/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Biuro Stoecznego Konserwatora Zabytkw
WARSZAWA, 27.06.2011

Przeamywanie Barier.
Wymiana wiedzy i dowiadcze ekspertw z dziedziny ochrony dziedzictwa kulturowego w zakresie adaptacji obiektw zabytkowych dla potrzeb osb niepenosprawnych.

Biuro Stoecznego Konserwatora Zabytkw aktywnie uczestniczy w rozwizywaniu problemw dostpnoci i adaptacji do wspczesnych wymogw obszarw i obiektw zabytkowych. Zagadnienia te s przedmiotem naszej biecej pracy: konsultujemy projekty w formie zalece konserwatorskich i wydajemy pozwolenia na prace dostosowawcze. Doceniajc rol szerokiej dyskusji merytorycznej i potrzeb staego uczenia si Biuro Stoecznego Konserwatora Zabytkw podjo realizacj midzynarodowego projektu Przeamywanie Barier. Wymiana wiedzy i dowiadcze ekspertw z dziedziny ochrony dziedzictwa kulturowego w zakresie adaptacji obiektw zabytkowych dla potrzeb osb niepenosprawnych. Program wspfinansowany jest ze rodkw Funduszu Wymiany Kulturalnej w ramach mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Ze strony norweskiej partnerem projektu jest Departament Zarzdzania Zabytkami miasta Bergen, ktry reprezentuj eksperci Arve Nilsen i Age Vallestad, majcy dowiadczenia w projektowaniu uniwersalnym i w promowaniu tego podejcia w rozwizaniach w obiektach zabytkowych, a take osobiste dowiadczenie niepenosprawnoci. Ze strony polskiej uczestnicz przedstawiciele Biura Stoecznego Konserwatora Zabytkw Miasta Stoecznego Warszawy - Anna Naruszewicz i Anna Gajewska.

Celem projektu jest wzajemna wymiana dowiadcze w tej dziedzinie i poznanie bogatego dorobku i najlepszych rozwiza skandynawskich. Program obejmuje dwa robocze spotkania; w grudniu 2010 w Warszawie i w maju 2011 w Bergen oraz kocowe seminarium podsumowujce, ktre bdzie miao w Warszawie w sierpniu 2011. Zadaniem ekspertw biorcych udzia w tym programie jest analiza dostpnoci dla osb niepenosprawnych zabytkowych obiektw architektonicznych i urbanistycznych wraz z propozycj rozwiza dostosowawczych, ktre pozwol zachowa ich wartoci zabytkowe. Przewidziano rwnie udzia i konsultacje z przedstawicielami organizacji pozarzdowych ds. niepenosprawnych oraz promocj idei szerszego dostpu i partycypowania obywateli niepenosprawnych w yciu spoecznym i kulturalnym miasta.

Pierwszym tematem wsplnych warsztatw, ktre miay miejsce w grudniu 2010r. w Warszawie by zesp budynkw przy pl. Bankowym 3/5. Obiekt o ogromnym znaczeniu historycznym dla Warszawy, bdcy jednoczenie gwn siedzib wadz wojewdzkich i miejskich jedynie czciowo spenia wymogi dostosowania dla niepenosprawnych interesantw i pracownikw. Drugim zagadnieniem podjtym w zwizku z przygotowywanym obecnie przez Zarzd Terenw Publicznych planem remontu nawierzchni Starwki byo dostosowanie dla potrzeb osb niepenosprawnych Starego Miasta w Warszawie. Wnioski z warsztatw posu jako wskazwki do ww. opracowania, za wytyczne byy przedmiotem konsultacji spoecznych w marcu br. Ponadto, eksperci norwescy zapoznali si z ju zrealizowanymi przykadami dostosowania obiektw uytecznoci publicznej do potrzeb osb niepenosprawnych takich jak Zamek Krlewski, Muzeum Chopina czy Sejm.

Celem wizyty w Bergen w dniach 22-27 maja 2011 bya prezentacja przykadw "dobrych praktyk" w dziedzinie udostpniania obiektw i przestrzeni zabytkowych dla osb niepenosprawnych i majcych trudnoci z poruszaniem si, poznanie miasta pod ktem dostpnoci, a take sposobw zagospodarowania przestrzeni publicznej. Ponadto wizyta suya przedstawieniu tematw wybranych do analizy pod ktem dostpnoci dla osb niepenosprawnych. Byy to nastpujce obiekty:
Bryggen - fascynujcy, unikatowy zesp drewnianych budynkw, wpisany na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO, ktry stanowi wiadectwo znaczenia miasta, bdcego czci Ligi Hanzeatyckiej, kontrolujcej handel w miastach europejskich od XIV do poowy XVI wieku. Poruszanie si w parterze po uliczkach Bryggen nie stanowi problemu, co jest ogromnym atutem tego zespou. Jednoczenie to przykad zespou, ktry nie jest moliwy do udostpnienia w caoci tj. na wyszych kondygnacjach.
Hakonshallen - najwiksza w Norwegii wiecka redniowieczna budowla, ktra zachowaa si do naszych czasw, a dzisiaj peni rol reprezentacyjnego obiektu, gdzie odbywaj si wane dla miasta uroczystoci i koncerty. Niestety nie jest dostpna dla osb na wzkach inwalidzkich.
Wanym aspektem wizyty bya take moliwoci zapoznania si z dziaaniami tzw. UU-Group, czyli Zespou ds. Dostpnoci w Urzdzie Miasta Bergen, poznanie ich metod pracy, sposobu planowania i rozwizywania problemu dostpnoci w skali miasta i regionu.

W drugiej poowie sierpnia przewidziane jest seminarium podsumowujce projekt.

Anna Naruszewicz, BSKZ

     



/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Wojenny up wrci do Polski?
RZECZPOSPOLITA, 28.02.2011

Skradziony podczas wojny obraz odnalaz si w Moskwie. Za jego zwrot trzeba bdzie zapaci

"Dziewczyn z gobiem" namalowa Antoine Pesne, nadworny malarz krla Prus Fryderyka II, w 1754 r. Osiem lat przed II wojn obraz kupio poznaskie muzeum od prywatnego kolekcjonera. - Za 3 tysice zotych, jak na owe czasy sporo - mwi Piotr Michaowski z Muzeum Narodowego w Poznaniu.

W 1943 r. wadze okupacyjne zarzdziy ewakuacj muzeum. Zbiory wywieziono na wschd Niemiec. Dwa lata pniej przeja je Armia Czerwona. Po wojnie do Polski wrcia tylko cz kolekcji. Po "Dziewczynie z gobiem" such zagin.

W ubiegym roku do Ministerstwa Kultury zgosi si antykwariusz z Moskwy. W jednym ze swych pcien rozpozna zaginiony obraz. Michaowski wyruszy do Rosji. - Autentyczno dziea udao mi si potwierdzi dziki wykonanej przed wojn fotografii. Obraz jest uszkodzony, na szczcie w niewielkim stopniu - mwi.

Poznaskie muzeum chciaoby odzyska ptno. - Jego warto trudno oszacowa. Ale byby jedynym obrazem Pesne'a w naszej kolekcji - podkrela Michaowski. Ale sprawa nie jest prosta. Polakom najprawdopodobniej przyjdzie za ptno zapaci. Negocjacje od lata 2010 r. prowadzi resort kultury.

- II wojna wiatowa przyniosa gigantyczne spustoszenie polskich zbiorw. Ale straty muzew stanowiy stosunkowo niewielk cz tego, co zostao zagrabione z dworw, paacw - tj. kolekcji prywatnych. Czsto te dziea w ogle nie byy skatalogowane - podkrela Marcin Libicki, historyk sztuki.

Z szacunkw resortu kultury wynika, e w wyniku wojny Polska stracia 70 proc. materialnego dziedzictwa. M. in. obrazy Rafaela, Breughela, van Dycka, Malczewskiego, Kossaka czy Gierymskiego. Dzi trudno ustali, jaka cz zrabowanych dbr kultury wrcia do kraju w wyniku powojennej akcji restytucyjnej. Ministerstwo Kultury od pocztku lat 90. inwentaryzuje skradzione dziea. W tej chwili baza zawiera ok. 60 tysicy tak zwanych rekordw, jednak czsto jeden wpis odnosi si do kilku lub kilkunastu przedmiotw, ktre figuroway niegdy pod wsplnym numerem inwentarzowym.

Prcz Ministerstwa Kultury tropieniem zaginionych dzie zajmuje si zesp ds. rewindykacji dbr kultury przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych. - Poszukiwania s prowadzone w najwikszych domach aukcyjnych. Problemem pozostaje ogromna liczba aukcji organizowanych codziennie przez mniejsze domy aukcyjne i antykwariaty - wyjania Monika Kuhnke z zespou.

W monitorowanie rynku dzie sztuki zaangaowane s placwki dyplomatyczne i konsularne, pomoc su liczne grupy i stowarzyszenia nieformalne. - Narzdziem podstawowym jest Internet, ale tylko w przypadku gdy dysponujemy fotografi. A niespena 10 procent zabytkw zgoszonych jako utracone tak fotografi ma - wyjania Kuhnke.

W dodatku zrabowane dziea po wojnie nierzadko przechodziy z rk do rk, a ich kolejni waciciele na og nie mieli wiedzy o ich pochodzeniu. Mimo to Polsce udao si sporo odzyska. Czasem towarzyszyy temu niezwyke okolicznoci, jak choby w przypadku obrazu Adrieana Brouwera "Chopi w karczmie". Ptno wywiezione z Muzeum Narodowego w Warszawie, wypyno pod koniec lat 90. w ofercie domu aukcyjnego Christie's w Londynie. Pocztkowo specjalici z warszawskiej placwki uznali go za replik. Dopiero kilka lat pniej, kiedy udao si odnale dobrej jakoci fotografi, okazao si, e to orygina. Tyle e obraz zdy ju kupi znany londyski marszand Johnny van Haeften, ktry za wielokrotnie wysz cen odsprzeda go kolekcjonerowi z Francji. Po negocjacjach z udziaem polskiego MSZ van Haeften odkupi obraz od Francuza i zwrci go do Warszawy.

Jak wynika z informacji przekazanych,"Rz" przez resort kultury, dziaania rewindykacyjne prowadzone s obecnie w Rosji i Wielkiej Brytanii. Bywa jednak, e za dawn wasno Polska musi paci. Tak zapewne stanie si z obrazem Pesne'a i prawdopodobnie z "ydwk z pomaraczami" Aleksandra Gierymskiego, o ktrej pod koniec ubiegego roku rozpisyway si media. Obraz znalaz si w jednym z niemieckich domw aukcyjnych. Negocjacje trwaj.

- MSZ stoi na stanowisku, e Polska nie powinna odkupywa zrabowanych dbr kultury - podkrela Kuhnke. Ale prawo w wielu krajach chroni tak zwanego nabywc w dobrej wierze. Wtedy pozostaje sd albo liczenie na dobr wol waciciela.

ukasz Zalesiski

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Skargi Niemcw odrzucone
RZECZPOSPOLITA, 10.10.2008

"Mona to uzna za nasz porak, co utwierdza nas w przekonaniu, e musimy uruchomi ciek dochodzenia roszcze w USA" - powiedzia Rudi Pawelka, zaoyciel Pruskiego Powiernictwa, ktry o decyzji Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu dowiedzia si od "Rz".

