ZABYTKI   POWIATU   INOWROC�AWSKIEGO

BRUDNIA
KO�CIӣ PARAFIALNY p. w. Micha�a Archanio�a. Wzniesiony w 1925r. wed�ug projektu arch. Paw�a Kutli�skiego. Murowany, pozbawiony wszelkich cech stylowych. W lewym o�tarzu bocznym obraz �w. Rocha, pochodz�cy z ko�cio�a parafialnego w Bydgoszczy, barokowy, pocz. XVIII w.

CHE�MCE
KO�CIӣ PARAFIALNY p.w. �w. Katarzyny, od 1527 p. w. ��. Katarzyny, Miko�aja i Ma�gorzaty. Wzniesiony w 1843 roku, p�no klasycystyczny. Orientowany. Usytuowany na nieznacznym wzniesieniu dominuj�cym nad wsch. cz�ci� wsi. Murowany z ceg�y, otynkowany. Ko�ci� jednonawowy z w�szym prezbiterium zamkni�tym tr�jbocznie. Wn�trze nakryte sufitem. Kwadratowa WIE�A od wschodu. O�tarz g��wny, o cechach barokowych z XIX w., w jego zwie�czeniu rze�by ��. Jana Ewangelisty i Wojciecha, barokowe z XVIII w. Dwa o�tarze neobarokowe po po�. XIX w. CH�R MUZYCZNY z XIX w.
Rze�by: Chrystus Zmartwychwsta�y rokokowy z 2 po�. XIX w., �w. Jan Nepomucen barokowo - ludowy z 2 po�. XVIII w, krucyfiks z XVIII - XIX w.

CHROSNO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Ko�lak.

CYKOWO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Ko�lak.

GNIEWKOWO
Miasto. Wed�ug �wiadectw archeologicznych osada istnia�a we wczesnym �redniowieczu, wzmiankowana w 1185 roku. W XIII w. stolica samodzielnego ksi�stwa, otrzyma�a prawo miejskie magdeburskie w latach 1268-87. Miasto zniszczone w czasie wojen z Krzy�akami, otrzyma�o w 1450 r. nowe przywileje od Kazimierza Jagiello�czyka. Rozw�j miasta zosta� zachamowany podczas wojen szwedzkich. W 1772 r. ten teren miejski zaj�y Prusy. Miasto po�o�one przy dawnym trakcie z Poznania przez Inowroc�aw i Toru� na Mazowsze. Centralnym punktem jest czworoboczny rynek, przeci�ty po�rodku g��wn� ulic� przelotow� z p�nocy na po�udnie. W p�nocno-wschodniej cz�ci miasta, ko�ci� parafialny.
- KO�CIӣ PARAFIALNY p. w. ��. Miko�aja i Konstancji. Dwa wsch. prz�s�a prezbiterium obecnego ko�cio�a zbudowane zapewne w 1 po�. XIV w.. Przed�u�enie prezbiterium ku zach. i wzniesienie korpusu 2. po�. XIV w. lub pocz�tek XIV w. W XVIII w. przebudowa wn�trza oraz budowa wie�y i wie�yczki na sygnaturk�. Zniszczony podczas II wojny �wiatowej. Gotycki. Orientowany. Murowany z ceg�y: wsch. cz�� prezbiterium w uk�adzie wendyjskim, pozosta�e mury o uk�adzie gotyckim. Ko�ci� jednonawowy z w�szym, wyd�u�onym prezbiterium zamkni�tym tr�jbocznie. W prezbiterium i nawie sklepienia barokowe o �uku obni�onym, z niewielkimi lunetami.
O�tarz g��wny regencyjny 2 �w. XVIII w., architektoniczny w obramieniu z ob�ok�w, na kt�rych s�o�ce i ksi�yc, z rze�bion� grup� Ukrzy�owania w centrum oraz Chust� �w. Weroniki i Tr�jc� �w. w zwie�czeniu. Uj�ty po bokach bramkami, na kt�rych rze�by anio��w trzymaj�cych Arma Christi. Kompozycj� o�tarza uzupe�niaj� umieszczone na regencyjnych konsolach przy�ciennych rze�by ��. Jana Nepomucena i Miko�aja, barokowe z 2 �w. XVIII w.. 3 o�tarze boczne:
- lewy przy t�czy, manierystyczny z 1 po�. XVII w., w kszta�cie malowanego tryptyku. Tematem tego dzie�a jest scena przedstawiaj�ca przyj�cie korony przez �w. Kostancj� w asy�cie �w. Barbary.
- prawy przy t�czy, barokowy z trzeciej �w. XVII w., przekszta�cony ok. po�. XVIII w., w polu �rodkowym znajduje si� obraz ukazuj�cy �w. Ann� Samotrze� w sukience srebrnej z dat� 1756, wykonan� zapewne przez toru�skiego z�otnika Jana Gottlieba Rohde.
- trzeci znajduje si� w nawie od strony p�d., rokokowy z 2 po�. XVIII w., z rze�bion� mens� o�tarzow�, w polu �rodkowym znajduje si� obraz przedstawiaj�cy �w. Miko�aja z 2 po�. XIX w.
Ambona p�no renesansowa z 1 po�. XVII w., znacznie przekszta�cona w XIX w. Ch�r muzyczny z pocz. XVIII w., drewniany. Prospekt organowy, barokowy z 1713 r., podw�jny. Bogate wyposa�enie liturgiczne.
- KAPLICZKA z ok. po�. XIX w., murowana z ceg�y. Rze�ba Matki Boskiej Sk�pskiej, ludowa.
- DOM. Rynek nr. 14. Zbudowany w 1768r.

