jedynie na krótki okres działaniami wojennymi w 1945 r., rozpoczyna Chocianów w XIX w. jako ośrodek przemysłu żelaznego, uzyskując w 1894 r. pełne prawa miejskie.
- Pałac obecny wzniesiono na miejscu zamku, który do połowy XV w. był własnością książąt legnickich, po czym przeszedł jako lenno w ręce rodów rycerskich. Obecne założenie pałacowe łącznie z parkiem pochodzi z lat 1728-1732 i najprawdopodobniej zostało zrealizowane według projektów architekta Marcina Frantza z Rewia. Częściowo restaurowane w XIX w., poważnie uszkodzone w 1945 r., zostało zabezpieczone w latach 1959 i 1965-1966. Główna fasada budynku, dziewięcioosiowa, w środku akcentowana jest prostokątnym ryzalitem, mieszczącym balkonowy portal wejściowy, flankowany podwójnymi kolumnami, wspierającymi bogato profilowany gzyms. Skromniejsza nieco jest fasada ogrodowa, również z ryzalitem mieszczącym klatkę schodową i widokowe tarasy. Nad całością budynku góruje potężna, kwadratowa wieża, zwieńczona lekkim rokokowym hełmem. W dolnych swych partiach jest ona pozostałością dawnego średniowiecznego zamku. Obok wznoszą się dwie oficyny, piętrowe, dwutraktowe, nakryte dachami łamanymi, o elewacjach podzielonych parami pilastrów i sklepionych pomieszczeniach parteru, powstałe współcześnie z pałacem. Całość dopełnia osiowe założenie parkowe z alejami drzew i prostokątnym stawem.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, barokowy, wzniesiono ok, 1680 r., a restaurowany w latach 18651866 i XX w. Murowany, założony na planie krzyża greckiego z ramionami transeptu akcentowanymi bogatymi szczytami, prostokątnym prezbiterium, z kolistą wieżą od zachodu. We wnętrzu renesansowa chrzcielnica z 1585 r. i całopostaciowy nagrobek z 1584 r.