W obszernym uzasadnieniu odrzucenia skargi Pruskiego Powiernictwa Trybuna uzna, e skarga nie tylko nie ma adnych podstaw prawnych, ale przekreli te nadzieje wysiedlonych Niemcw na uzyskanie zadouczynienia w drodze postulowanego procesu ich rehabilitacji w Polsce.

dania pod zym adresem

dania restytucji majtkowej s nie do przyjcia gwnie z dwch powodw. Po pierwsze, Polska nie sprawowaa od stycznia do kwietnia 1945 r., ani de facto, ani te de iure kontroli nad obszarami, ktre stay si pniej czci jej terytorium. Wysiedleni w tym czasie Niemcy nie mog wic niczego da od Polski, ktra nie jest adresatem ich roszcze. W terminologii Powiernictwa Pruskiego oraz Zwizku Wypdzonych Eriki Steinbach miay wtedy miejsce tzw. dzikie wypdzenia niesankcjonowane przez adne dekrety i inne akty prawne.

Po drugie, Europejski Trybuna Praw Czowieka nie widzi moliwoci zastosowania przepisw europejskiej konwencji praw czowieka z 1953 r., gdy Polska ratyfikowaa j dopiero w 1994 r. Nie moe wic by mowy o zwrocie majtkw niemieckich przejtych przez Polsk przed ratyfikacj konwencji. Co wicej, zdaniem Trybunau konwencja nie przewiduje adnych ogranicze dotyczcych procedury rehabilitacyjnej wysiedlonych.

Nie dziwi mnie decyzja Trybunau. Nie mielimy adnych wtpliwoci, e bdzie wanie taka powiedzia prof. Jochen Frowein, ktry wsplnie z prof. Janem Barczem opracowa ekspertyz prawn na ten temat. Zostaa zrobiona na zamwienie rzdw Polski i Niemiec po tym, kiedy kanclerz Gerhard Schrder ogosi w Warszawie, e rzd niemiecki nie bdzie wspiera roszcze wysiedlonych przed trybunaami midzynarodowymi. Potwierdzaa te sowa nieraz kanclerz Angela Merkel. Tym niemniej rzd Niemiec stoi nadal na stanowisku, e wysiedlenia ludnoci niemieckiej po wojnie byy sprzeczne z prawem. Deklaruje przy tym, e spraw uwaa za zakoczon. Mam nadziej, e decyzja Trybunau usunie ostatecznie nieufno ze strony Polski oceni Wolfgang Thierse (SPD), wiceprzewodniczcy Bundestagu.

Gotowe kolejne pozwy

Nie zgadzam si z interpretacj Strasburga powiedzia Rz adwokat Thomas Gertner, autor skargi do Trybunau w Strasburgu, ktr zoy w grudniu 2006 w imieniu Pruskiego Powiernictwa. Przygotowuje ju petycj do Komisji Praw Czowieka ONZ w Genewie, domagajc si restytucji majtkowej oraz odszkodowa dla wysiedlonych Niemcw, ktrym nie mona zarzuci zbrodni wojennych.

Dotyczy to ogromnej wikszoci wypdzonych Niemcw. Zostali ukarani kolektywnie, co stanowi naruszenie praw czowieka tumaczy Gertner. Przyznaje, e Komisja ONZ nie jest trybunaem midzynarodowym i nie wydaje prawomocnych orzecze, ale ma nadziej, e jej opini mona bdzie wyegzekwowa przy pomocy ONZ oraz UE. Polska to nie Biaoru oceni Gertner. Uwaa, e Polska zostanie zmuszona do uchwalenia ustawy rehabilitacyjnej oczyszczajcej wysiedlonych z winy, co oczyci przedpole do dalszych stara o zwrot mienia. Opinii tej nie podziela wikszo niemieckich prawnikw.

Rudi Pawelka jest przekonany, e czonkom jego stowarzyszenia bdcym obywatelami USA uda si uzyska wyroki nakazujce Polsce zwrot majtkw wysiedlonych. Wszystko jest ju przygotowane zapewni.

Piotr Jendroszczyk, Rzeczpospolita

Kalendarium
Historia sporu o odszkodowania

2000 - Niemieccy wysiedleni zakadaj spkPowiernictwo Pruskie, ktra wysuwa roszczenia pod adresem Polski i Czech.Chce pozyska rekompensaty lub mienie Niemcw wysiedlonych lub zbiegych z tych krajw po II wojnie wiatowej.

2004 - Kanclerz RFN Gerhard Schrder deklaruje, e niemiecki rzd nie bdzie wspiera roszcze wysiedlonych.- Profesorowie z Polski i Niemiec, Jan Barcz i Jochen Frowein, przygotowuj ekspertyz, wedug ktrej jakiekolwiek roszczenia niemieckich wysiedlonych wobec Polski s bezzasadne.- Polski Sejm przyjmuje uchwa o niemieckich reparacjach i przejciu przez Niemcy odpowiedzialnoci za ewentualne roszczenia byych przesiedlecw.

2005 - W odpowiedzi na dziaania Niemcw w Gdyni zostaje zarejestrowane Powiernictwo Polskie, ktre wystpuje w imieniu Polakw pokrzywdzonych przez Trzeci Rzesz.

2006- Powiernictwo Pruskie skada 22 pozwy przeciwko Polsce w Europejskim Trybunale Praw Czowieka w Strasburgu.

2007 - Kanclerz Angela Merkel potwierdza stanowisko Schrdera, e rzd federalny nie bdzie wspiera dziaa wysiedlonych wymierzonych w ssiadw Niemiec.- Powiernictwo Pruskie domaga si od Polski zwrotu poniemieckich dzie sztuki.

2008 - Trybuna w Strasburgu oddala skarg.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Trudny powrt do utraconych dworkw
RZECZPOSPOLITA, 17.06.2008

Jeeli przygotowywana przez rzd ustawa reprywatyzacyjna wejdzie w ycie w obecnym ksztacie, to byli waciciele dworkw dostan tylko okrojone rekompensaty. Majtki zabrane na cele reformy rolnej maj by bowiem potraktowane jak wszystkie inne znacjonalizowane nieruchomoci

Niezalenie od tego, czy mienie to zostao zabrane zgodnie z wczesnym prawem czy z jego racym naruszeniem, nie przewiduje si zwrotw w naturze. - Obiecywane 15 czy 20 proc., patne w ratach rozoonych na 15 lat, jest szcztkow rekompensat wartoci utraconych nieruchomoci - mwi Stanisaw Wielowieyski, wiceprezes Zarzdu Gwnego Polskiego Towarzystwa Ziemiaskiego. Na niedawnym spotkaniu przedstawicieli organizacji skupiajcych m.in. byych wacicieli nieruchomoci ziemskich obecny projekt ustawy reprywatyzacyjnej uznano za niewystarczajcy. - Trzeba stworzy rwnie inne moliwoci zrekompensowania utraty wasnoci. Nie trafia do nas argument, e nie ma czego oddawa, skoro gminy i Agencja Wasnoci Rolnej Skarbu Pastwa sprzedaj dworki osobom trzecim - uwaa prezes.

Zabierano bez decyzji

Z istniejcych przed wojn 18 tys. zespow paacowo-parkowych i dworsko-parkowych pozostao ok. tysic. Wiele nadal niszczeje, cz - mimo zgoszonych roszcze - sprzedano. Zwrcono niewiele, cho ani dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej, ani rozporzdzenie wykonawcze z 1945 r. ministra rolnictwa i reform rolnych nie nakazyway wprost konfiskaty budynkw mieszkalnych.

- Dworki zabrano z racym naruszeniem prawa, posugujc si bezprawn interpretacj dekretu - mwi adw. Grayna Kazalska-Bafia. - Art. 2 ust. 1 lit. e dekretu mwi jedynie, e na cele reformy rolnej bd przeznaczone nieruchomoci ziemskie przekraczajce okrelone normy obszarowe. Dworki, ktre waciciele musieli opuci w cigu siedmiu dni, absolutnie nie odpowiaday temu kryterium. Uchwaa siedmiu sdziw Naczelnego Sdu Administracyjnego z 5 czerwca 2006 r. potwierdzia, e organ orzekajcy o tym, czy dana nieruchomo lub jej cz wchodzi w skad nieruchomoci ziemskiej, nie moe si ogranicza jedynie do zbadania norm obszarowych. Musi ustali, czy midzy obiektami mieszkalnymi a gospodarstwem rolnym zachodzi zwizek funkcjonalny.

Niech do oddawania

Przejcie nieruchomoci ziemskiej na cele reformy rolnej nastpowao bowiem z mocy samego prawa, bez adnych decyzji. O tym, czy dana nieruchomo lub jej cz wchodzia w skad nieruchomoci ziemskiej podlegajcej reformie rolnej, orzekaj wic dzi wojewodowie oraz minister rolnictwa na podstawie 5 rozporzdzenia wykonawczego ministra rolnictwa i reform rolnych z 1 marca 1945 r.

Jeszcze do niedawna wojewodowie, a szczeglnie minister rolnictwa, nie kryli niechci do oddawania czegokolwiek zabranego na cele reformy rolnej. Najczciej uywanym argumentem uzasadniajcym odmow stao si istnienie zwizku funkcjonalnego czcego dwr z reszt majtku ziemskiego.

Wiele odmownych decyzji nie utrzymuje si w sdach. NSA oraz Wojewdzki Sd Administracyjny w Warszawie, orzekajce w takich sprawach, na og podzielay pogld Trybunau Konstytucyjnego, wyraony w (nieobowizujcej ju obecnie, cho nadal aktualnej) uchwale z 19 wrzenia 1990 r. TK stwierdzi, e z przepisw dekretu nie wynika, aeby na cele reformy rolnej byy przeznaczone nieruchomoci niebdce w funkcjonalnym zwizku z gospodarstwem rolnym.

- Mimo to nadal bardzo trudno taki dworek odzyska - mwi adw. Jzef Forystek. - Nie pomagaj wygrane sprawy sdowe i orzeczenia NSA, e polskie dwory i paace, w ktrych koncentrowao si ycie rodzinne, z reguy nie byy zwizane z produkcj roln. Minister rolnictwa uchyla pozytywne dla byych wacicieli decyzje wojewodw, stwierdzajc, e dworki czy z majtkami ziemskimi zwizek funkcjonalny.

Wiele takich spraw znacznie si te przeduyo z powodu sporu o to, czy maj je rozstrzyga sdy administracyjne czy cywilne, zakoczonego dopiero uchwa siedmiu sdziw NSA z 5 czerwca 2006 r. o drodze administracyjnej w takich sprawach. Ale ta droga wci pozostaje wyboista. Pojcie zwizku funkcjonalnego dworku z gospodarstwem rolnym jest na tyle pojemne, e daje si interpretowa w rny sposb. Niejednolite bywa wic rwnie orzecznictwo sdowe.

Niszczce konfiskaty

W marcu 2008 r. WSA w Warszawie oddali skarg Teresy Chapowskiej na decyzj ministra rolnictwa i rozwoju wsi. W przeciwiestwie do wojewody wielkopolskiego, ktry ustali, e zesp dworsko-parkowy w Czerwonej Wsi nie mia charakteru nieruchomoci ziemskiej, minister uzna, e midzy dworem a reszt majtku istnia zwizek funkcjonalny. Dwr podlega wic dekretowi o reformie rolnej. WSA stwierdzi, e decydujcym, a zarazem jedynym kryterium, jakie naley stosowa do interpretacji dekretu, jest kryterium obszarowe. Nie trzeba zatem bada ewentualnego zwizku funkcjonalnego, poniewa wystarczajce s intencje ustawodawcy, wyraajce si w chci zabrania przez pastwo wszystkiego, co speniao te normy. A wic nie tylko majtkw ziemskich, ale take siedzib ich wacicieli. Miaa to by konfiskata niszczca ziemiastwo.

