ZABYTKI   POWIATU   INOWROCŁAWSKIEGO

BRUDNIA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Michała Archanioła. Wzniesiony w 1925r. według projektu arch. Pawła Kutlińskiego. Murowany, pozbawiony wszelkich cech stylowych. W lewym ołtarzu bocznym obraz św. Rocha, pochodzący z kościoła parafialnego w Bydgoszczy, barokowy, pocz. XVIII w.

CHEŁMCE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Katarzyny, od 1527 p. w. śś. Katarzyny, Mikołaja i Małgorzaty. Wzniesiony w 1843 roku, późno klasycystyczny. Orientowany. Usytuowany na nieznacznym wzniesieniu dominującym nad wsch. częścią wsi. Murowany z cegły, otynkowany. Kościół jednonawowy z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Wnętrze nakryte sufitem. Kwadratowa WIEŻA od wschodu. Ołtarz główny, o cechach barokowych z XIX w., w jego zwieńczeniu rzeźby śś. Jana Ewangelisty i Wojciecha, barokowe z XVIII w. Dwa ołtarze neobarokowe po poł. XIX w. CHÓR MUZYCZNY z XIX w.
Rzeźby: Chrystus Zmartwychwstały rokokowy z 2 poł. XIX w., św. Jan Nepomucen barokowo - ludowy z 2 poł. XVIII w, krucyfiks z XVIII - XIX w.

CHROSNO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Koźlak.

CYKOWO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Koźlak.

GNIEWKOWO
Miasto. Według świadectw archeologicznych osada istniała we wczesnym średniowieczu, wzmiankowana w 1185 roku. W XIII w. stolica samodzielnego księstwa, otrzymała prawo miejskie magdeburskie w latach 1268-87. Miasto zniszczone w czasie wojen z Krzyżakami, otrzymało w 1450 r. nowe przywileje od Kazimierza Jagiellończyka. Rozwój miasta został zachamowany podczas wojen szwedzkich. W 1772 r. ten teren miejski zajęły Prusy. Miasto położone przy dawnym trakcie z Poznania przez Inowrocław i Toruń na Mazowsze. Centralnym punktem jest czworoboczny rynek, przecięty pośrodku główną ulicą przelotową z północy na południe. W północno-wschodniej części miasta, kościół parafialny.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Mikołaja i Konstancji. Dwa wsch. przęsła prezbiterium obecnego kościoła zbudowane zapewne w 1 poł. XIV w.. Przedłużenie prezbiterium ku zach. i wzniesienie korpusu 2. poł. XIV w. lub początek XIV w. W XVIII w. przebudowa wnętrza oraz budowa wieży i wieżyczki na sygnaturkę. Zniszczony podczas II wojny światowej. Gotycki. Orientowany. Murowany z cegły: wsch. część prezbiterium w układzie wendyjskim, pozostałe mury o układzie gotyckim. Kościół jednonawowy z węższym, wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. W prezbiterium i nawie sklepienia barokowe o łuku obniżonym, z niewielkimi lunetami.
Ołtarz główny regencyjny 2 ćw. XVIII w., architektoniczny w obramieniu z obłoków, na których słońce i księżyc, z rzeźbioną grupą Ukrzyżowania w centrum oraz Chustą św. Weroniki i Trójcą Św. w zwieńczeniu. Ujęty po bokach bramkami, na których rzeźby aniołów trzymających Arma Christi. Kompozycję ołtarza uzupełniają umieszczone na regencyjnych konsolach przyściennych rzeźby śś. Jana Nepomucena i Mikołaja, barokowe z 2 ćw. XVIII w.. 3 ołtarze boczne:
- lewy przy tęczy, manierystyczny z 1 poł. XVII w., w kształcie malowanego tryptyku. Tematem tego dzieła jest scena przedstawiająca przyjęcie korony przez św. Kostancję w asyście św. Barbary.
- prawy przy tęczy, barokowy z trzeciej ćw. XVII w., przekształcony ok. poł. XVIII w., w polu środkowym znajduje się obraz ukazujący św. Annę Samotrzeć w sukience srebrnej z datą 1756, wykonaną zapewne przez toruńskiego złotnika Jana Gottlieba Rohde.
- trzeci znajduje się w nawie od strony płd., rokokowy z 2 poł. XVIII w., z rzeźbioną mensą ołtarzową, w polu środkowym znajduje się obraz przedstawiający św. Mikołaja z 2 poł. XIX w.
Ambona późno renesansowa z 1 poł. XVII w., znacznie przekształcona w XIX w. Chór muzyczny z pocz. XVIII w., drewniany. Prospekt organowy, barokowy z 1713 r., podwójny. Bogate wyposażenie liturgiczne.
- KAPLICZKA z ok. poł. XIX w., murowana z cegły. Rzeźba Matki Boskiej Skępskiej, ludowa.
- DOM. Rynek nr. 14. Zbudowany w 1768r.