Chojnów - d. woj. legnickie
- Początkowo osada handlowa, związana z tzw. Wysoką Drogą z Łużyc na Śląsk, należała do księstwa wrocławskiego, a od czasów panowania księcia Henryka V, który nadał jej pierwsze przywileje miejskie, przeszła do księstwa głogowskiego. Dopiero książę Bolko I świdnicko-jaworski odebrał Chojnów głogowczykom i oddał synom księcia Henryka Grubego. W 1333 r. miasto otrzymało od księcia legnickiego Bolesława III rozszerzone przywileje miejskie, dzieląc od tego czasu polityczne losy z dynastią Piastów legnickich. W 1428 r. Chojnów został zniszczony i spalony w czasie walk z husytami. Dalszy, intensywny rozwój miasta wynikający m.in. z rozkwitu sukiennictwa w XVI w., przerwała wojna trzydziestoletnia. Przejście Chojnowa pod rządy pruskie (1740 r.) nie ożywiło miasta, które dopiero od 1845 r., tj. od chwili otwarcia linii kolejowej z Wrocławia do Bolesławca, wchodzi w nowy okres dzięki lokalizacji zakładów związanych z przemysłem papierniczym i .metalowym, obecnie rozwija się dalej wraz z zapleczem przemysłowym.
- Zamek, Z pierwotnego, zbudowanego zapewne na miejscu grodu, średniowiecznego zamku, spalonego w 1508 r., pozostały jedynie fragmenty murów przy budynku renesansowym. W południowo-wschodnim narożniku istniała okrągła wieża, która częściowo zawaliła się w 1510 r. Za rządów Fryderyka III księcia legnickiego rozbudowano i przebudowano zamek w stylu renesansowym w latach 1546-1547, Przy budowie zatrudniony był przypuszczalnie Franciszek Parr i być może pod jego wpływem powstały renesansowe obramienia okien oraz bogaty portal z tablicą erekcyjną z popiersiami księcia, jego małżonki i ich herbami. W czasie wojny trzydziestoletniej i w latach późniejszych zamek niszczą pożary, a od 1831 r. zakupuje go miasto, by po częściowej rozbiórce obiekt przebudować, dostosowując go do potrzeb administracji. Obecnie od 1958 r. mieści się tu Muzeum Regionalne.
- Mury obronne wzniesione w ciągu l, poł. XIV w., odnowione i częściowo wzmocnione ok. poł. XV w. zostały zniszczone prawie całkowicie przez armię francuską w 1813 r. Pierwotnie posiadały dwie bramy: górną Bolesławiecką i dolną Legnicką; dwie furty: południową Kamienną (zamurowaną w 1650 r.) i północną oraz szereg baszt. Obecnie pozostały jedynie niewielkie fragmenty dawnego pierścienia murów oraz gotycka baszta Tkaczy, zbudowana, z cegły na rzucie kwadratu, z ośmioboczną nadbudówką o konstrukcji szkieletowej, zwieńczoną hełmem odnawianym w 1651, 1749, 1843 i 1967 r. Na ścianach wieży widoczne ślady dawnej wysokości murów miejskich.
- Kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia (Rynek). Obecny, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiono w ciągu XIV w., a nakryto sklepieniem gwiaździstym w 1468 r. Jest to orientowana, trzynawowa bazylika, murowana z cegły i piaskowca, z prezbiterium prostokątnym, zakończonym poligonalnie. W fasadzie zachodniej, na zakończeniu północnej nawy bocznej, wznosi się potężna, czworoboczna wieża z ośmioboczną nadbudówką, nakrytą murowanym hełmem, pochodzącym z ok. 1600 r. Fasada ta zwieńczona jest schodkowym szczytem, wypełnionym dekoracją ceglaną w formie kratownic okiennych. Do kościoła przylegają od północy kruchta, nakryta żebrowym sklepieniem przeskokowym z renesansowymi szczytami, dalej zakrystia oraz pochodząca z XVI w. kaplica Bożywojów. Wnętrze kościoła, gruntownie odnowione w latach 1910-1911, zachowało drewniany ołtarz główny i ambonę pochodzące z 2. poł. XVIII w., rzeźbioną chrzcielnicę z ok. 1660 r., renesansową, kutą kratę z 1608 r., a na ścianie kaplicy, rzeźbiony, całopostaciowy nagrobek Wolfa Bożywoja (zm. 1543).
- Pałacyk (ul, H. Sawickiej) jest to budynek wzniesiony ok. 1730 r. wg napisu na portalu zachodnim, póżnobarokowy, restaurowany w XIX i XX w. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, dwutraktowy, nakryty jest dachem dwuspadowym. Zachował na parterze sklepioną kolebką sień, a nad portalem wschodnim renesansov/y kartusz herbowy.
- Domy mieszkalne. Najciekawszy jest dawny dom parafialny (ul. Bandurskiego 4) wymieniany w 1533 r. jako dom kapłana i zapewne wtedy wzniesiony. Jest to obiekt dwutraktowy, dwukondygnacjowy, który zachował w przyziemiu pierwotny układ z sienią i klatką schodową, nakrytą sklepieniem wspartym na wielobocznym filarze. Przebudowywany po kolejnych pożarach w 1717 i 1820 r., po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych dla biblioteki w latach 1960-1962, został w pełni zrekonstruowany. Zwraca również uwagę dom przy Rynku nr 43, pochodzący z 1544 r., przebudowany w XVIII i XIX w., z bogatymi, rzeźbionymi w kamieniu. renesansowymi obramieniami, które najprawdopodobniej wykonał pracownik warsztatu odbudowującego w tym okresie zamek.

Chomiąża - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1224 r., pierwotny gotycki z XV w., został gruntownie przebudowany w baroku w latach 1693-1696, restaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie i wieżą od południa. Wnętrze prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami i ozdobione polichromią z początków XVIII w., pozostałe wyposażenie barokowe pochodzi z okresu przebudowy kościoła.