Adwokaci zajmujcy si reprywatyzacj twierdz, e taka interpretacja dekretu przez sd nie znajduje uzasadnienia ani w przepisach prawa, ani w dotychczasowym orzecznictwie. Moe natomiast zahamowa nawet jej szcztkowe formy. Na rozpatrzenie przez NSA oczekuje obecnie skarga kasacyjna. Gdyby i NSA podzieli stanowisko WSA, byym wacicielom dworkw i ich spadkobiercom pozostawaoby ju tylko czeka na ustaw reprywatyzacyjn.

Adw. Jzef Forystek uwaa, e oprcz ustawy - ktra nie moe zamkn ludziom moliwoci wykazania, e dworek zabrano w sposb bezprawny, a wic naley si pene zadouczynienie - naleaoby przewidzie jeszcze inne sposoby. Reprywatyzacja jest bowiem moliwa na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomociami. Ju teraz niektre gminy podejmuj uchway o sprzeday dworkw za symboliczn zotwk byym wacicielom, ktrym przysuguje pierwszestwo nabycia. Naleaoby t praktyk szerzej upowszechni.

Komentuje Roman Nowosielski, adwokat
Dworki to przykad mienia przejtego z racym naruszeniem prawa, a wic bezprawnie, pod pretekstem stosowania dekretu o reformie rolnej. W chwili obecnej byli waciciele bd ich spadkobiercy mog wic takie mienie odzyska lub uzyska pene odszkodowanie - po uniewanieniu decyzji administracyjnych czy z mocy wyrokw sdowych. Jeeli natomiast przygotowywana ustawa reprywatyzacyjna gwarantowaaby jedynie wypat rekompensat lub zmuszaa do wyboru midzy rekompensat a drog sdow, sytuacja prawna tych osb ulegaby znacznemu pogorszeniu. Dlatego naleaoby pozostawi im moliwo dochodzenia wiadczenia z ustawy reprywatyzacyjnej oraz prawo do ewentualnego odszkodowania przyznawanego przez sd do wysokoci doznanej szkody. Problemu nie byoby natomiast w wypadku zwrotu w naturze.

Danuta Frey, Rzeczpospolita

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Niewykorzystana szansa dla zabytkw
RZECZPOSPOLITA, 21.03.2008

Na list pomnikw historii w kwietniu ma trafi barokowy zesp klasztorny w Gostyniu-Gogwku. Wniosek w tej sprawie uzyska akceptacj prezydenta RP. Z takiego wyrnienia niewiele jednak wynika. Druga kandydatura to centrum Poznania z Ostrowem Tumskim i Cytadel. W kwietniu jej ocen zajmie si Rada Ochrony Zabytkw przy ministrze kultury i dziedzictwa narodowego. Przez 14 lat status pomnika historii uzyskay zaledwie 33 obiekty. To zmarnowana szansa na zapewnienie waciwej ochrony i wzmocnienie prestiu najcenniejszych zabytkw.

Brak spjnych przepisw i konsekwentnej polityki nie pierwszy raz zaszkodzi zabytkom. Chocia lista pomnikw historii - nazywana prezydenck, bo wpisu na ni dokonuje prezydent RP na wniosek ministra kultury i dziedzictwa narodowego - istnieje od 1994 r., cigle nie wiadomo, jakie ten status daje przywileje i jakie nakada obowizki. Ustawa z 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami w sprawach konkretnych, takich jak zasady dofinansowania, odsya do rozporzdzenia szefa resortu kultury. Tyle e na nie do dzi czekamy.

Nobilitacja i niewiele wicej

Za pomnik historii moe zosta uznany "zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym, o duych wartociach historycznych, naukowych i artystycznych, majcy znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w wiadomoci spoecznej i stanowicy rdo inspiracji dla kolejnych pokole". Mamy w tej grupie zabytki znane, jak klasztor oo. paulinw na Jasnej Grze, zamek krzyacki w Malborku i kopalnia soli w Wieliczce, a take te mniej popularne - krajobraz kulturowo-przyrodniczy Gra w. Anny, pobernardyski zesp klasztorny w Legnickim Polu, wyspa Ostrw Lednicki czy kopalnia rud srebrononych w Tarnowskich Grach. Nie ulega wtpliwoci, e uznanie za pomnik historii to wyrnienie i presti. I jak na razie niewiele wicej.

Iwona Radziszewska, rzecznik prasowy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wyjania: - Sam akt uznania za pomnik historii nie przysparza okrelonych korzyci materialnych, jednake jest szczegln form nobilitacji. Zabytki te ze wzgldu na swoj rang s przedmiotem szczeglnej troski zarwno dla wadz lokalnych, jak i sub ochrony zabytkw. Znajduje to odzwierciedlenie np. w regulaminach programw operacyjnych ministra i konkursach.

W Polsce przez 14 lat status pomnika historii uzyskay tylko 33 obiekty

Jedyna w Polsce warownia grska, XVIII-wieczna Twierdza Srebrnogrska, nazywana te "lskim Gibraltarem", od 2004 r. jest pomnikiem historii. Marek Janikowski, wjt gminy Stoszowice, mwi, e uznanie twierdzy za pomnik historii to wany atut promocyjny. Przeoyo si to ju zreszt na liczb turystw, ktra w ub. roku wzrosa o 35 proc. w stosunku do lat poprzednich.

- W 2006 r. dostalimy z Ministerstwa Kultury dotacj - 800 tys. z, wyremontowalimy za to dwie bramy wejciowe i cz dziedzica - mwi Janikowski. - Jednak eby twierdza wygldaa dobrze, tak sum trzeba inwestowa co roku przez ok. 30 lat. Tymczasem w ubiegym roku nie dostalimy ju nic.

Krzysztof Kornacki, dyrektor Muzeum Zamoyskich w Kozwce, ktre w ubiegym roku wpisane zostao na list pomnikw historii, zoy do Ministerstwa Kultury wnioski o dotacje na 2 mln z. Kozwka, cho ley poza gwnymi szlakami turystycznymi, bardziej ni reklamy potrzebuje pienidzy, przyznaje dyrektor. W sezonie zesp paacowy odwiedza ponad 260 tys. zwiedzajcych. Kornacki mwi, e to ju grna granica wytrzymaoci zabytku. Dlatego wane jest nie zwikszenie liczby zwiedzajcych, tylko jako oferty i obsugi. - Status pomnika historii zobowizuje - dodaje.

Teren bitwy racawickiej (pomnik historii od 2004 r.) to miejsce dobrze utrwalone w wiadomoci Polakw jako pamitka po najwikszym zwycistwie w powstaniu kociuszkowskim. Gmina z wasnych rodkw nie jest w stanie sprosta rewaloryzacji duego, kilkunastohektarowego obszaru.Kuria metropolitalna archidiecezji warmiskiej, gospodarz Wzgrza Katedralnego we Fromborku (pomnik historii od 1994 r.), chce zabiega o wpisanie zabytku na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO. Na razie redniowieczny kompleks czeka generalny remont. Bd potrzebne due rodki, biskup Jacek Jezierski liczy, e z pomoc przyjd pastwo i fundusze unijne.

Skarby narodowe - wiatowe dziedzictwo

Marcin Gawlicki, dyrektor Krajowego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw, ktry koordynuje procedury zwizane z uznaniem za pomnik historii, podkrela, e zabytkowa pierwsza liga jest potrzebna. - Jeli chcemy chroni wszystko, nie chronimy tak naprawd niczego - mwi Gawlicki. Praktyka dzielenia zabytkw na klasy (z najcenniejsz - klas 0) stosowana bya w latach 60., ale zostaa zarzucona. W cigu dwch lat powinien si zakoczy etap weryfikacji zasobu zabytkw i wyodrbnienia najcenniejszych w poszczeglnych kategoriach. Gawlicki szacuje, e ostatecznie liczba polskich pomnikw historii mogaby wzrosn do 2 tys. W stosunku do ponad 64 tysicy obiektw wpisanych do rejestru zabytkw ta liczba wydaje si bardziej adekwatna ni aktualne 33 wpisy. Oczywicie, pozostaje kluczowe pytanie, czy za tym wyrnieniem pjdzie konkretna ochrona i pomoc.

We Francji rang monument historique ma ponad 40 tysicy zabytkw. English Heritage, organizacja zajmujca si ochron i promocj angielskiego dziedzictwa, ma pod opiek prawie 400 najcenniejszych obiektw. Za wyjtkowym statusem idzie pomoc pastwa oparta na systemie grantw i ulg podatkowych, pod jednym warunkiem: udostpnienia zabytku zwiedzajcym. Oba przykady, francuski i angielski, pokazuj, e mona skutecznie czy rozwj turystyki z promocj dziedzictwa. Tymczasem polski system ochrony zabytkw razi niekonsekwencjami.

Pomniki historii - i zgodnie z ustaw tylko one - mog aspirowa do umieszczenia na Licie UNESCO. Przy ogromnej konkurencji (wprowadzono limit dwch zgosze rocznie na kraj, w tym jedno dotyczce dziedzictwa przyrodniczego), szanse s jednak niewielkie. Co wicej, kryteria uznania za wiatowe dziedzictwo i pomnik historii konkretnego narodu nie s jednakowe. Nieporozumieniem wic byoby traktowanie listy krajowej jak poczekalni w kolejce po emblemat UNESCO. Jeszcze trudniej usprawiedliwi nieobecno na licie pomnikw historii zabytkw ju uznanych za wiatowe Dziedzictwo (Kocioy Pokoju w Jaworze i widnicy, sze drewnianych kociow gotyckich w poudniowej Maopolsce oraz niemiecki nazistowski obz koncentracyjny i zagady Auschwitz-Birkenau).

Adekwatna do liczby i rangi polskich zabytkw lista pomnikw historii wana jest dla Polakw, ale i dla naszego wizerunku na wiecie. Mogaby, jak w innych krajach, by wskazwk dla turystw. Przede wszystkim jednak musimy si ni sami zainteresowa: potrzebne jest ucilenie przepisw i jasne okrelenie zasad finansowej pomocy oraz wspodpowiedzialnoci pastwa za te obiekty.

Agnieszka Kwiecie, RZECZPOSPOLITA


Lista 33 polskich Pomnikw Historii:
- Kana Augustowski - Rezerwat archeologiczny w Biskupinie - Kopalnia soli w Bochni - Zesp staromiejski w Chemnie - Zesp katedralny we Fromborku - Gdask w zasigu obwarowa z XVII w. - Gra w. Anny - Katedra pw. Wniebowzicia NMP i w. Wojciecha w Gnienie - Zesp klasztorny na Jasnej Grze - Park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej - Zesp katedralny w Kamieniu Pomorskim - Kazimierz Dolny - Zesp paacowo-parkowy w Kozwce - Historyczny zesp miasta Krakowa - Kopalnie krzemienia z okresu neolitu w Krzemionkach - Zesp opactwa cystersw w Krzeszowie - Pobernardyski zesp klasztorny w Legnickim Polu - Zesp klasztorny w Leajsku - Stare Miasto w Lublinie - Zesp zamkowo-parkowy w acucie - Zamek krzyacki w Malborku - Park Muakowski - Wyspa Ostrw Lednicki - Teren bitwy racawickiej - Twierdza Srebrnogrska - Kopalnia rud srebra w Tarnowskich Grach - Stare i Nowe Miasto w Toruniu - Historyczny zesp miasta Warszawy z Traktem Krlewskim i Wilanowem - Westerplatte - Kopalnia soli w Wieliczce - Historyczne centrum Wrocawia - Hala Ludowa we Wrocawiu - Zamo w granicach obwarowa z XIX w. -

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Stanowisko MSZ RP dot. dbr kultury w stosunkach z Niemcami
Rzecznik Prasowy MSZ, 7.08.2007

W zwizku z licznymi pytaniami dotyczcymi sprawy dbr kultury w stosunkach z Niemcami MSZ wyjania, e:

1. Dziea sztuki, materiay biblioteczne i archiwalne, a take wszystkie inne obiekty tego rodzaju proweniencji niemieckiej, jakie znalazy si w zwizku z II wojn wiatow na terenie Polski zostay na podstawie odpowiednich aktw prawnych przejte na wasno przez Pastwo Polskie. Stanowi one wasno pastwow bd te nale do podmiotw, ktre legalnie stay si ich wacicielami. Regulacja ta miaa charakter ostateczny, a wysuwanie obecnie jakichkolwiek roszcze o zwrot tych dbr jest cakowicie bezpodstawne i nie moe by uwzgldnione.

