Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   J

Jabłów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzniesiony w 2. poł. XVI w., zapewne na miejscu budowli wcześniejszej przebudowany w XIX w. Murowany z kamienia, jednonawowy, z oskarpowanym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Wnętrze prezbiterium sklepione, nawa, nakryta stropem drewnianym, zachowała renesansowe empory, barokowy ołtarz główny i prospekt organowy. Na wieży dzwon z 1682 r.
- Obok przy moście dwa kamienne krzyże pokutnicze.
- Wiatrak drewniany o konstrukcji kozłowej, wzniesiony w pocz. XIX w. Szalowany deskami, zachował we wnętrzu fragmenty urządzeń młynarskich.

Jaczków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1399 r., zbudowany w 1586 r., przebudowany w XVII w., restaurowany'w 2. poł. XIX w., remontowany w 1969 r. Orientowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu oraz z prostokątnym prezbiterium sklepionym krzyżowo. We wnętrzu renesansowy ołtarz główny z 1612 r., kamienna chrzcielnica z 1604 r., epitafium z 1588 r. oraz pięć płyt nagrobnych rodziny Reicheńbachów z lat l601-1618.

Jaczów - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Świętych Szymona i Judy, wzniesiony zapewne w pocz. XVI w., restaurowany w XVIII w., remontowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z czwdrotaocznym prezbiterium, z wieżą zachodnią wciągniętą do wnętrza nawy, w całości cskarpowany, nakryty dachami dwuspadowymi. Wnętrze nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i siatkami zachowało szereg płyt nagrobnych z XVII i XVIII w. Zachowały się również trzy kamienne gotyckie rzeźby z 2. poł. XV w., umieszczone we wnękach ozdobnego sterczynówego szczytu kruchty południowej.

Jaksonów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Krzyża, wzmiankowany w 1299 r. Obecny wzniesiony w l. poł. XV w., przebudowany w 1603 r., powiększony o kaplicę od północy w 1775 r., gruntownie restaurowany w latach 1884-1888. Jest to kościół orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z neogotycką wieżą od zachodu. We wnętrzu zachował kilka epitafiów z XVIII w.
- Kościół i cmentarz otoczone są murem obronnym, ze szczelinowymi strzelnicami, założonym na prostokącie z dwoma cylindrycznymi baste- jami (obecnie nie istniejące) od zachodu; całość zbudowano z łamanego kamienia, zapewne w okresie wojny trzydziestoletniej.

Jakubów - d. woj. legnickie
- Ruina pałacu, pierwotnie renesansowego, wzniesionego w pocz. XVI w., gruntownie przebudowanego w 2. poł. XIX w., zrujnowanego w 1945 r. Było to założenie murowane, czworoboczne, dwukondygnacjowe, z dwiema nowszymi kolistymi wieżyczkami. Obecnie w zachowanych fragmentach elewacji widoczne są renesansowe kamienne obramienia okien.
- Obok rozciąga się fragment założenia parkowego z XVIII i XIX w.
- Kościół parafialny Św. Jakuba, gotycki, wzniesiony przed 1376 r., powiększony o kaplicę od północy w 1506 r., remontowany w 1735 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium, na narożach oskarpowany, z dobudowaną od północy piętrową kaplicą i kruchtą od południa. Wnętrze, z wystrojeni barokowym, zachowało polichromie fna stropach i emporach z l. poł. XVIII w. oraz szereg renesansowych płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.
- Teren dawnego cmentarza otacza mur kamienny zapewne z XVI w., obejmujący barokową kaplicę z 1752 r., kostnicę z pocz. XIX w. i neogotycką dzwonnicę z ok. 1860 r. i figurę św. Jana Nepomucena z 1738 r.

Jałowiec - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac w stylu klasycystycznym został wzniesiony ok. poł. XIX w. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, z trzyosiowym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym płaskorzeżbionym tympanonem, w fasadzie frontowej.
- Ruiny kościoła ewangelickiego, wzniesionego w 1779 r., zapewne na miejscu budowli wcześniejszej, zniszczonego w 1945 r. Była to budowla murowana, orientowana, jednonawowa, z węższym, czworobocznym prezbiterium.
- Na otaczającym cmentarzu zachowało się kilka płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.
- Pastorówka wzniesiona w 2. poł. XVIII w. Jest to budynek murowany z kamienia, dwukondygnacjowy, dwutrafetowy, z obszerną sienią na osi, nakryty dachem czterospadowym.

Janice -- d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny kościoła wzniesionego w pocz. XVI w., odbudowanego po pożarze w 1904 r., zniszczonego ponownie w 1945 r. Jest to założenie orientowane, murowane, jednonawowe, z węższym czworobocznym prezbiterium i ostrołukowymi portalami.

Janików - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1338 r. Obecny wzniesiony w XIV w., powiększony w XV w., przebudowany w 1683 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1954 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnętrzu gotycki portal, rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z XV w., kamienne sakramentarium, i chrzcielnica oraz cztery barokowe ołtarze z pocz. XVIII w.