Chrośnica - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony został w początkach XVI w., restaurowany w XVIII i XIX w., remontowany w 1957 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium. We wnętrzu barokowy ołtarz główny i chrzcielnica, a w ścianie wieży trzy kamienne krzyże pokutnicze.
- Dawny kościół ewangelicki, wzniesiony w poł. XVIII w., remontowany w XIX w., opuszczony w 1945 r. Rozplanowany na wydłużonym ośmioboku, nakryty dachem łamanym o wnętrzu wypełnionym kondygnacjami drewnianych empor.

Chróstnik - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w latach 1723-1728 wg projektu M. Frantza z Rewia, przebudowany w XIX i pocz. XX w. Jest to założenie prostokątne z silnie akcentowanymi ryzalitami bocznymi, trzytraktowe, trzykondygnacjowe, nakryte dachami łamanymi z facjatkami i szczytami. Elewacje dzielone pionowo pilastrami, stojącymi na boniowanym parterze, poziomo - wydatnymi gzymsami. Mury attykowe facjat i szczytów wieńczą rzeźbione w kamieniu wazony i kule. Część wnętrza zachowała pierwotną dekorację barokową, a szczególną uwagę zwraca obszerny hali od ogrodu ze sklepieniem wspartym na czterech kolumnach.
- Kościół filialny MB Bolesnej, pierwotny wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony ok. 1715 r. przy wykorzystaniu fragmentów budowli wcześniejszej, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z nie wydzielonym prezbiterium, w całości nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, z czworoboczną, przechodzącą w ośmiobok wieżą od zachodu. We wnętrzu trzy renesansowe i dwa barokowe nagrobki z XVI i XVIII w.

Chróścina - d. woj. leszczyńskie
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1289 r. Obecny wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w 1932 i 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prezbiterium zakończonym poligonalnie i wieżą od zachodu. Nad prezbiterium sklepienie gwiaździste, nad nawą płaski strop. We wnętrzu dwa kamienne sakramentaria, późnogotycka rzeźba Madonny z końca XV w. i barokowa ambona z l. ćw. XVIII w.

Chwalibożyce - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1294 r. Obecny wzniesiony w końcu XIII w., przebudowany w XV w., restaurowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na rzeźbionych wspornikach, zachował w oknach kamienne dwudzielne maswerki. Wyposażenie wnętrza, póżnobarokowe, pochodzi z pocz. XVIII w.

Chwalisław - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jakuba Apostoła, obecny barokowy, wzniesiony w latach 1722-1726. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na przyścienne pilastry. W nawie zachowany późnogotycki tryptyk - ze św. Anną Samotrzeć - z pocz. XVI w.; pozostałe wyposażenie, póżnobarokowe, powstało w poł. XVIII w.

Ciechanowice - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór, pierwotnie wzniesiony w XVII w. jako założenie obronne z fosą, uległ gruntownej przebudowie w l. poł. XVIII w., restauracji w XIX w. i remontowi w 1970 r. Założony na prostokącie, dwu- i trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z facjatami. Elewacja frontowa dzielona parami pilastrów, z balkonowym portalem na osi.
- Kościół filialny Św. Augustyna, wzmiankowany'w 1335 r., został wzniesiony ok. 1577 r., restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, dostawioną doń kaplicą w 1601 r., z wieżą od zachodu. Prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, nawę zaś drewniany strop z kasetonami. We wnętrzu zachował się drewniany ołtarz główny, czterostrefowy, o bogatej dekoracji z 1600 r., ambona z 1605 r., dwa nagrobki ścienne Krzysztofa Hochberga (zm. 1553) i Krzysztofa Reichenbacha (zm. 1616). Na ścianach prezbiterium widoczne fragmenty polichromii z początków XVII w. z postaciami świętych i liści akantu, poważnie zniszczone w 1901 r.