2. Prba formuowania takich roszcze musi budzi zdziwienie w wietle ogromnych strat zadanych polskiemu dziedzictwu kulturalnemu przez okupanta niemieckiego. Polska opinia publiczna wci pamita o wywiezionych dzieach sztuki, spalonych bibliotekach i archiwach, ktrych to strat nigdy nie powetowano, a zgaszanie w zwizku z tym roszcze wobec Polski musi by odbierane jako ch zatarcia rnicy pomidzy sprawc a ofiar.

3. MSZ przypomina take, e pozostay jeszcze w relacjach polsko-niemieckich do zaatwienia m.in. problemy dotyczce przekazania znajdujcych si wci w Niemczech materiaw archiwalnych, ktre w myl powszechnie obowizujcych zasad prawa midzynarodowego nale si Polsce jako archiwalia wytworzone na jej terytorium. Winny si one znajdowa w polskich archiwach nie tylko ze wzgldw historycznych, ale take z powodu ich praktycznego znaczenia dla sprawowania biecych funkcji administracyjnych.

4. MSZ podtrzymuje zgaszane wielokrotnie przez wadze polskie zapewnienia o gotowoci do podjcia rozmw majcych na celu rozwizanie problemw dwustronnych, jednake musz si one odbywa w odpowiedniej atmosferze i przy uwzgldnieniu wymogw polskiej racji stanu.

Robert Szaniawski, Rzecznik Prasowy MSZ

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Symboliczny powrt biblioteki
RZECZPOSPOLITA, 29.01.2008

Naukowcy badaj tybetaskie ksigi z "Berlinki"
RZECZPOSPOLITA, 25.12.2007

Katalog francuskich rkopisw ze zbiorw "Berlinki" ukaza sie w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 15.12.2007

Powiernictwo Pruskie domaga si zwrotu bezcennych dzie sztuki
RZECZPOSPOLITA, 10.10.2007

POLSKA - NIEMCY: Pomys na zamknicie sporu o dziea sztuki
RZECZPOSPOLITA, 15.09.2007

Die Tageszeitung: Polska ma racj w sporze z Niemcami
strem, IAR, 23.08.2007

Zagrabione dobra kultury wci czekaj na powrt do Polski
RZECZPOSPOLITA, 20.08.2007

Fotyga: Niemcy mog liczy na nasz gest
mar, PAP, 9.08.2007

Zabytki pozostan w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Autografu Chopina nie mona zastpi autografem Beethovena
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

wiczenia z niepamici
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Zrabowane skarby wityni Sybilli
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

114 polskich dzie w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Prof. Wojciech Kowalski:
Niemcy metodycznie rabowali i niszczyli dziea sztuki w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007

Ostro z Polsk, agodnie z Francj
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007

Sabo walczymy o zwrot dzie
Berlin dosta list, ale nie oddaje zabytkw
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007

Przegrzana atmosfera sporu o dobra kultury
RZECZPOSPOLITA, 6.08.2007

Frankfurter Allgemeine Zeitung: Niemcy nigdy nie uznay postanowie poczdamskich
mar, PAP, Gazeta Wyborcza, 4.08.2007

Niemcy: Berlinka musi do nas wrci
Rozmowa z prof. Tono Eitelem, niemieckim dyplomat, gwnym negocjatorem ds. zwrotu niemieckich dzie sztuki
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007

Zodziej wama si do domu - komentarz
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007

Mariusz Muszyski, Krzysztof Rak
Niemiecki rachunek za II wojn wiatow
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007

Berlin chce odzyska kolekcj samolotw
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007

180 tys. niemieckich dzie sztuki nadal w Rosji i Polsce
RZECZPOSPOLITA, 1.08.2007

Niemcy chc od Polski zwrotu dbr kultury
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007

o artykule Frankfurter Allgemeine Zeitung
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007

ROZMOWA: Monika Kuhnke
Dziea wywiezione z Polski
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007



A R T Y K U Y

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Symboliczny powrt biblioteki
RZECZPOSPOLITA, 29.01.2008

Wywieziony prawie 400 lat temu do Szwecji jako up wojenny ksigozbir Kolegium Jezuickiego w Braniewie skatalogowali polscy naukowcy

W Paacu Rzeczypospolitej w Warszawie, gdzie przechowywane s zbiory specjalne Biblioteki Narodowej, zaprezentowany zostanie jutro trzytomowy "Katalog ksigozbioru Kolegium Jezuitw w Braniewie zachowany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali".

Publikacja ta ma rang nie tylko wydarzenia edytorskiego. Wsppraca z bibliotek w Uppsali, ktra otworzya przed naszymi naukowcami nawet magazyny, to jeden z wikszych sukcesw w staraniach o uzyskanie dostpu do rozproszonego w wyniku grabiey wojennych polskiego dziedzictwa.

Nowy etap w dyskusji na ten temat rozpoczli niedawno wanie Szwedzi, organizujc w Sztokholmie wystaw swoich najwikszych skarbw, zatytuowan "upy wojenne". Znalazo si na niej wiele polonikw, m.in. z biblioteki braniewskiej.

W 1626 r. prny orodek intelektualny, jakim byo Braniewo (tutejsze kolegium jezuitw aspirowao do rangi uniwersytetu i dysponowao ksinic na odpowiednim poziomie), zosta spldrowany przez Szwedw.

Zawzito, z jak prowadzono grabie, miaa podtekst religijny, spotgowany jeszcze faktem, e wrd studentw w Braniewie wielu byo uciekinierw z protestanckiej Szwecji, cho grozia im za to w ojczynie kara mierci. Na polecenie krla Gustawa II Adolfa braniewska biblioteka zostaa zapakowana w uszczelnione smo beczki i zaadowana na statek. Potem podarowana Uniwersytetowi w Uppsali, gdzie znajduje si do dzi.

Unikatowy ksigozbir tworzy 58 rkopisw, 336 inkunabuw i 2255 ksiek drukowanych (XV-XVII w.), gwnie w jzyku aciskim.

Prac nad katalogiem rozpocz wybitny polonista z Uniwersytetu w Uppsali prof. Jzef Trypuko (zm. 1983). Dokoczyli j Micha Spandowski i Sawomir Szyller.

- To bya w swoim czasie wiodca biblioteka w Polsce pnocnej - mwi "Rz" Micha Spandowski. - Dzi ma wyjtkow warto zarwno jako cao, czyli prawie kompletny ksigozbir, obejmujcy nie tylko dziea teologiczne, ale te autorw antycznych i sporo ksiek np. medycznych, a take ze wzgldu na rzadkie lub wrcz unikatowe egzemplarze, jak kilka drukw krakowskich z pocz. XVI w. i obcych.

Wielki walor maj te wpisy rkopimienne w ksikach, robione przez wacicieli bd czytelnikw. I tak w braniewskiej bibliotece znalazy si cztery egzemplarze nalece do Mikoaja Kopernika i zawierajce jego notatki.

Micha Spandowski potwierdza, e tylko jedna ksika z biblioteki braniewskiej trafia do Uppsali po 1626 r. - a wic drog inn ni zabr.

Problem strat dbr kultury nie dotyczy wycznie Polski, ale skala zniszcze sytuuje nas wrd krajw najbardziej poszkodowanych. Stale powraca wic kwestia rewindykacji zagrabionych zbiorw.

- Polska kultura poniosa niepowetowane straty - mwi dyrektor Biblioteki Narodowej Tomasz Makowski. - Podczas II wojny wiatowej utracilimy ok. 70 procent zasobw archiwalnych i bibliotecznych, ale i wczeniejsze straty byy dotkliwe. Dlatego w przypadkach, ktre nie budz wtpliwoci i zwrot jest moliwy, naley podejmowa takie starania. Porozumienie ze Szwedami pokazao, e potrafimy wsppracowa bez konfliktw. W tej chwili naszym celem nie jest rewindykacja, tylko wymiana informacji i uzupenianie rejestru polskich strat. Nie prowadzimy agresywnej polityki w sprawie zwrotw i to przynosi efekty w Szwecji, ale te i w Rosji, skd otrzymalimy wiadomo o 60 egzemplarzach z renesansowej biblioteki Zygmunta Augusta, znajdujcych si obecnie w Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu. Dzi technika cyfrowa waciwie moe zastpi dostp do oryginau. Przystpilimy do internetowej Biblioteki Europejskiej, eby cae dziedzictwo polskie, rozproszone w rnych miejscach na wiecie, mona byo scali w jednym miejscu - w przestrzeni wirtualnej.

Agnieszka Kwiecie

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Naukowcy badaj tybetaskie ksigi z "Berlinki"
RZECZPOSPOLITA, 25.12.2007

W Bibliotece Jagielloskiej moe znajdowa si fragment pierwodruku tybetaskiego kanonu buddyjskiego - "Kanduru" z 1606 r. - przypuszczaj naukowcy. W Bibliotece Jagielloskiej trwaj badania ksig tybetaskich z niemieckich zbiorw

Jak poinformowaa uczestniczca w badaniach dr Agnieszka Helman-Wany, naukowcy przegldaj unikalny zbir ponad 800 ksig z kolekcji niemieckiego uczonego Eugena Pandera, nalecej do tzw. Berlinki. Przypuszczaj, e w kolekcji tej moe znajdowa si fragment pierwodruku tybetaskiego kanonu buddyjskiego - "Kanduru" - edycji Wang-li z 1606 r.

- Znalazam artyku niemieckiego naukowca, prof. Helmuta Eimera, ktry sugerowa, e jedno z pierwszych wyda drukowanych "Kanduru", czyli buddyjskiego pisma witego zagino podczas wojny. Historia tych zbiorw sugerowaa, e to co Niemcy uznali za zaginione, prawdopodobnie znajduje si w Bibliotece Jagielloskiej - powiedziaa Helman-Wany.

Jak tumaczya badaczka, badania bd prawdopodobnie trway przez wiele lat. W pierwszym ich etapie naukowcy staraj si przede wszystkim potwierdzi, czy zaginiony fragment najstarszego drukowanego wydania "Kanduru" znajduje si faktycznie w Bibliotece Jagielloskiej.

- Oczywicie na tym etapie nie prowadzimy jeszcze dokadnych tumacze czy analizy kadej ksiki, tylko po prostu szukamy takich, ktre maj odpowiedni ilo kart, charakterystyczny format i ktre mog by potencjalnie "Kandurem" - zastrzega.

Jak tumaczya Helman-Wany, kolekcja jest unikatowa na skal wiatow. Znajduj si w niej rkopisy i druki przewanie w jzyku tybetaskim, ale te w jzyku mongolskim i w jzyku chiskim. Gwnie s to teksty religijne, ale nie tylko. Wszystkie s bardzo stare.