Janowa Góra - d. woj. Wałbrzyskie
- Kościół wzniesiony w poł. XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, salowy, z półkoliście zamkniętym prezbiterium, z obniżoną wieżą od zachodu.

Janowice Duże - d. woj. legnickie
- Pałac wzniesiony w obecnej formie w stylu barokowym w XVIII w., być może na fragmentach budowli wcześniejszej, remontowany w 1861 r. Zbudowany na prostokącie z kamienia i cegły, dwutraktowy, z reprezentacyjną sienią w parterze, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Na krótszej osi czworoboczna wieża, o podziałach pilastrowych, zwieńczona cebulastym hełmem.

Janowice Wielkie - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku Bolczów, zbudowanego przed 1375 r. W tym okresie zamek z niewielkim dziedzińcem z kwadratową wieżą od wschodu i budynkiem mieszkalnym od zachodu zajmował północno-zachodnią część wzgórza. Zamek zniszczono w czasie oblężenia w 1433 r., po czym odbudowano go, powiększając w kierunku połudmowo-wschodniim, tworząc drugi południowy dziedziniec. Wjazd prowadził przez wieżę, przy budowie której zaadaptowano ścianę skalną. W pocz. XVI w. zamek należał do Justusa Decjusa z Krakowa, dworzanina króla Zygmunta Starego; wówczas to wzniesiono u wejścia barbakan na rzucie podkowy. W 1645 r. zamek zniszczono i od tego czasu pozostaje on jako trwała ruina, konserwowana w 1965 r.
- Zespół pałacowy, obecnie sanatorium. Budowla, rozpoczęta w 1608 r., została powiększona w 1648 r., następnie ulegała modernizacjom i przebudowom w latach 1775, 1830, 1920 i 1962. Obejmuje on teraz kompleks budynków powstałych w różnych okresach stylowych, mimo Jednak prowadzonych prac zachował szereg zabytkowych detali architektonicznych i ozdobnych wnętrz.
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzniesiony w końcu XV w., powiększony w XVIII w., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i oskarpowaną wieżą od zachodu. We wnętrzu przyścienne póżnogotyckie sąkramentarium, ostrołukowy kamienny portal i renesansowa chrzcielnica.

Jastrowiec - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany w końcu XIX w., uszkodzony w 1945 r. Murowany, założony na prostokącie, z ryzalitem na osi, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem, łamanym z lukarnami. We wnętrzu, w sali na piętrze zachował się ozdobny plafon z dekoracją stiukową.
- Obok zachowała się, powstała współcześnie z pałacem, oficyna mieszkalna.
- Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1399 r., obecny wzniesiony przed 1500 r., przebudowany w pocz. XVIII w. Orientowany, murowany, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował od południa ostrołukowy portal uskokowy.

Jastrzębia - d. woj. leszczyńskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w l. ćw. XVIII w., remontowany w latach 1962-1963. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. W elewacji skromny portal z pilastrami, a we wnętrzu, w sali na piętrze, zachowane na stropie dekoracje stiukowe.

Jaszkotle - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Wniebowstąpienia Pańskiego, wzmiankowany w 1318 r., obecny wzniesiony w 1473 r., powiększony w pocz. XVI w., restaurowany ok. 1725 r. Orientowany, murowany z cegły, o wnętrzu jednonawowym nakrytym płaskim stropem, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z 1451 r. Nad prezbiterium wieża z namiotowym hełmem. We wnętrzu gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z XV w., pozostałe wyposażenie barokowe pochodzi z ok. 1710 r.
- Cmentarz kościelny otoczony jest murem ceglanym, obronnym, ze strzelnicami o otworach okrągłych i rombowych, z bramą wejściową od wschodu, wzniesionym w l. poł. XVII w.

Jaszkowa Dolna - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica cmentarna, pierwotnie kościół parafialny wzmiankowany w 1358 r. Dawny gotycki, wzniesiony w pot. XIV w., przebudowany w 1659 i ok. 1750 r., pozbawiony nawy i wieży w 1900 r., restaurowany w 1960 r. Obecnie zachowane gotycko-barokowe prezbiterium nakryte jest dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Jaszkowa Górna - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór renesansowy, wzniesiony w l. poł. XVI w., rozbudowany ok. 1576 r., przebudowany w pocz. XVIII w., uszkodzony w 1945 r., odbudowany w latach 1970-1976. ??? Murowany, prostokątny, dwutraktowy,, trzykondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Przy narożniku północno-zachodnim zachował renesansowy szczyt ze sterczynami, a przy południowo-zachodnim barokowy z trójkątnym przyczółkiem, ujętym wolutowymi spływami. Obramienia okien i drzwi kamienne, renesansowe, a na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracje sgraffitowej.
- Obok barokowy budynek oficyny, pochodzący z pocz. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Na osi podwyższone szczyty z wolutowymi spływami.
- Nieco dalej barokowa kapliczka z 1. poł. XVIII w., czworoboczna, zwieńczona cebulastym hełmem.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, pierwotny wzmiankowany w 1380 r. Obecny barakowy wzniesiony w 2. poł. XVIII (1777 ?) w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1964 r. Murowany, jednonawowy, z symetrycznymi kaplicami imitującymi transept z zakończonym półkoliście prezbiterium i wieżą w elewacji frontowej. We wnętrzu renesansowa ambona z poł, XVII w. i trzy póżnobarokowe ołtarze z 2. poł. XVIII w.
- Obok barokowa brama cmentarna z 1706 r.