G�RA
KO�CIӣ PARAFIALNY p. w. �w. Tr�jcy, od 1598 r. p. w. Narodzenia N. P. Marii. Ko�ci� zbudowany w 1829 roku Przyk�ad architektury klasycystycznej. Orientowany. Usytuowany na wzniesieniu dominuj�cym nad okolic�. Na zboczu wzniesienia odkryte �lady osadnictwa wczesno�redniowiecznego. Murowany z ceg�y, otynkowany. Salowy na rzucie prostok�ta, tr�jnawowy. Wn�trze nakryte pozornymi sklepieniami kolebkowymi. O�tarz g��wny, rokokowy z 1 po�. XIX w. z obrazami: w polu �rodkowym Naj�wi�tszej Panny Marii wed�ug Murilla i w zwie�czeniu �w. Micha�a Archanio�a z tego samego czasu, co o�tarz. Antependium klasycystyczne z 1 �w. XIX w., haftowane. Dwa o�tarze boczne: - lewy, rokokowy z obrazem przedstawiaj�cy �w. Walentego, oba dzie�a z ko�ca XVIII w. - prawy, rokokowy - klasycystyczny z 1 po�. XIX w. Chrzcielnica z XVI - XVII w., prymitywna. Ambona rokokowa. Prospekt organowy rokokowo - klasycystyczny po 1825 r. �awy z 1 po�. XIX w. Obrazy: Op�akiwanie, manierystyczny XVI/ XVII w., Chrystus Ukrzy�owany z Matk� Bosk� i �w. Janem Ewangelist� XVII - XVIII w., �w. Klemens XVIII - XIX w., Koronacja N. P. Marii 2 po�. XIX w. Na cmentarzu przyko�cielnym nagrobki klasycystyczne.