Ciechów - d. woj. wrocławskie
- Pałac późnoklasycystyczny, wzniesiony ok. poł. XIX w.. przebudowany częściowo w początkach XX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Na osi elewacji frontowej ryzalit akcentowany półkolistą wnęką.
- Kościół filialny MB Nieustającej Pomocy, wzmiankowany w 1371 r. Pierwotny gotycki wzniesiony w 1555 r., przebudowany i powiększony od zachodu w XVIII w., restaurowany w XIX w. i w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą sklepienie kolebkowe z lunetami. We wnętrzu kamienne, przyścienne sakramentarium gotyckie, dwie rzeźby Madonn z Dzieciątkiem - gotyckie i póżnogotycki relikwiarz drewniany.

Cieplice Śląskie - d. woj. jeleniogórskie
- Osada, wymieniana w dokumencie w 1281 r. jako Calidus Fons, już wówczas słynęła ze swych ciepłych źródeł siarczanych. Jako darowizna księcia świdnicko-jaworskiego Bernarda należała ona do zakonu joannitów ze Strzegomia, którzy wznieśli tu gospodę. Po zlikwidowaniu komendy joannitów w 1381 r. Cieplice otrzymał rycerz Gocza Schoff i on to w 1404 r. ufundował prebendę dla cystersów z Krzeszowa, którzy opiekowali się źródłami do 1810 r. Już w 1627 r. zbudowano tu pierwsze budyn- ki kąpielowe, a w 1687 r. Cieplice odwiedziła Maria Sobieska wraz z dworem. W 1812 r. miasto nabyła rodzina Schaffgotsch i z ich inicjatywy w odbudowanym pałacu umieszczono wspaniałą bibliotekę, galerię obrazów, gabinet numizmatyczny oraz trzeci co do wielkości w Europie zbiór ornitologiczny. Powstają w tym okresie zakłady przemysłowe, które powiększone po 1945 r., obok uzdrowiska decydują o dalszym rozwoju miasta.
- Pałac (pl. Piastowski 8-10), dawniej Schaffgotschów, wzniesiony w latach 1784-1788 przez Jana J. Rudolfa z Opola, restaurowany w XIX w., adaptowany w latach 1949-1951. Rozplanowany na wydłużonym prostokącie z bocznymi ryzalitami od ogrodu, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym z lukarnami. Wnętrza na parterze sklepione, na piętrach płaskie - fasetowe, ozdobione dekoracją stiukową.
- Pawilon zdrojowy, obecnie Dom Kultury, zbudowany w la- tach 1797-1800 przez Karola G. Geissiera. Rozplanowany na kwadracie. z kolumnowym ryzalitem w formie portyku, z centralnym salonem nakrytym kopułą. We wnętrzach zachowały się fragmenty dekoracji klasycystycznej.
- Dawny dom kuracyjny, tzw. Długi Dom (ul. Kościelna 5-7). Pierwotnie wzniesiony jako klasztor w 1537 r., gruntownie rozbudowany w latach 1689-1692 przez architekta Marcina Urbana z Lubawki, remontowany w 1965 r. Założony na wydłużonym prostokącie, jednotraktowy, z korytarzem komunikacyjnym o wnętrzach parteru sklepionych kolebką z lunetami, trzykondygnacjowy. Elewacje pięter podzielone parami pilastrów wspartych na boniowanych postumentach parteru.
- Pałacyk (ul. Jagiellońska 2). barokowy, wniesiony w 1734 r., opuszczony w 1945 r., adaptowany w latach 1963-1965. Rozplanowany na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacja frontowa z bogato rzeźbionym portalem, podzielona jest pilastrami, zdwojonymi na narożach.
- Dawny klasztor cysterski (ul. A. Mickiewicza 9), pierwotny , wzniesiony ok. 1403 r., przebudowany w 1587 r. Obecny powstał w latach 1671-1684, remontowany w okresie 1963-1964. Założony wokół trapezowego dziedzińca, jednotrahtowy, z krużgankiem, dwukondygnacjowy, o wnętrzach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Teatr zdrojowy, wzniesiony w 1833 r. przez Wojciecha Tollberga, remontowany w 1965 r. Założony na prostokącie, z półkolistą wi- downią, o bogatym, empirowym wystroju wnętrza.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wymieniany w 1318 r., zniszczył pożar w 1711 r. Obecny, barokowy, wzniesiony został w latach 1712-1714 przez Kaspra Jentscha z Jeleniej Góry. Założony na prostokącie, jednonawowy, z rzędami kaplic i emporami ponad nimi, nakryty jest sklepieniami kolebkowymi. We wnętrzu bogaty wystrój pochodzący z czasów budowy kościoła oraz szereg płyt nagrobkowych z XVI i XVII w. Obok wznosi się czworoboczna dzwonnica, zbudowana wiatach 1709- -1711 przez Eliasza Schulza z Bolesławca.
- Kościół ewangelicki (ul. 1-go Maja), wzniesiony w latach 1774-1779 przez Demusa z Jeleniej Góry, remontowany w 1965 r. Założony na planie prostokątnym z wieżą od zachodu, o wnętrzu rozdzielonym dwoma kondygnacjami empor, nakryty czterospadowym dachem łamanym. Narożniki elewacji akcentowane są pilastrami stojącymi na niewielkich postumentach. Obok, na cmentarzu, trzy kaplice grobowe, pochodzące z końca XVIII i pocz. XIX w.
- Pastorówka (ul. 1-go Maja 126), barokowa, wzniesiona ok. 1744 r., przebudowana w początkach XX w. Założona na prostokącie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta jest dachem czterospadowym.