Jawiszów - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór, pierwotnie wzniesiony w stylu renesansowym w pocz. XVII w., restaurowany w XVIII w., gruntownie przebudowany w latach 1802-1811. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Wnętrza parteru zachowały częściowo pierwotny podział i kolebkowe sklepienia wsparte na kolistych filarach. W elewacji kamienne, renesansowe obramienia. Obok parterowy budynek gospodarczy, pochodzący z początków XIX w.
- Dom (nr 36), dawny młyn, wzniesiony zapewne w końcu XVIII w., restaurowany w XIX w. Prostokątny, z murowanym, czuciowe sklepionym parterem i piętrem o konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem dwuspadowym, zachował fragmenty dawnych urządzeń produkcyjnych.
- Most na młynówce pochodzi z końca XVIII w. Jednoprzęsłowy, przesklepiony kolebką, z figurą św. Jana Nepomucena na prostej balu- stradzie.

Jawor - d. woj. legnickie
- Miasto lokowane prawdopodobnie już w 1242 r. na miejscu starej osady, na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych: Drezno - Wrocław i Legnica - Czechy. Stolica odrębnego księstwa w latach 1301-1346. Od początków swego istnienia Jawor związany był z zamkiem kasztelańskim, wymienionym w dokumentach już w 1292 r. Jako ważne centrum handlowe płodów rolnych, bydła i wełny, miasto rozwijało się szybko, w 1367 r. otrzymując prawo "mili zapowiedniej". Jako główne centrum tkactwa lnu Jawor utrzymuje swą pozycję do okresu wojny trzydziestoletniej. Od 1525 r. rozwija się tu protestantyzm, a miejscowa szkoła osiąga wysoki poziom nauczania. Mimo ucisku sił kontrreformacji przetrwała duża gmina protestancka, która uzyskuje w 1648 r. prawo wzniesienia tu własnej świątyni - Kościoła Pokoju. Miasto, poważnie zniszczone w wielkim pożarze w 1648 r., podnosi się bardzo powoli wobec upadku tkactwa, przyspieszając nieco swój rozwój dopiero w 2. poł. XIX w., dzięki powstającym zakładom przemysłowym. Jednakże dopiero ich poważny rozwój po 1945 r. pozwolił na szybkie odbudowanie zniszczeń powstałych w wyniku działań w okresie drugiej wojny światowej.
- Zamek, położony w zachodniej części miasta, jako siedziba kasztelana wymieniany jest w 1292 r. Później rezydował tu Bolko I, książę świdnicko-jaworski i jego następcy. Po upadku księstwa i włączeniu go do Czech, aż do 1741 r. była to siedziba starostów królewskich. Pierwotny zamek gotycki i renesansowy został gruntownie przebudowany w latach 1663-1665, a w 1705 r. dokonano remontu wieży zegarowej. Od 1746 r. Fryderyk II przekształcił zamek na więzienie, czynne tu do 1945 r. Obecnie obiekt, użytkowany częściowo jako zakład rzemieślniczy, stanowi rozległy kompleks budynków zgrupowanych wokół wewnętrznego dziedzińca i mimo przebudów kryje cały szereg reliktów poprzednich założeń.
- Ratusz pierwotny wzniesiono w końcu XIV w. Przebudowywany w kolejnych wiekach, po ostatnich pożarach w 1846 i 1895 r. ustąpił miejsca budowli obecnej, wzniesionej w 1897 r. Zachowała się jedynie gotycka wieża, zwieńczona barokowym hełmem z latarnią i ozdobiona gotyckimi, kamiennymi rzeźbami heroldów z tarczami herbowymi.
- Mury miejskie, wzniesione ok. poł. XIV w., rozdzielone były czterema bramami: Złotoryjską, Strzegomską - Targową, Legnicką i Bolkowską. Rozbudowane następnie przez dodanie drugiego pierścienia i wprowadzenie wysuniętych bastei w 1540 r. Po dokonanych w ciągu XIX w. rozbiórkach zachowały się obecnie fragmenty (konserwowane w latach 1961-1962) muru w pełnej wysokości z krenelażem obok kościoła parafialnego oraz tzw. zamek Anioła, będący obszerną basteją, występującą pierwotnie poza zewnętrzny pierścień fortyfikacji. Ocalała również wieża bramy Strzegomskiej, wzniesiona w XIV w., a przebudowana w XV w., murowana z kamienia, założona na ośmioboku z piramidalnym hełmem.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wymieniany w dokumencie z 1242 r. Budowę obecnego rozpoczęto zapewne po 1330 r., realizując ją do końca XIV w. Dalsze prace prowadzone są w części zachodniej w latach 1446 i 1573, później na przełomie XVI i XVII w. przebudowuje się kruchtę południową, gdzie w 2. ćw. XVII w. został umieszczony póżnorenesansowy portal kamienny. Restaurowany w XVIII i XIX w., remontowany ostatnio w 1962 r. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana z kamienia łamanego, z trzynawowym, halowym korpusem o czterech przęsłach, z silnie wydłużonym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. W dwuwieżowej fasadzie zachodniej ukończono jedynie wieżę północną, jako czworoboczną, zwieńczoną namiotowym dachem. Całość budowli nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe wsparte na rzeźbionych konsolkach, stanowiących bardzo cenny zespół rzeźby figuralnej z końca XIV w. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z końca XVII w.
- Kościół i klasztor pofranciszkański, ufundowany w 1486 r. przez biskupa Jana Gross-Wardein. Poświęcenia kościoła dokonano w 1489 r., prace jednak prowadzone były aż do 1492 r. W latach 1565-1654 użytkowany był przez protestantów, którzy założyli tu szkołę parafialną. Potem powrócili zakonnicy, a od 1810 r., po kasacie klasztoru miasto zamieniło zespół na arsenał. Do roku 1945 użytkowany jako magazyn, częściowo zniszczony w działaniach wojennych, został odbudowany na Muzeum Regionalne w latach 1961-1965.
- Kościół murowany jest z kamienia i cegły, czteroprzęsłowy, trzynawowy, halowy, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. Nawę główną nakrywa sklepienie gwiaździste, nawy boczne i prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe, wsparte na konsolkach. Szczyt zachodni trójkątny, ze sterczynami, ozdabiają ślepe blendy. We wnętrzu, na południowej ścianie nawy bocz nej zachowały się fragmenty polichromii (scena Zwiastowania), pochodzące z przełomu XV na XVI w., oraz dolne partie profilowanego portalu zachodniego.
- Klasztor, usytuowany przy południowej ścianie kościoła, murowany z kamienia i cegły, założony wokół kwadratowego dziedzińca, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachami dwuspadowymi. W skrzydle wschodnim zachowały się sklepienia krzyżowo-żebrowe, w pozostałych kolebkowe z lunetami. Od wschodniego skrzydła klasztoru biegnie w kierunku murów miejskich dwukondygnacjowy ganek, będący przejściem do dańkeru.
- Kaplica Św. Barbary (ul. Lipowa), wzniesiona niewątpliwie w średniowieczu, gruntownie przebudowana po pożarze w 1729 r., restaurowana w 1961 r. Obecnie jest to budowla murowana, prostokątna, jednonawowa, kryta drewnianym stropem. Fasadę zachodnią z wolutowym szczytem rozdzielają na pola pilastry oraz akcentuje portal kamienny z 1729 r.
- Kaplica Św. Wojciecha, zbudowana pierwotnie jako synagoga dla gminy żydowskiej, przybyłej do miasta w 1364 r. Od 1438 r. użytkowana jako kaplica szpitalna, gruntownie przebudowana w 1729 r. Obecnie jest to budowla ośmioboczna, nakryta kopułą z latarnią, restaurowana w XIX i XX w.
- Ewangelicki kościół Pokoju (ul. Limanowskiego). Został wzniesiony po pokoju westfalskim w latach 1654-1656 wg projektu Albrechta Saebischa z Wrocławia przez miejscowego mistrza A. Gampera, jako jeden z trzech kościołów tego typu na Śląsku. Wieżę dobudowano w 1709 r., a całość poddano konserwacji w latach 1967-1968. Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej, na podmurówce ceglanej, w formie dużej sali otoczonej kondygnacjami empor z ozdobnymi balustradami. Całość nakrywa drewniany, kasetonowy strop. Polichromię wnętrza wykonano w 1710 r., współcześnie z całym wystrojem.
- Dawna szkoła parafialna (pl. Kościelny), wzniesiona została w końcu XVI w., przebudowana w XIX w., zniszczona w 1945 r., odbudowana w latach 1968-1970. Jest to budynek murowany, jednotraktowy, dwukondygnacjowy, z zachowanymi na elewacjach zewnętrznych fragmentami pierwotnej dekoracji sgraffitowej.
- Domy mieszkalne. Z dawnej zabudowy podcieniowej, powsta- łej w ciągu XVI i XVII w., otaczającej cały rynek, zachowały się obecnie, jedynie partie przy południowej i zachodniej pierzei. Są to domy murowane, trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe o układzie szczytowym z podcieniowym, sklepionym parterem, częściowo przebudowane w XVIII i XIX w. Ciekawy jest również portal domu (ul. Legnicka 4) o póżnorenesansowej, rzeźbiarskiej dekoracji.