"Berlinka" skada si z dwch czci: z tzw. Skarbu Pruskiego oraz zbioru drukw nowych czyli ksiek z XIX i XX w. Tzw. Skarb Pruski to rkopisy, rkopisy muzyczne, starodruki i niewielki fragment zbiorw kartograficznych.

Zbiory Pruskiej Biblioteki Pastwowej zostay wywiezione przez Niemcw pod koniec II wojny wiatowej, w obawie przed nalotami, z Berlina do opactwa cystersw w Krzeszowie na niemieckim wwczas Dolnym lsku. Po wojnie tereny te znalazy si w granicach pastwa polskiego i zbiory zostay przejte przez polskie wadze.

Zbiory te poczwszy od 1946 r. przekazywane byy do "Jagiellonki" jako centralnej Skadnicy Zbiorw Zabezpieczonych. Do Krakowa trafio 490 z 505 skrzy. Wacicielem tych zbiorw jest Skarb Pastwa, a Biblioteka Jagielloska jedynie ich depozytariuszem. Wadze Niemiec wielokrotnie dopominay si o zwrot "Berlinki", w ktrej znajduj si cenne rkopisy, grafiki oraz manuskrypty muzyczne, m.in. rkopisy Mozarta, Bacha, Beethovena, Schumanna, Haydna, Goethego, Schillera, Herdera. Sprawa ta, co jaki czas pojawia si w stosunkach polsko-niemieckich oraz rozmowach na temat zwrotu dbr kultury.

rdo: kif PAP

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Katalog francuskich rkopisw ze zbiorw "Berlinki" ukaza sie w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 15.12.2007

W Bibliotece Jagielloskiej moe znajdowa si fragment pierwodruku tybetaskiego kanonu buddyjskiego - "Kanduru" z 1606 r. - przypuszczaj naukowcy. W Bibliotece Jagielloskiej trwaj badania ksig tybetaskich z niemieckich zbiorw.

- Katalog ten obejmuje niewielk, ale bardzo cenn cz "Berlinki" - powiedzia dyrektor Biblioteki Jagielloskiej prof. Zdzisaw Pietrzyk.

Wrd opisanych w nim ksig s dziea tej rangi, co XIV-wieczny zbir praw miasta Liege czy jedyny na wiecie, cho niekompletny zachowany egzemplarz "Historii o krlowej Bercie i krlu Pepinie", ktrzy byli rodzicami cesarza Karola Wielkiego.

To pierwszy wsplny katalog dotyczcy dzie z "Berlinki",ktry powsta dziki niemiecko-polskiej wsppracy. "Mam nadziej, e nie ostatni" - mwi prof. Pietrzyk. Jak podkreli z inicjatyw stworzenia katalogu wysza strona niemiecka.

Katalog obejmuje jedynie redniowieczne zabytki literatury, a nie wszystkie dziea w jzyku francuskim z "Berlinki", ktrych w Krakowie jest w sumie 230 woluminw.

Nad jego przygotowaniem w ramach midzynarodowego projektu badawczego pracowali: Francuz Dominique Stutzmann i Polak - dr Piotr Tylus z Instytutu Filologii Romaskiej UJ. Pomysodawc przedsiwzicia by kierownik dziau rkopisw Biblioteki Pruskiej w Berlinie (Staatsbibliothek zu Berlin Prussische Kulturbesitz) - Holender prof. Eef Overgaauw. Projekt zrealizowano dziki finansowemu wsparciu Niemieckiego Towarzystwa Bada Naukowych (DFG).

W katalogu wydanym w jz. francuskim przez wydawnictwo Harrassowitz opisanych zostao: 26 rkopisw znajdujcych si w Krakowie i 63 ze zbiorw biblioteki w Berlinie. Czasami s to pojedyncze karty, a niektre rkopisy s zoone z kilkudziesiciu lub wicej kart z zapisem kilku rnych tekstw. Najstarsze pochodz z XIII w., najmodsze z XV w.

Oprcz tytuu rkopisu badacze podaj informacje o miejscu i czasie jego powstania, materiale, na ktrym zosta zapisany, jego dotychczasowych losach i stanie zachowania. Opisane s wszystkie teksty z zacytowaniem pierwszych linijek.

- Podajemy, czy konkretny tekst, to jedyny zachowany egzemplarz czy jest ich wicej, a jeli s, to gdzie si znajduj. Ustalilimy te, jakie jest znaczenie tego tekstu w tradycji rkopimiennej. Czy jest on bliszy czy dalszy wersji autora, bo trzeba pamita, e kopici do tekstu w jzyku narodowym czasem dodawali co od siebie, odejmowali, archaizowali lub modernizowali jzyk. Dlatego kopia kopii nie jest rwna - mwi wspautor katalogu dr Piotr Tylus.

- Opisana przez nas kolekcja jest typow kolekcj bibliofilsk std s wrd nich wyjtkowe egzemplarze - podkreli badacz.

W Krakowie przechowywany jest np. jedyny, cho niekompletny, bo zoony z 54 kart egzemplarz "Historii o krlowej Bercie i krlu Pepinie". Jest take jedna karta pergaminowa z XIII-wiecznej adaptacji na jz. francuski aciskiego tekstu "Historii krlw Bretanii" oraz jedyna zachowana do dzi kopia przekadu tekstu "De dictis et factis Alfonsi Regis Aragoniae".

"Ten ostatni rkopis jest unikatowy take ze wzgldu na opraw - poczenie skry i zota. Na wiecie poza tym egzemplarzem s zaledwie trzy tego typu oprawy" - mwi Piotr Tylus.

W Bibliotece Jagielloskiej s przechowywane take: kompletny rkopis "Powieci o Ry", XIII-wieczny fragment "Historii o w. Graalu", jedna z wielu adaptacji na jzyk francuski "Zotej Legendy" (ta wersja adaptacji zachowaa si tylko w dwch egzemplarzach) oraz bardzo cenne rkopisy illuminowane czyli ilustrowane.

Jak mwi dr Tylus wydany w Niemczech katalog moe by interesujcy i przydatny dla historykw redniowiecznej literatury francuskiej, historykw sztuki, historykw i badaczy dziejw cywilizacji.

Cay zbir "Berlinki" jest zrnicowany pod wzgldem jzykowym. Dziea francuskie to 230 woluminw z okresu od XIII do XIX w. - zabytki literatury starofrancuskiej, dzienniki z wojen napoleoskich, rkopisy Voltaire'a, nieznane lub mao znane dziea francuskiej literatury nowoytnej i nawet ksiki kucharskie. To prawdziwa, mao eksplorowana kopalnia dla badaczy.

Dyrektor Biblioteki Jagielloskiej prof. Zdzisawa Pietrzyk chciaby, aby w przyszoci powstay katalogi znajdujcych si w "Berlince" rkopisw aciskich i drukw ulotnych z okresu od XVI do XIX w.

"Berlinka" skada si z dwch czci: z tzw. Skarbu Pruskiego oraz zbioru drukw nowych czyli ksiek z XIX i XX w. Tzw. Skarb Pruski to rkopisy, rkopisy muzyczne, starodruki i niewielki fragment zbiorw kartograficznych.

Zbiory te poczwszy od 1946 r. przekazywane zostay do"Jagiellonki" jako centralnej Skadnicy Zbiorw Zabezpieczonych. Do Krakowa trafio 490 z 505 skrzy. Wacicielem tych zbiorw jest Skarb Pastwa, a Biblioteka Jagielloska jedynie ich depozytariuszem. Wadze Niemiec wielokrotnie dopominay si ozwrot "Berlinki". Sprawa ta, co jaki czas pojawia si w stosunkach polsko-niemieckich oraz rozmowach na temat zwrotu dbr kultury.

reg

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Powiernictwo Pruskie domaga si zwrotu bezcennych dzie sztuki
RZECZPOSPOLITA, 10.10.2007

Powiernictwo skada kolejne pozwy w Strasburgu. Tym razem da od Polski zwrotu obrazw, z "Madonn" Botticellego na czele

W pozwie zoonym w Europejskim Trybunale Praw Czowieka Powiernictwo Pruskie domaga si zwrotu kilkunastu obrazw nalecych niegdy do lskiej rodziny von Ingenheimw. Najsynniejszy z nich "Madonna z Dziecitkiem" Sandra Botticellego znajduje si w warszawskim Muzeum Narodowym.

- Zoylimy pozew w imieniu spadkobiercy rodziny Franza Heuera - informuje Thomas Gertner, adwokat Powiernictwa. Jest on jednym z 11, ktre trafiy ostatnio do Trybunau, uzupeniajc 23 pozwy zoone wczeniej, a dotyczce zwrotu majtkw.

Sprawa Heuera to pierwszy przypadek, kiedy wysiedlony po II wojnie wiatowej Niemiec domaga si zwrotu dzie sztuki. Argumentuje, e zosta pozbawiony wasnoci w wyniku "zbrodni przeciwko ludzkoci". Zdaniem historyka sztuki Magdaleny Palicy istniej niezaprzeczalne dowody, e zarwno obraz Botticellego, jak i kilka innych znajdujcych si obecnie w muzeach we Wrocawiu i na Wawelu byy wasnoci Ingenheimw.

Polskie wadze uspokajaj: nie ma mowy o zwrocie obrazw. - Zgodnie z decyzj wielkich mocarstw w Poczdamie ziemie zachodnie zostay przyznane Polsce wraz z caym mieniem prywatnym i pastwowym - powiedzia "Rzeczpospolitej" Wojciech Kowalski, penomocnik MSZ ds. dbr kultury. - Powiernictwo nie moe liczy na sukces.

Podobnego zdania jest prof. Jan Barcz, wspautor ekspertyzy prawnej z 2004 roku na temat roszcze. - Nie ma adnej rnicy, czy chodzi o nieruchomoci, czy o dziea sztuki. Wszelkie roszczenia s bezzasadne - powiedzia "Rz".

Przedstawiciele PiS i PO Konrad Szymaski i Bronisaw Komorowski s zgodni w tej kwestii. Obaj uwaaj, e naley wreszcie zakoczy spraw roszcze.

- Niemcy powinny przeci ten wrzd, czyli wzi na siebie wszelkie roszczenia Niemcw poszkodowanych w trakcie i po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej - powiedzia "Rzeczpospolitej" Konrad Szymaski.

Piotr Jendroszczyk, Piotr Zychowicz
----------------------------------

Madonna fascynujca urod i melancholi

"Madonna z Dziecitkiem, Janem Chrzcicielem i anioami" jest typowym dla Botticellego ujciem religijnego tematu.

Tondo (przedstawienie w kole) zostao namalowane temper na desce ok. 1488 roku. Po wojnie trafio do wrocawskiego Schlesisches Museum, potem przez krtki czas byo przechowywane w Zbkowicach lskich. W 1946 roku trafio do stoecznego Muzeum Narodowego.

Sandro Botticelli (ok. 1445-1510) to jeden z najwikszych mistrzw wszech czasw. Florentyczyk, w modoci pracowa dla rodziny Medici. Jego "Primavera" i "Narodziny Wenus" uchodz za absolutne arcydziea.

Saw ciesz si te jego Madonny, ktrych stworzy wiele wersji. Botticelli wykreowa wasny idea kobiecej urody. Delikatne rysy, jasne loki, pprzymknite, rozmarzone oczy, usta bez umiechu. Melancholia cechuje zarwno Madonny, jak greckie boginie, Dziecitka, anioy i witych. Podobno za wzorzec posuya mu Simonetta Vespucci, ukochana Giuliana Medici, najpikniejsza kobieta Florencji, zmara w wieku 22 lat na grulic.