Ciepłowody - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek, pierwotny wzniesiony w XIV w. jako obronna wieża mieszkalna otoczona murem kurtynowym, w 1547 r. został powiększony o budynek mieszkalny i ziemne fortyfikacje wg proj. Giovanni Bernardo z Verony, przebudowany w 1841 r., uszkodzony w 1945 r. Jest to założenie półkoliste z wewnętrznym dziedzińcem, o skrzydłach jedno- i dwutraktowych, dwu- i czterokondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi z powiekami. Na elewacjach zachowane renesansowe obramienia drzwi i okien.Obok klasycystyczny spichrz, wzniesiony ok. 1800 r.
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w 1534 r. (m,in. wydłużenie prezbiterium), odbudowany po pożarze w 1809 r., restaurowany w 1867 i 1963 r. Orientowany, jednonawowy, z węższym zakończonym trójbocznie i oskarpowanym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Cierpice - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny pałacu barokowego wzniesionego w pocz. XVIII w., restaurowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachował obecnie jedynie mury ze śladami sklepień kolebkowych nad pomieszczeniami parteru.
- Kościół filialny Św. Józefa, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w początkach XIX w., restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, oskarpowaną na narożach wieżą od zachodu. We wnętrzu trzy nagrobki renesansowe z lat 1539-1611.

Cieśle - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny MB Tuchowskiej, barokowy, wzniesiony w 1718 r., restaurowany w 1930 r. Orientowany, murowany, na planie krzyża greckiego, z krótkimi ramionami transeptu i wieżą od zachodu, częściowo wtopioną w elewację zachodnią, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami.

Cieszków - d. woj. wrocławskie
- Pałac. W 1280 r. był tu zamek, należący do książąt głogowskich. Obecny barokowy pałac zbudowano w pocz. XVIII w., w latach 1745- -1779 był pn własnością Katarzyny księżnej Sapieżyny. Bardzo prawdopodobne, że mury jego kryją pozostałości dawnego założenia. Jest to budowla murowana, prostokątna, trzytraktowa, trzykondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym, o skromnym pilastrowym podziale elewacji, która po przebudowie w XIX w. zatraciła wiele cech zabytkowych.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela istniał tu już w 1503 r. a barokowa budowla obecna została wzniesiona z fundacji Katarzyny księżnej Sapieżyny ok. 1753 r., restaurowana w 1951 i 1957 r. Jest to założenie jednonawowe z centralną kopułą, dwuwieżową elewacją zachodnią i półkolistym prezbiterium otoczonym bliźniaczymi kaplicami. Sklepienia wnętrz spływają na gzymsy podtrzymywane przez kompozytowe pilastry, a bogate - barok owo-rokokowe wyposażenie, pochodzi z poł. XVIII w.