Jaworek - d. woj. wałbrzyskie
- Dom mieszkalny (nr 19) dawna oficyna dworska, barokowy, wzniesiony w XVIII w. Murowany, prostokątny, dw-utraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, o elewacjach podzielonych pionowymi pasami.
- Kaplica pomocnicza Św. Jana Chrzciciela, barokowa, wzniesiona w 1721 r., restaurowana w 1880 i 1910 r. Murowana, rozplanowana na czworoliściu (tetrekonchos) i zwieńczona kopułą z latarnią. We wnętrzu klasycystyczny ołtarz z pocz. XIX w.

Jaworów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1376 r. Obecny, gotycki, wzniesiony przez budowniczego Henryka z Nysy ok. 1500 r., restaurowany i częściowo przebudowany w 1860 r., remontowany w 1930 r., odnowiony w 1966 r. Orientowany, murowany, oskarpoany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prostokątnym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z rzeźbionymi wspornikami. Wyposażenie wnętrza póżnobarokowe pochodzi z poł. XVIII w.
- Plebania, późnobarokowa, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w., gruntownie przebudowana w pocz. XX w. Murowana, prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dwuspadowym dachem łamanym z naczółkami.

Jaźwina - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowstąpienia Pańskiego, wzmiankowany w 1335 r. Pierwotny średniowieczny zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej, obecny, barokowy, odbudowany i powiększony w 1692 r. - z dostawioną w 1885 r. wieżą zachodnią. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. Zachował we wnętrzu gotycką rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z końca XV w. i barokowe wyposażenie z końca XVII w.

Jedlinka - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac (ul. Noworudzka 19), wzniesiony ok. 1795 r., wg projektu K. G. Langhansa, odnowiony w 1890 r., remontowany w 1959 r. Złożony z korpusu głównego i dwóch oficyn, o elewacjach ozdobionych dekoracją klasycystyczną i wejściem akcentowanym kolumnowym portykiem z trójkątnym tympanonem.

Jelcz - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku wzniesionego na wyspie, na zakołiskach Odry. Zamek książęcy został zbudowany w XIV w., na miejscu dawnego dworu myśliwskiego, przebudowany w 1518 r., zniszczony pożarem w 1623 r. Mimo opracowanego przez Walentego Saebischa projektu odbudowy pozostający do chwili obecnej w stanie trwałej ruiny.