Monika Makowska

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

POLSKA - NIEMCY: Pomys na zamknicie sporu o dziea sztuki
RZECZPOSPOLITA, 15.09.2007

Czy Berlin jest gotowy ustpi w sporze o zwrot niemieckich dbr kultury, ktre po drugiej wojnie wiatowej zostay na ziemiach przyznanych Polsce? Sygna w tej sprawie wysaa podczas wizyty w Warszawie wiceprzewodniczca frakcji parlamentarnej SPD Angelika Schwall-Dren

- Przyznaj otwarcie, e rozmowy z Polsk na temat dbr kultury byy niefortunne i bardzo szkodliwe dla naszych stosunkw - powiedziaa Angelika Schwall-Dren podczas warszawskiej debaty "Polska i Niemcy w Europie -partnerzy w UE".

Zaproponowaa kompromisowe rozwizanie: "dobra kultury, ktre w przeszoci naleay do jakiego pastwa europejskiego, stan si dostpne dla wszystkich, pozostajc rwnoczenie tam, gdzie s teraz".

Pani Schwall-Dren co prawda zaznaczya, e nie jest to stanowisko MSZ, ale eksperci podkrelaj, e te sowa "na pewno nie zostay wypowiedziane przypadkiem", a niemiecka dyplomacja kontrolowana jest wanie przez SPD. Zreszt, jak stwierdzia sama Schwall-Dren, "w naszym MSZ nikt nie jest zadowolony z tego, co si dziao w tej sprawie w ostatnich tygodniach".

Berlin nie chce komentowa wypowiedzi deputowanej SPD. -W caej sprawie nie pojawio si nic nowego - powiedzia "Rz" rzecznik niemieckiego MSZ Hubert Jger. Polscy dyplomaci podkrelaj za, e nie by to pierwszy sygna w tej sprawie, jaki dotar do Warszawy.

- Cieszymy si, e Berlin agodzi swoje stanowisko. Pomys pani Schwall-Dren nie jest jednak idealny. Dotyczy on bowiem obu krajw i oznacza, e rwnie polskie dziea sztuki, zrabowane przez Niemcw i do tej pory nieoddane, nie zostayby zwrcone - powiedzia "Rz" polski dyplomata.

Brakowao inicjatywy Berlina

Angelika Schwall-Dren w rozmowie z "Rz" nie chciaa komentowa zoonej dzie wczeniej propozycji. Powiedziaa jedynie, e osoby prywatne powinny mie nadal prawo do swoich dzie sztuki. - Strona niemiecka popenia w sprawie dbr kultury bd. Faktem jest, e w ostatnich dwu latach nie byo adnych rozmw na ten temat, ale w tym czasie niemiecki rzd te nie wystpi z adn inicjatyw - stwierdzia.

"Frankfurter Allgemeine Zeitung", powoujc si na penomocnika niemieckiego rzdu ds. dbr kultury, napisa kilka tygodni temu, e znajdujce si w Polsce niemieckie dziea sztuki s ostatnimi jecami II wojny wiatowej. Uzna je za "upy wojenne" i wezwa rzd, aby domaga si ich zwrotu. Wywoao to gwatown reakcj w Polsce.

- Wpisalimy wanie t spraw do porzdku dziennego styczniowego posiedzenia Komisji Kultury Bundestagu - zapewnia posanka Lukrezia Jochimsen z postkomunistycznej Partii Lewicy. Jest przekonana, e spr o niemieckie dziea sztuki w Polsce powinien zosta rozstrzygnity raz na zawsze przez rezygnacj Niemiec z da ich zwrotu. - Obawiam si jednak, e jestem w mniejszoci, proponujc takie rozwizanie -przyznaje Jochimsen.

O sporze rozmawia w pitek prezydent Lech Kaczyski z Norbertem Lammertem (CDU), przewodniczcym Bundestagu, podczas spotkania w Krakowie. Powiedzia, e w sprawie dbr kultury, ktre przez dziaania wojenne "zmieniy miejsce pobytu", potrzeba "nowego pocztku". -Takie nowe otwarcie jest moliwe - deklarowa Lammert.

Prezydent unika Ptteringa

Podczas konferencji nie doszo do spotkania Lecha Kaczyskiego z obecnym w Krakowie przewodniczcym Parlamentu Europejskiego Hansem-Gertem Ptteringiem. Wczeniej zapowiadano panel, na ktrym obaj politycy mieli przedstawi swoje wystpienia.

Prezydent przyjecha jednak wczeniej, wygosi przemwienie, spotka si z Lammertem i wyjecha do Warszawy. Jak powiedzia "Rz" wiceminister spraw zagranicznych Pawe Kowal, prezydent mia pniej spotkanie w premierem Portugalii. W kuluarach konferencji spekulowano jednak, e doszo do "dyplomatycznego uniku".

- Premier Kaczyski na konwencji PiS ostro skrytykowa Ptteringa za udzia w zjedzie niemieckich ziomkostw. Wanie to sprawio, e prezydent nie chcia obok niego wystpi -komentowa eurodeputowany Bogusaw Sonik (PO).

PIOTR JENDROSZCZYK z Berlina PIOTR ZYCHOWICZ, JERZY SADECKI

- - - - - - - - - - - - - - -

Opinie specjalnie dla "Rz"

Wojciech Kowalski penomocnik polskiego MSZ ds. dbr kultury

Warszawskie wystpienie pani Angeliki Schwall-Dren z SPD to na pewno dobry znak. Cieszymy si bardzo, e caa medialna burza, cae polityczne zamieszanie, ktre wybucho ostatnio w sprawie niemieckich dbr kultury - jakie przejlimy na ziemiach zachodnich po II wojnie wiatowej - nieoczekiwanie przynioso pozytywne efekty. To bardzo dobrze, e trwajca od pewnego czasu dyskusja skonia naszych niemieckich partnerw do refleksji i gbszej analizy tego problemu. To dobrze, e nie syszymy ju stwierdze w stylu: "Polacy zrabowali nam nasze dobra kultury i musz je natychmiast odda". Miejmy nadziej, e jeli teraz bdziemy z naszymi partnerami na ten temat rozmawia, uda nam si rozwiza problem dzie sztuki w duchu wzajemnego zrozumienia i dialogu.

Bronisaw Komorowski wicemarszaek Sejmu z ramienia Platformy Obywatelskiej

Sowa pani Schwall-Dren odbieram z niezwyk satysfakcj. Mam bowiem wraenie, e jej wystpienie to w duej mierze skutek naszej rozmowy, w ktrej tumaczyem jej, e jednostronne dania wysuwane przez Niemcy w takiej sprawie odbierane s w Polsce niezwykle negatywnie. Jej propozycja jest dobra. To oczywiste, e w integrujcej si Europie kady powinien mie dostp do dbr kultury. Nie ma te w tym nic zego, e niemieckie dziea sztuki bd rekompensat za gigantyczne szkody, jakie poniosa nasza kultura podczas wywoanej przez Niemcw wojny. Wystpienie pani Schwall-Dren pokazuje, e moemy w rozsdny sposb rozwizywa nasze spory z Niemcami. e w Niemczech jest wielu ludzi, z ktrymi mona si porozumie, co powinno zosta wykorzystane przez mdr polsk polityk zagraniczn.

Kai Olaf Lang niemiecka fundacja Nauka i Polityka

Cay spr o dobra kultury naley rozpatrywa w kontekcie nawrotu tematyki historycznej w relacjach polsko-niemieckich. Nie grozi to jednak przeksztaceniem w otwarty konflikt, jak to ma miejsce w wypadku projektu Centrum przeciwko Wypdzeniom. Trzeba znale jaki kompromis. Dla strony niemieckiej jest wane, aby Niemcy nie mieli poczucia bezpowrotnej utraty znajdujcych si w Polsce dbr kultury. Pragn mie wiadomo, e niezalenie od ich formalnego statusu czy miejsca, w ktrym si znajduj, pozostan czci niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Jednym z pomysw mogoby by utworzenie wsplnej fundacji zapewniajcej Niemcom dostp do tych dbr. Celem takiej instytucji byoby rwnie zapewnienie, e dziea byyby w jaki sposb obecne w Niemczech, przynajmniej okresowo.
not. p.z.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Die Tageszeitung: Polska ma racj w sporze z Niemcami
strem ,IAR, 23.08.2007

Niemiecki dziennik "Die Tageszeitung" przyznaje Polsce racj w sporze z Niemcami o dobra kultury. Warszawska korespondentka gazety wyjania polskie stanowisko w tej sprawie i krytykuje niemieckiego negocjatora ds. zwrotu dbr kultury, Tono Eitela.

Gabriele Lesser wytyka mu brak wyczucia, arogancj a nawet - jak gosi tytu komentarza - "ch prowokacji" wobec Polski. Jej zdaniem, wiadczy o tym uywanie przez Eitela w stosunku do niemieckich dbr kultury, ktre po Drugiej Wojnie wiatowej znalazy si na terytorium Polski, okrele "sztuka zdobyczna" czy "ostatni niemieccy jecy wojenni".

Dyplomata nazywa tak niemieckie dziea sztuki w wypowiedziach dla "Frankfurter Allgemeine Zeitung". Kilka artykuw w tym dzienniku wywoao przed miesicem debat na temat problemu restytucji dbr kultury.

Korespondentka "Tageszeitung" przypomina, e Polacy, w odrnieniu od Rosjan czy Ukraicw, nie rabowali dzie sztuki w Niemczech. Dlatego jej zdaniem, zestawianie tych krajw z Polsk jest niewaciwe. Z tego te powodu, jak pisze Lesser, Polska ma prawo do zadouczynienia ze strony Niemiec za straty wojenne.

Polska oczekuje na gest ze strony Niemiec, ale Tono Eitel stara si tego nie dostrzega, powtarzajc, e kwestia reparacji zostaa zaatwiona - czytamy w komentarzu. Zarzuty negocjatora wobec Polski wynikaj za, zdaniem autorki, z mizernego bilansu jego pracy. "Od 15 laty Niemcy nie uzyskay absolutnie nic" - pisze Gabriele Lesser w artykule, ktry jako pierwszy w Niemczech przyznaje Polsce racj w sporze o dobra kultury.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Zagrabione dobra kultury wci czekaj na powrt do Polski
RZECZPOSPOLITA, 20.08.2007

Odnalezienie w Austrii redniowiecznego krucyfiksu Czartoryskich byo wyjtkowym przypadkiem. Czciej los takich dzie pozostaje nieznany, a nawet jeli uda si je odszuka, cignicie ich z powrotem do kraju graniczy z cudem

Ostrone szacunki, sporzdzane jeszcze w latach 40. przez wczesne Biuro Rewindykacji i Odszkodowa, mwi o ponad 500 tys. zrabowanych w czasie II wojny wiatowej przez III Rzesz i ZSRR dzie sztuki oraz 50 mln tomw ksiek. Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ktre zajmuje si tym od 1990 r., udao si skatalogowa tylko 60 tysicy. Od ponad 10 lat istnieje te, przekazana w 1995 r. do Niemiec, tzw. lista 114, zawierajca spis przechowywanych tam zrabowanych w Polsce dbr kultury. Na inne nie udao si dotychczas natrafi, chocia w poszukiwaniach pomaga nam Interpol.