Cisów - d. woj. wałbrzyskie

- Ruiny zamku Cisy, zbudowanego zapewne w końcu XIII w. przez Bolka I księcia świdnicko-jaworskiego, na planie czworoboku, z kamienia z charakterystycznymi narożnymi skarpami. Wejście prowadziło przez bramę od zachodu, w narożniku południowo-wschodnim zaś znajdowała się kolista wieża o ponad dziesięciometrowej średnicy. Narożnik przeciwległy zajmował obszerny budynek mieszkalny. W wyniku dalszej rozbudowy poza murem zewnętrznym powstał od zachodu dziedziniec, otoczony nieregularnym murem, dostosowanym do ukształtowania terenu, oraz drugi, od wschodu, z murem, półokrągłą basteją i bramą. W 1466 r. zamek został mocno zniszczony i należy sądzić, że wały otaczające cały ten zespół oraz mury z bramami i mostem na fosie powstały w 2 poł. XV w. jako odbudowa po tych zniszczeniach. Ostatecznie zamek został zniszczony i opuszczony ok. 1800 r. Podczas prowadzonych w latach międzywojennych prac konserwatorskich zrekonstruowano między innymi bramę zewnętrzną, a w latach 1965- -1966 uporządkowano mury i całość otoczenia.

Czarne - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek, dawniej myśliwski, zbudowany w 1559 r., rozbudowywany w 1623 i 1718 r,, uległ przebudowie w 1892 r. Czworoboczny dziedziniec otaczają jednotraktowe skrzydła o dwu i trzech kondygnacjach, a narożniki akcentują wieżyczki z klatkami schodowymi.

Czarny Bór - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku, położonego w dolinie rzeki, zbudowanego w 1355 r. przez Bolka II świdnicko-jaworskiego. Do dziś zachowały się jedynie fragmenty murów oraz kolista, wysoko wzniesiona baszta z granitu.
- Pałac barokowy wzniesiony został ok. poł. XVIII w., remontowany w XIX w., restaurowany w 1963 r. Założony na prostokącie z płytkim ryzalitem na osi, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym z lukamami. Ryzality dzielone są pilastrami i kolumnami podtrzymującymi gzyms i mur attykowy zwieńczony wazonami.
-Obok dwie oficyny mieszkalne, pochodzące z poł. XVIII w., przebudowane w XIXw. Prostokątne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte są dachami łamanymi.
- Nieco dalej zachował się murowany spichrz z XVIII w.

Czeladź Wielka - d. woj. leszczyńskie
- Kościół filialny Św. Stanisława, wzniesiony w XV w., przebudowany został w XVII w., restaurowany w 1966 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu. Wnętrza nakryte sklepieniem krzyżowym bez żeber zachowały wyposażenie barokowe pochodzące z l. ćw. XVIII w.

Czermna - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica cmentarna, barokowa, wzniesiona została w 1776 r. i należy do osobliwych przykładów makabrycznej w pewnych wypadkach teatralności epoki późnego baroku. Wnętrze jej, o skromnym wyposażeniu, wypełnione zostało czaszkami i piszczelami ofiar poległych rzekomo w okresie wojny trzydziestoletniej.
- Obok wznosi się dzwonnica z 1603 r., przebudowana w 1700 r., restaurowana w XIX w. Murowana, czworoboczna, oskarpowana diagonalnie na narożach z nadwieszoną izbicą nakrytą namiotowym hełmem.