GÓRA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Trójcy, od 1598 r. p. w. Narodzenia N. P. Marii. Kościół zbudowany w 1829 roku Przykład architektury klasycystycznej. Orientowany. Usytuowany na wzniesieniu dominującym nad okolicą. Na zboczu wzniesienia odkryte ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Murowany z cegły, otynkowany. Salowy na rzucie prostokąta, trójnawowy. Wnętrze nakryte pozornymi sklepieniami kolebkowymi. Ołtarz główny, rokokowy z 1 poł. XIX w. z obrazami: w polu środkowym Najświętszej Panny Marii według Murilla i w zwieńczeniu św. Michała Archanioła z tego samego czasu, co ołtarz. Antependium klasycystyczne z 1 ćw. XIX w., haftowane. Dwa ołtarze boczne: - lewy, rokokowy z obrazem przedstawiający św. Walentego, oba dzieła z końca XVIII w. - prawy, rokokowy - klasycystyczny z 1 poł. XIX w. Chrzcielnica z XVI - XVII w., prymitywna. Ambona rokokowa. Prospekt organowy rokokowo - klasycystyczny po 1825 r. Ławy z 1 poł. XIX w. Obrazy: Opłakiwanie, manierystyczny XVI/ XVII w., Chrystus Ukrzyżowany z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą XVII - XVIII w., św. Klemens XVIII - XIX w., Koronacja N. P. Marii 2 poł. XIX w. Na cmentarzu przykościelnym nagrobki klasycystyczne.