INOWROC�AW
Miasto. Znaleziska archeologiczne wskazuj� ci�g�o�� osadnictwa od epoki kamiennej. Wczesno�redniowieczna osada targowa wzmiankowana w 1185 roku W XIV w. miasto by�o miejscem spotka� i pertraktacji z Zakonem Krzy�ackim. Rozkwit miasta nast�pi� w ostatnich latach XV w., kt�ry zosta� zachamowany wybuchem zarazy w 1624 roku, a nast�pnie po�arem spowodowanym przez Szwed�w w 1656 roku. W 1772 miasto znalaz�o si� pod zaborem pruskim. Kolejny etap w intensywnym rozwoju miasta nast�pi�, po odkryciu pok�ad�w solnych na tym terenie. W 1875 za�o�ono zdr�j. Na prze�omie XIX i XX w. na miejscu starszych zak�ad�w solankowych budowa nowoczesnych zak�ad�w sodowych w M�tawach. Na p�d. - zach. od rynku, w dawnym naro�u miasta KO�CIӣ PARAFIALNY p. w. �w. Miko�aja. Na pn. od rynku w obr�bie placu Obro�c�w Pokoju pozosta�o�ci ko�cio�a i klasztoru franciszkan�w. Na pn. - wsch. od starego miasta ko�cio�y: Naj�wi�tszej Panny Marii i Zwiastowania Naj�wi�tszej Panny Marii oraz pozosta�o�ci grodziska. Prawdopodobnie w pn.- wsch. naro�u miasta, w obr�bie lub bezpo�rednim s�siedztwie znajdowa� si� zamek. Uzdrowisko i wi���ce si� z nim nowsze dzielnice, po�o�one na zach. i p�d.-zach. od �r�dmie�cia.
- KO�CIӣ PARAFIALNY p. w. �w. Miko�aja. Zbudowany po 1431 roku. Kilka faz budowy. Do XVI w. filialny ko�ci� Naj�wi�tszej Panny Marii. Po utworzeniu samodzielnej parafii przy��czono do niej ko�ci� Naj�wi�tszej Panny Marii, jako odt�d filialnego. Przebudowa w 2 po�. XVII w.. W latach 1820-28 przeniesienie niekt�rych o�tarzy oraz epitafium Radojewskich ze zniesionego ko�cio�a franciszkan�w. Ko�ci� gotycki o cz�ciowo zatartych cechach stylowych. Orientowany. Murowany z ceg�y o uk�adzie gotyckim. Cz�ciowo otynkowany. Pierwotny uk�ad halowy z wyodr�bnionym prezbiterium. W okresie p�nego baroku przekszta�cony na bazylikowy. Najstarsze sklepienia p�nogotyckie, gwia�dziste znajduj� si� w zakrystii. W pozosta�ej cz�ci ko�cio�a neogotyckie sklepienia krzy�owe w prezbiterium, pozorne sklepienia o �uku koszowym z lunetami 1913-14 i stropy kasetonowe w nawach bocznych. CH�R MUZYCZNY barokowo-klasycystyczny z 1820 roku, przekszta�cony w 2 po�. XIX w., murowany. Na zewn�trz prezbiterium i nawy boczne opi�te szkarpami o jednym uskoku. W �cianie p�d. zamurowany portal gotycki, ostro�ukowy. Szczyty wsch. korpusu neogotyckie 1855-56, tr�jk�tne. Elewacja zach. z trzema ostro�ukowymi wej�ciami, z kt�rych �rodkowe, pierwotne powsta�o po 1431 roku. Wej�cia boczne neogotyckie, powtarzaj�ce formy �rodkowego. O�tarz g��wny rokokowy z 2 po�. XVIII w., cz�ciowo przekszta�cony w XIX w., odnowiony w latach 1954-55, z retabulum lekko wkl�s�o-wypuk�ym, z rze�bami ��. Wojciecha i Augustyna oraz z bramkami po bokach, na kt�rych rze�by ��. Jana Chrzciciela i Dominika. W polu �rodkowym znajduje si� obraz wykonany po 1819 r., przedstawiaj�cy �w. Miko�aja.
Sze�� o�tarzy bocznych:
- lewy w zamkni�ciu nawy p�n., rokokowy z 2 po� XVIII w., przeniesiony po 1819 r. z dawnego ko�cio�a franciszkan�w, z rze�bami ��. Jacka i b�. Czes�awa Odrow��a oraz w zwie�czeniu ��. Wojciecha i Stanis�awa. W polu �rodkowym obraz Matki Boskiej R�a�cowej z duszami czy��cowymi i przedstawicielami stan�w ok. po�. XVII w., barokowy, prymitywny, malarstwo na desce. Odnowiony i przemalowany po 1960 r., z sukienk� srebn�, cz�ciowo poz�acan�, barokow� 1 po�. XVIII w.
- prawy, w zamkni�ciu nawy p�d., rokokowy z 2 po�. XVIII w., lekko wypuk�y, z rze�bami dw�ch anio��w. W polu �rodkowym rze�ba gotycka Chrystusa Ukrzy�owanego z XV w., w tle widok Jerozolimy z miedzianej posrebrzanej blachy oraz motywy rocaille z 2 po�. XVIII w.
-o�tarz w nawie g��wnej, barokowy 3 �w. XVII w. przeniesiony ok. 1819 r. z dawnego ko�. franciszkan�w, z rze�bami ��. Kazimierza Kr�lewicza i niezidentifikowanego m�czennika, 4 nieokre�lonych �wi�tych oraz dw�ch anio��w i �w. Jana Chrzciciela w zwie�czeniu. W polu �rodkowym obraz �w. Antoniego z sukienk� srebrn�, barokow� z 1 po�. XVIII wieku.
- o�tarz w nawie p�nocnej, rokokowy z 2 po�. XVIII w. z wykorzystaniem dw�ch kolumn wczesnobarokowych z ok. po�. XVII w., z rze�bami dw�ch nierozpoznanych �wi�tych i obrazami z 2. po�. XVIII w. W polu �rodkowym przedstawienie Zwiastowania i w zwie�czeniu wizerunek �w. Krzysztofa.
- o�tarz w nawie po�udniowej, rokokowy z 2. po�. XVIII w. z rze�bami ��. Jana Chryzostoma i Jana Nepomucena oraz z obrazami: wizerunek tzw. Matki Boskiej Boreckiej XVIII/XIX w. i �w. Jan Nepomucen, �w. Katarzyna.
- o�tarz w nawie po�udniowej, rokokowy z 2. po�. XVIII w., z rze�bami ��. Augustyna i Ambro�ego. W polu �rodkowym obraz Ma�a �w. Rodzina z 1 po�. XIX w., silnie przemalowany, w zwie�czeniu �w. Apolonia, obraz barokowy z XVIII w. Ambona rokokowa z 2. po�. XVIII w. z rze�b� �w. Micha�a Archanio�a na baldachimie. W ko�ciele znajduj� si� liczne epitafia i wota.
DZWONNICA zbudowana mi�dzy 1922-27, drewniana. 3 dzwony: g�adki, gotycki z XV w., drugi odlany w 1713 r. przez Henryka Wredena w Toruniu, z plakietkami Matki Boskiej z Dzieci�tkiem i �w. Miko�aja. Sygnaturka z 1603 r.