Czerna - d. woj. legnickie
- Zamek, renesansowy, wzniesiony ok. 1558 r. przez Jana Lindnera, częściowo przebudowany w 1725 r,, powiększony od wschodu ok. poł. XIX w., remontowany w latach 1959-1960. Murowany, założony na prostokącie, z niewielką wieżyczką od południa, trzykondygnacjowy, nakryty dwoma równoległymi dachami dwuspadowymi. Wnętrza dwutraktowe zachowały sklepienia sieciowe w trzech pomieszczeniach parteru. Elewacje podzielone gzymsami międzykondygnacjowymi ujęte są w narożne bonie. Od wschodu i zachodu wieńczą je pary wolutowych szczytów o bogatym podziale pilastrami i gzymsami. Południowy portal wejściowy, o prześwicie zamkniętym półkoliście, ujmują wnęki i pilastry na postumentach podtrzymujące belkowanie o fryzie ozdobionym herbami, zwieńczone parą trójkątnych szczytów flankujących tarczę z herbem właścicieli. Pole pomiędzy pilastrami wypełniają rozety w kasetonach. Zachował się również fragment krajobrazowego parku z XIX w. Istniejące zabudowania gospodarcze, zgrupowane wokół prostokątnego dziedzińca, murowane, pochodzą z poł. XIX w.

Czernica - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór, wzniesiony pierwotnie w epoce renesansu w 1543 r., gruntownie przebudowany w poł. XIX w., restaurowany w 1959 r. Poza nielicznymi, pierwotnymi fragmentami zachowała się sklepiona sala na parterze z dekoracją malarską z 1563 r. o motywach roślinnych i heraldycznych.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wymieniany dopiero w 1390 i 1398 r., został wzniesiony jednak wcześniej, zapewne w pocz. XIV w., przebudowany w pocz. w. XVI, restaurowany w XIX w., remontowany w 1963 r. Budowla orientowana, murowana, jednonawowa, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z gurtami wspartymi na przyściennych kolumienkach o kielichowych kapitelach. Nad nawą drewniany strop kasetonowy. Od południa ostrołukowy portal o kolumnowych ościeżach z kielichowymi kapitelami, od północy kruchta ze sklepieniem, krzyżowo-żebrowy m, a od zachodu czworoboczna wieża. Wyposażenie wnętrza póżnorenesansowe z ok. 1615 r, obejmuje ołtarz główny, ambonę, emporę z malowidłami na balustradzie, stalle i kamienną chrzcielnicę oraz szereg całopostaciowych nagrobków z XVIXVIII w.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w 1744 r. na planie wydłużonego ośmioboku z dostawioną w 1911 r. wieżą. Nakryty jest dachem siodłowym z wnętrzem wypełnionym kondygnacjami empor.

Czernina - d. woj. leszczyńskie
- Dzięki przywilejowi króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, nadanemu w 1515 r. Henrykowi v. Dohna, między pierwotnymi wsiami zaczęła powstawać osada typu miejskiego, lokowana na prawach miejskich w 1583 r. Jednak mimo licznych przywilejów, wobec braku właściwego zaplecza gospodarczego, miasto to nie rozwinęło się nigdy poza ramy pierwotnej lokacji.
- Ratusz pierwotny, wzniesiony zapewne w końcu XVI w., spłonął w 1769 r., ustępując miejsca obecnej klasycystycznej budowli, zrealizowanej zapewne w latach 1799-1800, restaurowanej w 1963 r. Jest to budynek trzykondygnacjowy, z wejściem zaakcentowanym kolumnami wspierającymi trójkątny przyczółek.
- Ruiny pałacu. Pierwotnie był tu wzniesiony w pocz. XVII w. póżnorenesansowy zamek obronny, otoczony fosą, przebudowany następnie w 2. pół. XVIII w. na późnobarokową rezydencję pałacową, poważnie zniszczoną w 1945 r., zabezpieczoną jako .trwała ruina w 1960 r. Zachowane obecnie fragmenty wskazują, że było to założenie prostokątne z wewnętrznym dziedzińcem, z główną fasadą flankowaną dwoma kolistymi basztami, w całości otoczone fosą z wodą.
- Kościół parafialny §w. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1305 r. Obecny gotycki wzniesiony ok. 1400 r., powiększony o wieżę w końcu XVI w., restaurowany w pocz. XX w. i w 1957 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Nad nawą sklepienie krzyżowo-żebrowe, nad prezbiterium gwiaździste. We wnętrzu gotycki tryptyk z 1514 r., ze sceną Koronacji Matki Boskiej w części środkowej, renesansowe ambona i chrzcielnica z l. pół. XVII w., a na ścianach liczne nagrobki rodziny Stoschów z końca XVI i pocz. XVII w. Na najstarszym nagrobku pary małżeńskiej (zm. 1561 i 1577) podpisany jest jako kamieniarz Walter Hoffmann z Legnicy.