INOWROCŁAW
Miasto. Znaleziska archeologiczne wskazują ciągłość osadnictwa od epoki kamiennej. Wczesnośredniowieczna osada targowa wzmiankowana w 1185 roku W XIV w. miasto było miejscem spotkań i pertraktacji z Zakonem Krzyżackim. Rozkwit miasta nastąpił w ostatnich latach XV w., który został zachamowany wybuchem zarazy w 1624 roku, a następnie pożarem spowodowanym przez Szwedów w 1656 roku. W 1772 miasto znalazło się pod zaborem pruskim. Kolejny etap w intensywnym rozwoju miasta nastąpił, po odkryciu pokładów solnych na tym terenie. W 1875 założono zdrój. Na przełomie XIX i XX w. na miejscu starszych zakładów solankowych budowa nowoczesnych zakładów sodowych w Mątawach. Na płd. - zach. od rynku, w dawnym narożu miasta KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja. Na pn. od rynku w obrębie placu Obrońców Pokoju pozostałości kościoła i klasztoru franciszkanów. Na pn. - wsch. od starego miasta kościoły: Najświętszej Panny Marii i Zwiastowania Najświętszej Panny Marii oraz pozostałości grodziska. Prawdopodobnie w pn.- wsch. narożu miasta, w obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się zamek. Uzdrowisko i wiążące się z nim nowsze dzielnice, położone na zach. i płd.-zach. od śródmieścia.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja. Zbudowany po 1431 roku. Kilka faz budowy. Do XVI w. filialny kościół Najświętszej Panny Marii. Po utworzeniu samodzielnej parafii przyłączono do niej kościół Najświętszej Panny Marii, jako odtąd filialnego. Przebudowa w 2 poł. XVII w.. W latach 1820-28 przeniesienie niektórych ołtarzy oraz epitafium Radojewskich ze zniesionego kościoła franciszkanów. Kościół gotycki o częściowo zatartych cechach stylowych. Orientowany. Murowany z cegły o układzie gotyckim. Częściowo otynkowany. Pierwotny układ halowy z wyodrębnionym prezbiterium. W okresie późnego baroku przekształcony na bazylikowy. Najstarsze sklepienia późnogotyckie, gwiaździste znajdują się w zakrystii. W pozostałej części kościoła neogotyckie sklepienia krzyżowe w prezbiterium, pozorne sklepienia o łuku koszowym z lunetami 1913-14 i stropy kasetonowe w nawach bocznych. CHÓR MUZYCZNY barokowo-klasycystyczny z 1820 roku, przekształcony w 2 poł. XIX w., murowany. Na zewnątrz prezbiterium i nawy boczne opięte szkarpami o jednym uskoku. W ścianie płd. zamurowany portal gotycki, ostrołukowy. Szczyty wsch. korpusu neogotyckie 1855-56, trójkątne. Elewacja zach. z trzema ostrołukowymi wejściami, z których środkowe, pierwotne powstało po 1431 roku. Wejścia boczne neogotyckie, powtarzające formy środkowego. Ołtarz główny rokokowy z 2 poł. XVIII w., częściowo przekształcony w XIX w., odnowiony w latach 1954-55, z retabulum lekko wklęsło-wypukłym, z rzeźbami śś. Wojciecha i Augustyna oraz z bramkami po bokach, na których rzeźby śś. Jana Chrzciciela i Dominika. W polu środkowym znajduje się obraz wykonany po 1819 r., przedstawiający św. Mikołaja.
Sześć ołtarzy bocznych:
- lewy w zamknięciu nawy płn., rokokowy z 2 poł XVIII w., przeniesiony po 1819 r. z dawnego kościoła franciszkanów, z rzeźbami śś. Jacka i bł. Czesława Odrowąża oraz w zwieńczeniu śś. Wojciecha i Stanisława. W polu środkowym obraz Matki Boskiej Różańcowej z duszami czyśćcowymi i przedstawicielami stanów ok. poł. XVII w., barokowy, prymitywny, malarstwo na desce. Odnowiony i przemalowany po 1960 r., z sukienką srebną, częściowo pozłacaną, barokową 1 poł. XVIII w.
- prawy, w zamknięciu nawy płd., rokokowy z 2 poł. XVIII w., lekko wypukły, z rzeźbami dwóch aniołów. W polu środkowym rzeźba gotycka Chrystusa Ukrzyżowanego z XV w., w tle widok Jerozolimy z miedzianej posrebrzanej blachy oraz motywy rocaille z 2 poł. XVIII w.
-ołtarz w nawie głównej, barokowy 3 ćw. XVII w. przeniesiony ok. 1819 r. z dawnego koś. franciszkanów, z rzeźbami śś. Kazimierza Królewicza i niezidentifikowanego męczennika, 4 nieokreślonych świętych oraz dwóch aniołów i św. Jana Chrzciciela w zwieńczeniu. W polu środkowym obraz św. Antoniego z sukienką srebrną, barokową z 1 poł. XVIII wieku.
- ołtarz w nawie północnej, rokokowy z 2 poł. XVIII w. z wykorzystaniem dwóch kolumn wczesnobarokowych z ok. poł. XVII w., z rzeźbami dwóch nierozpoznanych świętych i obrazami z 2. poł. XVIII w. W polu środkowym przedstawienie Zwiastowania i w zwieńczeniu wizerunek św. Krzysztofa.
- ołtarz w nawie południowej, rokokowy z 2. poł. XVIII w. z rzeźbami śś. Jana Chryzostoma i Jana Nepomucena oraz z obrazami: wizerunek tzw. Matki Boskiej Boreckiej XVIII/XIX w. i św. Jan Nepomucen, św. Katarzyna.
- ołtarz w nawie południowej, rokokowy z 2. poł. XVIII w., z rzeźbami śś. Augustyna i Ambrożego. W polu środkowym obraz Mała Św. Rodzina z 1 poł. XIX w., silnie przemalowany, w zwieńczeniu św. Apolonia, obraz barokowy z XVIII w. Ambona rokokowa z 2. poł. XVIII w. z rzeźbą św. Michała Archanioła na baldachimie. W kościele znajdują się liczne epitafia i wota.
DZWONNICA zbudowana między 1922-27, drewniana. 3 dzwony: gładki, gotycki z XV w., drugi odlany w 1713 r. przez Henryka Wredena w Toruniu, z plakietkami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Mikołaja. Sygnaturka z 1603 r.

- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY od 1923 r. p. w. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii z końca XIX w. według projektu arch. Przyłuskiego z Warszawy. Kościół murowany z cegły, neoromański, bazylika, o jednorodnym wystroju, na który składają się m.in. mozaiki wykonane przez artystów włoskich oraz rzeźby Władysława Marcinkowskiego.

- KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. Imienia Najswiętszej Panny Marii z końca XII w. lub pocz. XIII w. Romański, orientowany, usytuowany na nieznacznym wzniesieniu. Murowany z ciosów granitowych, z górnymi kondygnacjami wież ceglanymi. Po 1834 r. zniszczony pożarem, po którym do 1901 r. pozostawał w stanie ruiny. Podczas odbudowy zrekonstruowano apsydę prezbiterium. W czasie okupacji hitlerowskiej zamieniony na magazyn i spalony w 1945 roku. Kościół jednonawowy z prezbiterium zakończonym apsydą. Sklepienia kolebkowe w prezbiterium oraz hemisferyczne w apsydzie. W nawie strop. Dwa portale w ścianach bocznych nawy. Jeden od płn. z płaskorzeźbionymi maskami tzw. diabłów. Drugi od płd. w znacznej mierze zrekonstruowany ok. 1901 r. Na ciosach płn. ściany nawy zachowane liczne znaki, rytowane i płaskorzeźbione, częściowo zapewne o charakterze magicznym. Fasada zach. dwuwieżowa z portalem na osi, w strefie dolnej murowana z kamienia, w górnej z cegły. Wieże z początku XIII wieku, a część międzywieżowa przekształcona i nadbudowana na przełomie XIV - XV w. Portal zamknięty półkoliście w znacznej mierze zrekonstruowany. Wieża płd. trójkondygnacjowa, natomiast wieża płn. zrekonstruowana w 1901 r. na wzór tej pierwszej. Dachy siodłowe, na wieżach namiotowe, kryte dachówką.
Rzeźby: Matka Boska z Dzieciątkiem, gotycka 1370-80 ze srebrną koroną, rokokową z 2 poł. XVIII w., Chrystus Bolesny, barokowa z XVIII w., prymitywna, św. Szymon Apostoł, barokowa z XVIII w., prymitywna.
- DZWON odlany w 1591 r. przez Jakuba Stelmacha.

- POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU KLASZTORNEGO FRANCISZKANÓW.
W 1236 r. Konrad I książę mazowiecki sprowadził franciszkanów i osadził ich w obrębie murów miejskich. Wtedy to bracia bezwłocznie przystąpili do budowy klasztoru i kościoła. W początkach XIX w. po sekularyzacji, częściowa rozbiórka budynków klasztornych i kościoła. Zespół położony w płn - wsch. części miasta, w sąsiedztwie murów miejskich. Relikty wykazują istnienie budowli kościelnej późnoromańskiej, murowanej z cegły z detalem wykonanym w kamieniu.

- MURY MIEJSKIE. Miasto otoczone murami zapewne w XIV w., wzniesionymi z cegły o układzie gotyckim. W obwodzie murów pierwotnie trzy bramy ( Poznańska od płd., św. Ducha od zach. i Toruńska od płn.) oraz trzynaście baszt prostokątnych, z których narożne (pięć) miały charakter budowli zamkniętych, pozostałe otwartych do wnętrza miasta. Wyburzone w znacznej części w ciągu XIX w., zachowane w niewielkich fragmentach.

- ZDRÓJ. W 1 poł. XIX w. odkrycie pokładów soli kamiennej. W 1875 r. z inicjatywy dr Zygmunta Wilkońskiego założenie zakładu kąpielowego i parku. Zakład kąpielowy wielokrotnie odnawiany i modernizowany. Elektryczny. Murowany z cegły. Wzniesiony na rzucie rozległego czworoboku z wewnętrznymi podwórzami, parterowy. Rozległy park w znacznej części o układzie geometrycznym, z główną osią biegnącą ze wsch. ku zach. oraz poprzeczną wybiegającą ku płn.. W obrębie parku kanały oraz nowsze zabudowania uzdrowiskowe.

- DOMY. W obrębie starego miasta zabudowa zwarta, murowana, w znacznej większości z 2 poł. XIX w. W piwnicach i częściowo przyziemiach wielu domów słabo czytelne pozostałości wcześniejszych budowli. W Domu Wagi Miejskiej przy ulicy Kościuszki 19 zachowane w piwnicach fragmenty murów gotyckich. Kilka budynków z 1 poł. XIX w., o częściowo zachowanych skromnych cechach klasycystycznych: ul. Kościuszki 1, ul. Królowej Jadwigi 33, pl. Obrońców Pokoju 6.

JAKSICE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina, w XVI wieku p. w. śś. Wawrzyńca i Marcina. Parafia wzmiankowana w 1325 roku.