Jelenia Góra - d. miasto wojewódzkie
- Pierwotna osada otrzymała prawa miejskie prawdopodobnie w poł. XIII w., gdyż w 1288 r. wymieniana jest już jako miasto. Na przełomie XIII i XIV wieku czynny tu był już młyn o sześciu kołach, położony nad Bobrem, pomiędzy górą zamkową a mostem. Od 1355 r. mieszczanie otrzymują od księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II przywilej górniczy, dający wyłączne prawo przetopu rud żelaza. Miasto rozwija się szybko jako poważny ośrodek wymiany handlowej, a od XVI w. rośnie jego znaczenie jako ośrodka rzemiosła tkackiego, którego wyroby docierają do wszystkich rynków ówczesnego świata. Po pożarze w 1549 r. rozbudowują się przedmieścia, powstają szpitale, przytułki i nowe kaplice. Przejściowe zahamowanie rozwoju Jeleniej Góry następuje w okresie wojny trzydziestoletniej i ogromnego pożaru miasta w 1634 r., po którym ponownie rozwija się ono szybko w oparciu o produkcję płótna i odnowienie kontaktów handlowych. Druga pot. XVII i pocz. XVIII w. to szczytowy okres rozwoju miasta. Wykształcił się wtedy odrębny typ kamienicy kupieckiej z ozdobnym szczytem, podcieniami pełniącymi rolę kramów, z kantorami na parterze oraz ozdobnymi sieniami ze studniami świetlnymi {wiaty) i podwórzami z oficynami. Włączenie Śląska do Prus w 1742 r., potem wojny napoleońskie oraz upadek rzemiosła tkackiego osłabiły poważnie życie gospodarcze miasta. Ponownie ożywia się ono w 2. poł, XIX w. w oparciu o przemysł papierniczy, optyczny i precyzyjny, a także o rozwój turystyki. Częściowo zniszczona w 1945 r., ponownie szybko się ożywia jako stolica całego regionu, która obok nowych zakładów produkcyjnych ogniskuje ruch turystyczny Zachodnich Sudetów.
- Fragmenty zamku położonego na wysokiej górze na północny zachód od miasta (Wzgórze Krzywoustego), wzniesionego jako murowany przed 1291 r., za panowania Bolka I świdnicko-jaworskiego. Po przejściu księstwa w ręce Czech oddany rodom rycerskim, w 1428 r. zajęty przez wojska husyckie, po 1430 zniszczony przez mieszczan. Obecnie zachowały się jedynie niewielkie fragmenty murów i wałów ziemnych na zachodnim stoku wzgórza.
- Ratusz obecny wzniesiono na miejscu budowli pochodzącej z XVI w. w latach 1744-1749 wg proj. C. Gotlieba Hedemanna, a restaurowano w 1924 i 1957-1959 r. Jest to założenie prostokątne, trójkondygnacjowe, nakryte dachem łamanym z występującą ze środka czworoboczną wieżą, która być może stanowi pozostałość budowli poprzedniej.
- Obok kamienna studnia Neptuna, wzniesiona w 1727 r.
- Mury miejskie wzniesiono z kamienia wokół miasta w XV w. i rozdzielono trzema bramami: Wojanowską, Długą i Zamkową. Poprawiane i unowocześniane w XVI w., otrzymały wydłużoną basteję dla obrony bramy Wojanowskiej. Po rozbiórkach w 1837 r. zachowały się jedynie fragmenty w północnej części miasta oraz wieże bram Wojanowskiej i Zamkowej, konserwowane w 1959 r.
- Kościół parafialny Świętych Erazma i Pankracego, Dokładna data powstania kościoła nie jest znana. Wiadomo, że spłonął on w 1303 r., po czym został odbudowany w ciągu XV w. W XVI w. pracowali przy kościele Jan Kórner i Lukas ze Świdnicy, zapewne przy sklepieniach nawy głównej. Dalsze prace miały miejsce w 1662 i 1813 r., ostatnia restauracja, połączona z malowaniem wnętrza nastąpiła w 1963 r. Jest to orientowana, trzynawowa, czteroprzęsłowa bazylika, z wydłużonym, pięcioprzęsłowym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. Sklepienia w nawie głównej i prezbiterium sieciowe, w nawach bocznych krzyżowo-żebrowe. Od północy przylega dwukondygnacjowa zakrystia. W fasadzie zachodniej, na osi, prostokątna wieża, przechodząca w ośmiobok, zwieńczona hełmem z 1736 r. Po bokach naw rząd kaplic o cechach późnogotyckich We wnętrzu ołtarz główny z lat 1713-1718 z rzeźbami T. Weisfeldta, piękne drewniane stalle z 1565 r. z bogato rzeźbionymi zapieckami oraz ambona z 1591 r. Znajduje się tu również siedem całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1518-1600, a na zewnątrz przy prezbiterium trójarkadowa kaplica z kutymi kratami z 1609 r.
- Kościół garnizonowy - dawniej ewangelicki kościół Łaski Bożej. Wzniesiony został poza obrębem starego miasta w latach 1709-1718 przez szwedzkiego architekta Marcina Frantza z Rewia, na wzór kościoła Św. Katarzyny w Sztokholmie. Jest to największy spośród sześciu kościołów Łaski Bożej, zbudowanych na Śląsku po 1709 r., w wyniku ustaleń pokoju altransztadzkiego (kościoły w Cieszynie, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Żaganiu). Budowla w Jeleniej Górze została założona na planie krzyża greckiego, z płaską kopułą w centrum, otoczoną czterema wieżyczkami. Wnętrze wypełniają dwupiętrowe empory drewniane, a sklepienia pokrywają malowidła pędzla Franza Hoffmanna. Ołtarz główny został wykonany przez Jerzego Menzia, a prospekt organowy wykonano w 1727 r.
- Kościół otoczony cmentarzem, przy murze którego znajdują się liczne kaplice grobowe, pochodzące z XVIII w., o dużej wartości artystycznej, z rzeźbami i kutymi kratami.
- Kaplica Św. Anny powstała w 1514 r. na skutek adaptacji dawne) bastei bramnej z XVI w,, przebudowana przez K. Jentscha w latach 1709-1715, restaurowana w XIX w. Jest to budowla jednonawowa, zakończona półkoliście, z dostawioną obok wieżą dawnej bramy Wojanowskiej. Na elewacji zewnętrznej zachowane dwa rzędy kluczowych otworów strzelniczych.
- Cerkiew prawosławna (ul. 1-go Maja) pierwotnie wzniesiona jako kaplica w XV w., przebudowana w 1727 r. przez Kaspra Jentscha. restaurowana w 1953 r. Jest to założenie jednonawowe, salowe, z profilowanym szczytem od zachodu, z wmurowanymi w ścianę zewnętrzną kamiennymi krzyżami pokutniczymi.
- Domy mieszkalne, stanowiące pierwotnie najcenniejszy zespól wokół rynku, wzniesione w XVII i XVIII w., odbudowane po zniszczeniach wojennych w latach 1959-1965, zachowały w chwili obecnej jedynie niewielkie fragmenty pierwotnego, bogatego wystroju oraz zrekonstruowany trakt podcieniowy.