Katalogi maj naprowadza na lad

Zamieszczona na stronach internetowych Orodka Ochrony Zbiorw Publicznych lista strat wojennych obejmuje m.in. obrazy Rafaela, Bruegla, Rubensa, a take Chemoskiego czy Gersona. Podobne spisy publikuj Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ambasada polska w USA oraz Kongres Polonii Amerykaskiej. W zaoeniu maj naprowadza na lad zagrabionych dzie, utrudnia obrt nimi i uatwia w razie potrzeby identyfikacj. Jak podaje na swoich stronach internetowych Ministerstwo Spraw Zagranicznych, w latach 90. wiele krajw europejskich opracowao zasady wspdziaania w badaniu przeszoci obiektw muzealnych i metody rozwizywania wynikajcych z tego problemw. Dao to ju pewne rezultaty w postaci odzyskanych przez Polsk dzie (patrz ramka), ale s one wci niezadowalajce. Wrcio ich tylko kilkadziesit, przewanie tych, ktre udao si rozpozna na aukcjach lub w antykwariatach. Najczciej z USA, najgorzej idzie to w Niemczech. Nie daj te dotychczas efektu rozmowy z Rosj i Ukrain na temat zwrotu naszych dbr kultury.

Amerykascy adwokaci broni polskich interesw

Restytucj zabytkw zrabowanych podczas wojny zajmuj si ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Spraw Zagranicznych, wspomagane przez polskie suby dyplomatyczne i konsularne. - Podejmujemy wiele dziaa, w wyniku ktrych udaje nam si odzyska skarby kultury, ale idzie to powoli, wymaga duych rodkw, procesw sdowych, dugotrwaych rozmw i ugd - mwi Izabella Danis, zastpca dyrektora Departamentu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granic MKiDN. - Niejednokrotnie nie mona odzyska zabytku na drodze sdowej i trzeba go odkupi. Tak byo np. z obrazem pdzla ukasza Cranacha, ktry pojawi si na aukcji w Szwajcarii. W wypadku dzie utraconych wskutek wojny poszczeglne pastwa, czy to europejskie, czy USA, posuguj si wasnymi normami prawa. Starajc si o zwrot jakiego zabytku czy pomagajc w jego odzyskaniu osobom prywatnym, do ktrych nalea, musimy wic, zgodnie z konwencjami midzynarodowymi, stosowa si do przepisw obowizujcych w danym kraju. Dlatego zatrudniamy miejscowych adwokatw. Szczliwie mamy katalogi utraconych dzie, ale nieraz zmieniaj one kilkakrotnie wacicieli, a obecni czsto dowodz, e kupili je w dobrej wierze.

Tote nasze placwki dyplomatyczne i konsularne z najwiksz uwag powinny ledzi rynek obrotu dzieami sztuki i w razie potrzeby sygnalizowa pojawienie si na nim zagrabionych obiektw. Dotyczy to domw aukcyjnych, zwaszcza tych mniej znanych, poniewa renomowane staraj si nie dokonywa takich transakcji.

DANUTA FREY

Niektre odzyskane zabytki
Zoty skarb (XII w.) powrci w 1992 r. z Niemiec
Gabriel Metsu "Praczka" (XVII w.) - 1994 r. - z USA
Pompeo Batoni "Apollo i dwie muzy" (XVIII w.) - 1997 r. - z Rosji
ukasz Cranach Modszy "Portret ksicia pomorskiego Filipa I" (XVI w.) - 1999 r. - ze Szwajcarii
Adriaen Brouwer "Chopi w karczmie" (XVII w.) - 2002 r. - z Wlk. Brytanii
Ksiga sdowa i ksiga ziemska z Krakowa (XV w.) - 2002 r. - z USA
Hem i obojczyk ze zbroi (ok. 1700 r.) - 2003 r. - z Wielkiej Brytanii
Charles Francois Hutin "Kobieta w fotelu" (XVIII w.) - 2004 r. - z Francji
Brewiarz (XV w.) - 2005 r. - z Wielkiej Brytanii
Dwie kwatery otarza z kocioa we Wkryujciu (XVI w.) - 2006 r. - z otwy
Jan Matejko "Portret Karola Podlewskiego" - 2006 r. - z USA

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Fotyga: Niemcy mog liczy na nasz gest
mar, PAP, 9.08.2007

- To Polska ma roszczenia wobec Niemiec. Niemcy mog liczy na nasz gest, ale na pewno nie w takiej atmosferze i w taki sposb, ktry kwestionuje powojenny porzdek - powiedziaa minister spraw zagranicznych Anna Fotyga, odnoszc si do sprawy niemieckich da zwrotu dbr kultury, w tym tzw. Berlinki.

Minister Fotyga powiedziaa w radiowej Jedynce, e niemieckie dania zwrotu dbr kultury s przykadem "odwrconej logiki".

- Te dobra kultury, w myl dekretu z 8 marca 1946 r., ktry by wykonaniem postanowie aliantw, s wasnoci pastwa polskiego. Ze strony polskiej jest natomiast cay ogrom zniszcze dbr kultury i grabiey, ktre miay miejsce - tumaczya Anna Fotyga.

"S moliwe rne dwustronne uzgodnienia"

Zaznaczya, e Polska i Niemcy mog prowadzi rozmowy w tej kwestii i "s moliwe rne dwustronne uzgodnienia i uregulowania". Podkrelia jednak, e to Niemcy mog liczy ze strony polskiej na "gest" - i to "na pewno nie w takiej atmosferze, nie niezgodnie z polsk racj stanu i na pewno nie w taki sposb, ktry kwestionuje de facto porzdek powojenny". - Do tego nie dopucimy - zapewnia minister.

Anna Fotyga odniosa si te do cytowanej w radiowej Jedynce wypowiedzi Tono Eitela, niemieckiego negocjatora ds. zwrotu dbr kultury, i "postawa nazistowskich Niemiec nie moe wskazywa drogi innym krajom, take Polsce".

"Roszczenia Niemiec nie maj podstawy prawnej"

- Polska nie amie prawa midzynarodowego. Niemcy bardzo dobrze o tym wiedz, e nie ma adnej podstawy prawnej. IV Konwencja Haska, na ktr powouje si prof. Eitel, mwi o grabiey dbr kultury. To nie bya adna grabie, to byy dobra kultury, ktre znajdoway si na Ziemiach Zachodnich, nalecych do Polski zgodnie z postanowieniami aliantw - mwia min. Fotyga.

Pytana, czy Niemcy prbuj - w zwizku ze swymi roszczeniami - traktowa Polsk jako "kraj niszej kategorii", min. Fotyga odpowiedziaa: - Jeli da si gestw - a da si gestw tylko od sabszego, biedniejszego, gorszego - my takim nie jestemy.

Minister zapewnia jednoczenie, e Polska liczy na to, e "stosunki polsko-niemieckie bd stosunkami dobrymi, coraz lepszymi".

FAZ atakuje Polsk

W zeszym tygodniu "Frankfurter Allgemeine Zeitung" napisa, e Polska nie chce rozmawia z Niemcami o zwrocie tzw. berlinki - zbiorw Bliblioteki Pruskiej. Zbiory te, wywiezione w czasie wojny z Niemiec, znalazy si po 1945 r. na terytorium Polski.

Stanowisko wobec artykuu niemieckiej gazety zajo polskie MSZ, ktre we wtorkowym owiadczeniu napisao m.in., e dobra kultury niemieckiej, ktre znalazy si na terenie Polski w wyniku II wojny wiatowej, "zostay na podstawie odpowiednich aktw prawnych przejte na wasno przez pastwo polskie", a prba formuowania roszcze wobec tych dbr "musi budzi zdziwienie w wietle ogromnych strat zadanych polskiej kulturze przez niemieckiego okupanta".

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Zabytki pozostan w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Polska na pewno w najbliszym czasie nie odda Niemcom kolekcji manuskryptw ani samolotw ze zbiorw Gringa

Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydao wczoraj owiadczenie, w ktrym zaznacza, e niemieckie roszczenia dotyczce dbr kultury s bezpodstawne, a dziea sztuki i eksponaty, jakie znalazy si w zwizku z II wojn wiatow na terenie Polski, "stanowi wasno pastwow bd te nale do podmiotw, ktre legalnie stay si ich wacicielami. Regulacja ta miaa charakter ostateczny, a wysuwanie obecnie jakichkolwiek roszcze o zwrot tych dbr jest cakowicie bezpodstawne i nie moe by uwzgldnione".

Wedug ministerstwa prba formuowania roszcze wobec tych dbr "musi budzi zdziwienie w wietle ogromnych strat zadanych polskiemu dziedzictwu kulturalnemu przez okupanta niemieckiego".

Jednoczenie MSZ zapewnio o gotowoci wadz polskich do rozmw z Niemcami w sprawie rozwizania tego problemu. Anonimowo pracownicy resortu zapowiadaj, e bd to dugie i twarde negocjacje.

- Polska stracia w czasie wojny nieporwnywalnie cenniejsze zbiory ni te, ktrych domagaj si teraz Niemcy. Dziea Rafaela, Cranacha czy Breughla i dziesitki tysicy innych byy o wiele wicej warte ni Berlinka czy kolekcja samolotw Gringa - mwi jeden z urzdnikw pragncy zachowa anonimowo.

Jak si dowiedzielimy, minister Anna Fotyga chce naprawi bdy, ktre popenili polscy negocjatorzy prowadzcy rokowania w sprawie polsko-niemieckiego traktatu na pocztku lat 90. Nasi dyplomaci zaproponowali wwczas zapis, ktry mia rozstrzygn raz na zawsze kwesti obustronnej restytucji dbr kultury. Niemieccy negocjatorzy optowali jednak za zostawieniem sprawy do przyszych negocjacji.

Polacy s skonni negocjowa kwestie restytucji. Zapowiadaj jednak, e Polska nie odstpi od czciowego przynajmniej zadouczynienia za straty, jakich doznaa w czasie wojny. Niemcy utrzymuj twarde stanowisko w tej sprawie. - Od czasw zawarcia traktatu z Polsk na pocztku lat 90. w Niemczech obowizuje doktryna: sprawa odszkodowa za II wojn uznawana jest za zamknit - mwi dyplomata z Ambasady Niemiec w Warszawie.

Spr rozstrzygn mog jedynie rozmowy polskiego premiera i niemieckiej kanclerz.

Negocjacje nie zaczn si jednak, zanim jesieni Trybuna w Strasburgu nie wyda wyroku w sprawie roszcze Powiernictwa Pruskiego. Polska najchtniej zaatwiaby za jednym zamachem wszystkie sporne sprawy.

CEZARY GMYZ

//////////////////// Opinie

Uwe Hartmann Niemieckie Biuro Utraconych Dbr Kultury
Doprowadzi do wymiany

Powinnimy rozmawia w gronie ekspertw i historykw oraz wskaza moliwe rozwizania tego problemu. Wiemy, gdzie si znajduj tak wane zbiory jak "Berlinka" czy kolekcja samolotw, ale nadal nie wiemy, gdzie s dziea wywiezione z Polski w czasie okupacji. Trzeba przyzna, e nie poszukiwano ich intensywnie w Niemczech. Jest to zwizane z sytuacj polityczn i skutkiem zimnej wojny. Naley prbowa to ustali teraz na drodze wsplnych dziaa i doprowadzi do wymiany zabytkw i dzie sztuki.

Mariusz Muszyski penomocnik MSZ
Zwrot niezgodny z racj stanu

Zwrot niemieckich dbr kultury, ktre po wojnie znalazy si w Polsce, byby niezgodny z nasz racj stanu. Trzeba zwrci uwag, e Niemcy w Polsce prowadzili regularny rabunek. Natomiast dziea niemieckie, ktre s u nas, nie zostay zrabowane, tylko porzucone. Wiele z nich przepadoby bezpowrotnie, gdybymy nie otoczyli ich opiek. Ewentualny zwrot mgby stworzy niebezpieczny precedens, ktry uruchomiby kolejne roszczenia Niemcw w innych sprawach.