Czerńczyce - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1421 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1725-1726 na starszych fragmentach. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu z półkoliście zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na szerokich gurtach. Wyposażenie późnobarokowe i rokokowe 2 l. i 2. pół. XVIII w.

Czerwieńczyce - d. woj. wałbrzyskie
- Wieża mieszkalna, wzniesiona pierwotnie w początkach XVI w. jako założenie obronne, otoczone fosą z wodą, przebudowana i zapewne obniżona po pożarze w 1646 r., restaurowana w XIX w., częściowo uszkodzona w 1945 r. Murowana, czworoboczna, jednoprzestrzenna, z we- wnętrzną klatką schodową, trzykondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym, zachowała sześć gotyckich obramień okiennych i fragmenty dekoracji sgrafittowej na elewacjach.
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1347 r., pierwotny wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w 1686 r. Obecny barokowy powstał w wyniku gruntownej przebudowy założeń poprzednich, dokonanej w 2. pół. XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z oddzielonym od nawy tęczą półkolistym prezbiterium. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z okresu ostatniej przebudowy kościoła.
- Na cmentarzu budynek bramny, współczesny kościołowi, z zachowanym gotyckim portalem i sklepionym kolebką przejazdem.

Czerwony Kościół - d. woj. legnickie
- Pałac wzniesiony ok. 1794 r. w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa, częściowo przebudowany w XIX w. Założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Elewacje akcentowane ryzalitami, w środkowym kolumnowy portyk, a we wnętrzu owalna sala balowa z dekoracją klasycystyczną.
-Kościół filialny Narodzenia NMP wzniesiony przed 1302 r., przebudowany w 1697 i 1718 r., restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, murowana częściowo z kamienia, a częściowo z cegły, jednonawowa. Do nawy przylega od wschodu kwadratowe prezbiterium zamknięte poligonalną absydą. Całość nakrywa sklepienie krzyżowe, nad absydą zaś klasztorne. Na ścianie prezbiterium przyścienne sakramentarium, a w narożniku kamienna służka o kielichowej głowicy. W nawie sześć całopostaciowych rzeźbionych płyt nagrobnych, pochodzących z XVII w.

Częstocice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Sw. Barbary, wzmiankowany w 1334 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1609 r., restaurowany w 1960 r. Murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium i wieżą od zachodu, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachował wyposażenie wnętrza późnobarokowe, pochodzące z l. pół. XVIII w,

Czocha - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek, położony na granitowej skale nad brzegiem Kwisy, został zbudowany przez księcia świdnicko-jaworskiego w okresie przyłączenia do Śląska wschodnich ziem Górnych Łużyc (tzw. okręgu Kwisy). Wzmiankowany w 1329 r. po raz pierwszy, w 1346 r. przeszedł z rąk księcia Henryka jaworskiego jako leimo do Czech. Przypuszczalnie zbudowany był na planie czworoboku, z okrągłą wieżą włączoną w mury, która zachowała się do chwili obecnej. Przebudowany w l. pół. XVI w., uległ pożarowi w 1793 r., a przeprowadzona w początkach XX w. rekonstrukcja wg projektu Bodona Ebhardta zatarła w dużym stopniu pierwotne założenie. Obok oryginalnych fragmentów architektonicznych, części sklepień w pomieszczeniach, zachowały się również mury zewnętrzne i ślady dawnych fos.

---------------------------
k o n i e c    l i t e r y   C