- KO�CIӣ PARAFIALNY od 1923 r. p. w. Zwiastowania Naj�wi�tszej Panny Marii z ko�ca XIX w. wed�ug projektu arch. Przy�uskiego z Warszawy. Ko�ci� murowany z ceg�y, neoroma�ski, bazylika, o jednorodnym wystroju, na kt�ry sk�adaj� si� m.in. mozaiki wykonane przez artyst�w w�oskich oraz rze�by W�adys�awa Marcinkowskiego.

- KO�CIӣ FILIALNY p. w. Imienia Najswi�tszej Panny Marii z ko�ca XII w. lub pocz. XIII w. Roma�ski, orientowany, usytuowany na nieznacznym wzniesieniu. Murowany z cios�w granitowych, z g�rnymi kondygnacjami wie� ceglanymi. Po 1834 r. zniszczony po�arem, po kt�rym do 1901 r. pozostawa� w stanie ruiny. Podczas odbudowy zrekonstruowano apsyd� prezbiterium. W czasie okupacji hitlerowskiej zamieniony na magazyn i spalony w 1945 roku. Ko�ci� jednonawowy z prezbiterium zako�czonym apsyd�. Sklepienia kolebkowe w prezbiterium oraz hemisferyczne w apsydzie. W nawie strop. Dwa portale w �cianach bocznych nawy. Jeden od p�n. z p�askorze�bionymi maskami tzw. diab��w. Drugi od p�d. w znacznej mierze zrekonstruowany ok. 1901 r. Na ciosach p�n. �ciany nawy zachowane liczne znaki, rytowane i p�askorze�bione, cz�ciowo zapewne o charakterze magicznym. Fasada zach. dwuwie�owa z portalem na osi, w strefie dolnej murowana z kamienia, w g�rnej z ceg�y. Wie�e z pocz�tku XIII wieku, a cz�� mi�dzywie�owa przekszta�cona i nadbudowana na prze�omie XIV - XV w. Portal zamkni�ty p�koli�cie w znacznej mierze zrekonstruowany. Wie�a p�d. tr�jkondygnacjowa, natomiast wie�a p�n. zrekonstruowana w 1901 r. na wz�r tej pierwszej. Dachy siod�owe, na wie�ach namiotowe, kryte dach�wk�.
Rze�by: Matka Boska z Dzieci�tkiem, gotycka 1370-80 ze srebrn� koron�, rokokow� z 2 po�. XVIII w., Chrystus Bolesny, barokowa z XVIII w., prymitywna, �w. Szymon Aposto�, barokowa z XVIII w., prymitywna.
- DZWON odlany w 1591 r. przez Jakuba Stelmacha.