Jeleniów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie w 2. poł. XVI w. jako renesansowy dwór, powiększony o boczne skrzydła w 2. ipol. XVIII w., restaurowany w XIX w., częściowo zniszczony (skrzydło środkowe) w 1945 r., został odbudowany w latach 1968-1970. Po pracach tych zachowały się skrzydła boczne w stylu barokowym, dwu- i trzytraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachami mansardowymi, z zachowanymi w pomieszczeniach parteru sklepieniami kolebkowymi.
-Kaplica Św. Trójcy, barokowa, wzniesiona w 1699 r., uszkodzona w 1945 r., odbudowana w 1948 r. Jest to budowla murowana, jednonawowa, z węższym prezbiterium i dwoma bocznymi symetrycznymi kaplicami, nakryta dwuspadowym dachem z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachowało barokowy wystrój oraz rzeźbiony, drewniany ołtarz z ok. 1700 r.

Jemielna - d. woj. wrocławskie
-Kościół filialny MB Różańcowej, wzmiankowany w 1399 r., obecny, barokowy, wzniesiony w końcu XVII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1962 r. Murowany, prostokątny, kryty dachem dwuspadowym zwieńczonym na kalenicy czworoboczną sygnaturką z latarnią. We wnętrzu zachował się prospekt organowy z 1759 r.

Jemielno - d. woj. leszczyńskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, pierwotny wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany w XVIII w., restaurowany w pocz. XX w., remontowany w 1963 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wieżą od zachodu, nakryty łamanym dachem. We wnętrzu póżnorenesansowe - ambona i chrzcielnica z pocz. XVII w., barokowy ołtarz główny z 2. poł. XVII w. oraz dwa całopostaciowe nagrobki z lat 1576-1691.

Jerzmanice-Zdrój - d. woj. legnickie
- Dwór barokowy, wzniesiony w l. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, z obszerną sienią, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Wejście akcentuje portal balkonowy, flankowany ukośnie ustawionymi pilastrami.
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z projektowaną wieżą od 'południa, z prostokątnym, oskalpowanym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na ścianach zachowane płyty nagrobne z XVI w.

Jerzmanki - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Franciszka z Asyżu, chociaż wymieniany dopiero w 1346 r., został zbudowany już ok. 1260 r. jako założenie jednonawowe, orientowane, murowane z kamienia, z wieżą umieszczoną pomiędzy nawą a kwadratowym prezbiterium. Pomieszczenia pod wieżą i prezbiterium zostały zasklepione krzyżowo z żebrami spływającymi na kolumienki o kapitelach pokrytych dekoracją roślinną, nawa zaś sklepieniem sieciowym pochodzącym z pocz. XVI w. W południowej ścianie nawy kamienny, rzeźbiony portal z kręconymi kolumienkami, przechodzącymi w ostrołukową archiwoltę. We wnętrzu zachowały się: drewniany, rzeźbiony ołtarz z 1617 r. i kamienne, późnogotyckie sakramentarium.

Jerzmanowa - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1. poł. XVIII w., przebudowany w XIX w., częściowo remontowany w 1964 r. Murowany z cegły, założony na prostokącie, z niewielkimi ryzalitami skrzydeł bocznych, czterokondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z facjatkami i powiekami. Elewacja frontowa o podziale rombowym, jedenastoosiowa akcentowana trójosiowym ryzalitem wejściowym otwartym arkadami w parterze, a zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Wnętrze dwu- i trzytraktowe zachowało sklepiony krzyżowo hali w parterze i sufity z bogatą dekoracją stiukową.
- Park, założony od wschodu i południa pałacu w XVIII w., zachował fragmenty pierwotnej kompozycji geometrycznej z kanałami wodnymi.
- Zabudowania gospodarcze, obejmujące spichlerz, stajnie i oficynę mieszkalną, murowane wzniesiono w l. poł. XIX w.
- Kościół filialny Wszystkich Świętych, gotycko-renesansowy, wzniesiony zapewne przed 1376 r., gruntownie przebudowany w pocz. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium i dostawioną do nawy od północy wieżą i kaplicą. Wnętrze, nakryte płaskimi sufitami, zachowało kilka płyt nagrobnych z XVIII w.

Jerzmanowice - d. woj. legnickie
- Wiatrak drewniany, typu holenderskiego, zbudowany w l. poł. XVIII w,, zelektryfikowany w pocz. XX w. Założony na ośmioboku, o konstrukcji słupowej, z ruchomą głowicą, w całości pokryty gontem, zachował we wnętrzu fragmenty urządzeń napędowych.

Jerzmanowo - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1316 r. Prezbiterium obecnego wzniesiono w XIV w., nawę zaś w XV w., obiekt restaurowano w XIX i XX w. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym, z czworoboczną wieżą od zachodu, zachował w oknach dwuczęściowe kamienne maswerki. We wnętrzu - renesansowe sakramentarium przyścienne, trzy ołtarze, ambona i chrzcielnica barokowe z XVIII w., a na ścianach płyty nagrobne z lat 1624 i 1622. Na wieży dzwon z 1563 r.

Jezierzyce Małe - d. woj. wrocławskie
- Pałac późnobarokowy, wzniesiony w l. poł. XVIII w., przebudowany w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, z dostawionym ryzalitem mieszczącym klatkę schodową, dwutraktowy, dwukondygnacjowy nakryty dachem czterospadowym, o elewacjach ozdobionych pilastrami i boniowanymi pasami.
- Obok zachowana oficyna mieszkalno-gospodarcza, wzniesiona współcześnie z pałacem, o podobnym charakterze architektury, ze sklepionymi pomieszczeniami parteru.

Jeżów Sudecki - d. woj. jeleniogórskie
- Kaplica Św. Michała Archanioła, wzniesiona w 2. poł. XVI w., przebudowywana w XIX i pocz. XX w., remontowana w 1964 r. Jest to budowla salowa, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. We wnętrzu zachowany barokowy ołtarz z końca XVII w.
- Dawny "Dom Gwarków" (ul. Długa 135), wzniesiony w 1601 r. jako gospoda dla górników (gwarków) pobliskich kopalń rud srebra i galmanu, zamieniony w pocz. XIX w. na budynek gospodarczy, odbudowany w latach 1960-1961. Prostokątny, drewniany, o konstrukcji słupowej, jednotraktowy, dwukondygnacjowy, kryty dachem dwuspadowym, z zachowanymi fragmentami dekoracji sgraffitowej na elewacjach.

Jędrzychowice - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny dworu wzniesionego, wg napisu, w 1611 r., restaurowanego w 1625 r., przebudowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie nieregularne, trzykondygnacjowe, z wieżą, z zachowywanymi obecnie szczytami o podziale renesansowym, rzeźbionym portalem i fragmentami geometrycznej dekoracji sgraffitowej na elewacjach.
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzniesiony w 3. ćw. XIII w., a wymieniany w dokumentach dopiero w 1346 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium zakończonym poligonalnie. Nawę nakryto sklepieniem kolebkowym z dekoracją stiukową, pochodzącą z 1614 r., a prezbiterium w pocz. XVI w. sklepieniem sieciowym z półkopułą. We wnętrzu zachował się drewniany, późnorenesansowy ołtarz i szereg epitafiów z XVII i XVIII w.

Jędrzychów - d. woj. legnickie
- Ruiny zamku. Pierwotny wzniesiony został przez księcia Henryka I ok. 1319 r., przejęty potem przez księcia Jana Głogowskiego. Zniszczony dwukrotnie w czasie wojny trzydziestoletniej, po 1756 r. odbudowany jako zbór ewangelicki, powiększony o wolno stojącą wieżę w 1884 r., restaurowany w 1903 r., zniszczony w 1945 r. Założony na czworoboku z niższymi przybudówkami, trzykondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym. Całość dziedzińca otacza owalny mur kamienny z ne- ogotycką dzwonnicą.
- Kościół filialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1366 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1729-1736, restaurowany (wieża) w 1883 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z półkoliście zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie, póżnobarokowe, pochodzi z poł. XVIII w., zachowało się również szesnaście płyt nagrobnych z lat 1545-1623.

Jodłowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1499 r., obecny, barokowy, wzniesiony po pożarze w 1783 r., restaurowany w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prezbiterium zakończonym półkolistą absydą, o wnętrzu nakrytym sklepieniami żaglastymi na gurtach. Wyposażenie barokowe pochodzi z. 2. poł. XVIII w.

Jugowa - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w XVII w., restaurowany w 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na elewacjach ślady geometrycznej dekoracji sgraffitowej, a we wnętrzu kamienna chrzcielnica z 1490 r. oraz trzy płyty nagrobne z XVI w.

Jugów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, pierwotny wzmiankowany jako kaplica w 1374 r., wzniesiony jako murowana kaplica w 1651 r. Obecny, barokowy, zbudowany ok, 1718 r., częściowo przebudowany w pocz. XX w., remontowany w latach 1963-1965. Murowany, trzynawowy, z emporami bocznymi, czworoboczną wieżą i półkoliście zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami, zachował barokowe wyposażenie, współczesne budowie kościoła.

Jurcz - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Najświętszego Serca Pana Jezusa wzmiankowany w 1376 r. Obecny, barokowy, ukończony w 1631r., przebudowany w XIX w., remontowany w 1959 r. Murowany, salowy, z węższym prezbiterium, zwieńczony czworoboczną sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. Na ścianach sześć całopostaciowych płyt nagrobnych z pocz. XVII w.

Jutrzyna - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Franciszka z Asyżu, wzmiankowany w 1335 r., obecny gotycko-barokowy, z prezbiterium wzniesionym w końcu XIII w. i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, powiększony o wschodnią wieżę ok. 1600 r. i o barokowy korpus w XVIII w., remontowany w 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od wschodu. W prezbiterium wczesnogotycki portal kamienny, pozostałe wyposażenie barokowe z l. poł. XVIII w.

---------------------------
k o n i e c    l i t e r y   J