- POZOSTA�O�CI ZESPO�U KLASZTORNEGO FRANCISZKAN�W.
W 1236 r. Konrad I ksi��� mazowiecki sprowadzi� franciszkan�w i osadzi� ich w obr�bie mur�w miejskich. Wtedy to bracia bezw�ocznie przyst�pili do budowy klasztoru i ko�cio�a. W pocz�tkach XIX w. po sekularyzacji, cz�ciowa rozbi�rka budynk�w klasztornych i ko�cio�a. Zesp� po�o�ony w p�n - wsch. cz�ci miasta, w s�siedztwie mur�w miejskich. Relikty wykazuj� istnienie budowli ko�cielnej p�noroma�skiej, murowanej z ceg�y z detalem wykonanym w kamieniu.

- MURY MIEJSKIE. Miasto otoczone murami zapewne w XIV w., wzniesionymi z ceg�y o uk�adzie gotyckim. W obwodzie mur�w pierwotnie trzy bramy ( Pozna�ska od p�d., �w. Ducha od zach. i Toru�ska od p�n.) oraz trzyna�cie baszt prostok�tnych, z kt�rych naro�ne (pi��) mia�y charakter budowli zamkni�tych, pozosta�e otwartych do wn�trza miasta. Wyburzone w znacznej cz�ci w ci�gu XIX w., zachowane w niewielkich fragmentach.

- ZDR�J. W 1 po�. XIX w. odkrycie pok�ad�w soli kamiennej. W 1875 r. z inicjatywy dr Zygmunta Wilko�skiego za�o�enie zak�adu k�pielowego i parku. Zak�ad k�pielowy wielokrotnie odnawiany i modernizowany. Elektryczny. Murowany z ceg�y. Wzniesiony na rzucie rozleg�ego czworoboku z wewn�trznymi podw�rzami, parterowy. Rozleg�y park w znacznej cz�ci o uk�adzie geometrycznym, z g��wn� osi� biegn�c� ze wsch. ku zach. oraz poprzeczn� wybiegaj�c� ku p�n.. W obr�bie parku kana�y oraz nowsze zabudowania uzdrowiskowe.

- DOMY. W obr�bie starego miasta zabudowa zwarta, murowana, w znacznej wi�kszo�ci z 2 po�. XIX w. W piwnicach i cz�ciowo przyziemiach wielu dom�w s�abo czytelne pozosta�o�ci wcze�niejszych budowli. W Domu Wagi Miejskiej przy ulicy Ko�ciuszki 19 zachowane w piwnicach fragmenty mur�w gotyckich. Kilka budynk�w z 1 po�. XIX w., o cz�ciowo zachowanych skromnych cechach klasycystycznych: ul. Ko�ciuszki 1, ul. Kr�lowej Jadwigi 33, pl. Obro�c�w Pokoju 6.

JAKSICE
KO�CIӣ PARAFIALNY p. w. �w. Marcina, w XVI wieku p. w. ��. Wawrzy�ca i Marcina. Parafia wzmiankowana w 1325 roku.