DAREK GOLIK

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Autografu Chopina nie mona zastpi autografem Beethovena
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Polska chciaaby od Niemiec tzw. restytucji zastpczej. Chodzi o to, e wiele dzie zostao utraconych bezpowrotnie. W zamian nasz kraj zgodziby si na dziea o podobnej wartoci artystycznej lub historycznej. Na to niestety nie godz si Niemcy

Uwe Hartmann, niemiecki historyk kultury

Rz: Dlaczego Niemcy si domagaj, aby znajdujca si w Polsce "Berlinka" czy kolekcja zabytkowych samolotw wrciy do Niemiec?

Uwe Hartmann, zastpca szefa Biura Koordynacyjnego Utraconych Dbr Kultury w Magdeburgu: Przede wszystkim dlatego, e zbiory te zostay przetransportowane czasowo do innych miejsc, aby chroni je przed nalotami alianckimi. Ich wczeniejszym miejscem pobytu by Berlin i nie ulega wtpliwoci, e powinny tam wrci. Jest tu wiele aspektw prawnych, ale podstawy niemieckich da opieraj si na takiej argumentacji. Odnalezionej na lsku "Berlinki" nie mona take zaliczy do trofew wojennych. Te rzeczy w zwizku z dziaaniami wojennymi znalazy si na terytoriach, ktre weszy w skad Polski. Poza tym obie strony zobowizay si do rozmw o zwrocie dzie.

Oznacza to, e Polska powinna niezwocznie odda "Berlink"?

Na pewno nie natychmiast. Uwaam jednak, e obie strony nie powinny stawia warunkw wstpnych i si porozumie.

Co z pojciem restytucji zastpczej? Czy Polska nie ma prawa do rekompensaty za zniszczone przez Niemcw dobra kultury?

Z punktu widzenia historyka kultury takie rozwizanie jest nie do przyjcia. Nie mona udowadnia, e np. spalony w wyniku barbarzyskich dziaa niemieckich wojsk podczas likwidacji Powstania Warszawskiego autograf Chopina mona zastpi autografem Beethovena.

Jakimi sposobami Niemcy chc doprowadzi do odzyskania dbr kultury znajdujcych si w Polsce?

Powinnimy rozmawia w gronie ekspertw i historykw. Wiemy, gdzie znajduj si takie wane zbiory jak "Berlinka", ale nie wiemy, gdzie jest wiele obiektw wywiezionych z Polski w czasie okupacji. Trzeba prbowa to ustali i doprowadzi do wymiany.

Formalnie nadal dziaa wsplna komisja polsko-niemiecka i do niczego nie dosza.

To prawda, ale udao si ustali miejsce pobytu niektrych pochodzcych z Polski dbr kultury, jak np. obrazu Francesco Guardiego w Stuttgarcie.

Dlaczego nie zosta zwrcony Polsce?

W takiej sprawie musz decydowa politycy. Przypuszczam, e chodzi o to, aby nie dokonywa jednostronnych zwrotw dbr kultury w czasie trwania negocjacji.

rozmawia Piotr Jendroszczyk

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

wiczenia z niepamici
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Polacy w latach 90. nie zwracali uwagi na braki w traktacie ukadajcym na nowo relacje po obu stronach Odry, bo byli pewni, e kwestie rozlicze wojennych zostay zamknite. Okazuje si, e niekoniecznie. Niemcy nie tylko nie chc ju pamita o swej winie, ale coraz chtniej przypominaj wasne straty - pisze publicysta "Rzeczpospolitej"

Piotr Semka

Opini publiczn w Polsce zbulwersoway niemieckie postulaty zwrotu dzie sztuki, jakie pozostay na polskich ziemiach zachodnich. W odrnieniu od wczeniejszych roszcze osb prywatnych - tym razem za bulwersujcymi daniami stoi przedstawiciel wadz RFN. Nieprzyjemne zdziwienie tonem roszcze nie powinno zaciemnia faktu, e postulaty te wynikaj ze zmiany w sposobie mylenia Niemcw o nich samych. e s rezultatem nowej tendencji, w myl ktrej 60 lat po wojnie Niemcy mog swobodnie wrci do wojennych rozrachunkw, tym razem w roli pokrzywdzonych. Bez obowizkowej pamici o winie za podpalenie Europy.

Na ratunek ostatnim jecom

Spr o niemieckie dobra kultury w Polsce zacz si od artykuu w dzienniku "Frankfurter Allgemeine Zeitung" z 26 lipca. Sam jego tytu - "Die letzten deutschen Kriegsgefangenen" ("Ostatni niemieccy jecy wojenni") wyznaczy kierunek dyskusji. Kto zna powojenn histori Niemiec, ten wie, e akcja przywoywania pamici o jecach - zwaszcza tych, ktrzy trafili w rce sowieckie - bya jednym z pierwszych elementw budowania tosamoci Niemcw. Wwczas w spokojny, ale zdecydowany sposb przypominano aliantom, e - nie negujc wieych jeszcze niemieckich zbrodni - kada kara ma swj kres i przeduanie niewoli jecw budzi sprzeciw.

Wydaje si, e "FAZ" w podobny sposb patrzy teraz na spraw zwrotu "Berlinki". Z tej perspektywy przetrzymywanie przez Polakw rkopisw Mozarta czy Goethego mona rozumie jako efekt zawieruchy wojennej i powojennego oddzielenia Polski i RFN elazn kurtyn. W dzisiejszej cywilizowanej Europie nic nie powinno ju jednak sta na przeszkodzie, by niemieckie dziea wrciy do domu. W tle formuowane s obawy, e Polacy z powodu niechtnego stosunku do ssiadw mog zbioru naleycie nie konserwowa, przez co moe ucierpie dziedzictwo wiatowej kultury. Proste, logiczne i bardzo XXI-wieczne.

Rozrachunek niemiecki i polski

Dlaczego jednak z polskiego punktu widzenia w takim myleniu tkwi bd? Pierwsze bdne zaoenie tkwi w opinii - oficjalnie niewyraonej wprost - wedug ktrej Niemcy nie powinny si zgadza, by na ich relacjach z ssiadami wci ciy cie pamici o agresji i zbrodniach z ostatniej wojny. To zaoenie zdominowao niemieckie mylenie - zarwno na lewicy, jak i na prawicy - o nowym etapie w polityce historycznej.

W 2005 roku na zamwienie tygodnika "Stern" orodek Forsa przeprowadzi sonda. Wyniko z niego, e nasi zachodni ssiedzi czuj si zmczeni cigym roztrzsaniem niechlubnych wydarze z ich najnowszej historii. Ponad poowa (52 proc.) respondentw chciaa, by zamkn debat nad przeszoci. Ponad dwie trzecie (68 proc.) uwaao, e ich kraj ma prawo zachowywa si tak jak kade inne pastwo, czyli nie by obarczonym moralnymi zobowizaniami za wstydliw histori.

W myl tej nowej teorii niemiecka demokracja dostatecznie dugo pokutowaa za zbrodnie wojenne, teraz nie musi wic ju si hamowa we wspominaniu wasnych ofiar i strat materialnych. Pami o powojennych deportacjach Niemcw zostaa pozbawiona otoczki rewanyzmu. Dzi niemieccy dziennikarze nie widz ju przeciwwskaza, aby wraca do kwestii zwrotu niemieckich dbr kultury.

Ta nowo zdobyta pewno siebie zbudowana jest na drugim zaoeniu, take niepokojcym Polakw, e rachunki materialne z Warszaw zostay zakoczone i e bilansem tym nie powinnimy by rozczarowani. Zupenie pomija si przy tym fakt, e normalne relacje (nieskaone totalitarn niewol i podziaem Niemiec) midzy narodem polskim a niemieckim nie trwaj 60 lat, ale zaczy si dopiero 17 lat temu. e okres do 1970 roku by naznaczony brakiem zgody RFN na granic na Odrze i Nysie. e zrzeczenie si przez PRL w 1953 roku reparacji wojennych od Niemiec nastpio pod naciskiem Moskwy i e zdaniem Polakw nie znalazo odbicia w rekompensacie dla komunistycznych wadz w Warszawie w latach 70. i 80. W rezultacie Niemcy maj poczucie, e od dekad z nawizk spacaj moralny dug z lat wojny. Zatem - genug ist genug - czas ju zakoczy owo uleganie Polakom, bo zaczyna si ono zamienia w "krojenie niemieckiego frajera wedug chwytu na hitlerowca".

Problem w tym, e Polska optyka jest inna. Jeszcze w poowie lat 90. Polacy nie myleli nawet o odszkodowaniach. Zmienio si to wwczas, gdy pojawiy si pozwy osobnikw takich jak Rudi Pawelka. Brak zamknicia kwestii wasnociowych w traktacie z 1991 roku jest zaniechaniem, ktre obcia obie strony. Jednak dzi to niemiecka klasa polityczna trwa w niechci do naprawienia bdu i renegocjacji traktatu. Nic dziwnego, e z braku prawnego zamknicia kwestii majtkowych strona polska nie chce dyskutowa o sprawach mniejszej rangi takich jak "Berlinka" czy kolekcja samolotw Goeringa. I na odwrt. Gdyby RFN zdobya si na wysiek ustawowego zamknicia drogi do roszcze, Polsce atwiej byoby dyskutowa o zwrocie niemieckich dbr.

Tako rzecze profesor Eitel

Jeli ostatnie publikacje i wypowiedzi niemieckich przedstawicieli rzdu wywoay w Polsce taki niepokj, to take z powodu ich tonu i jzyka. Zajrzyjmy do wywiadu z negocjatorem niemieckiego rzdu do spraw zwrotu niemieckich dzie sztuki profesorem Tono Eitelem ("Gazeta Wyborcza" 4 - 5.08. 2007). Nie uwaa on, aby w okreleniach "up" lub "zrabowane dziea sztuki" byo co konfrontacyjnego. W tym ostatnim wypadku tumaczy, e ma na myli rabunek nazistowski w czasie wojny. Pan profesor nie dostrzega, e nazwanie "Berlinki" "zrabowanym dzieem sztuki" przez zwykego Niemca rozumiane zostanie jako obiekty zrabowane przez Polakw.

Nonszalancja Niemcw w takich sprawach dowodzi, e ostrono i delikatno, jakie jeszcze cakiem niedawno cechoway nasze dwustronne relacje, nale do przeszoci. Profesor Eitel odnosi danie zwrotu obiektw takich jak "Berlinka" do konwencji haskiej, ktra zabrania wojskom okupacyjnym rabowania dzie sztuki. Taka sugestia jest dla Polski obraliwa. Polacy nie wywozili "Berlinki" np. z uyc, ktre zdobywaa II Armia Wojska Polskiego wiosn 1945 roku. Nasi historycy znaleli bibliotek na Dolnym lsku, ktry sta si czci naszego kraju wskutek decyzji uczestnikw konferencji poczdamskiej. Zapomina si przy tym, e niemieckie prawo nie uznaje postanowie tej konferencji.

I jeszcze jedna teza prof. Eitla - "postawa nazistowskich Niemiec, masowe amanie (przeze) prawa midzynarodowego, nie moe wskazywa drogi innym krajom" (czytaj Polsce).

Tutaj Eitel wraca od tezy formuowanej przez ziomkostwa i Erik Steinbach, e zbrodnie popenione w Polsce przez Niemcw w czasie II wojny nie tumacz zadouczynienia w postaci ziem zachodnich, deportacji niemieckiej ludnoci i przejcia obecnych tam dzie sztuki. Co zreszt charakterystyczne - wczeniej wielu Niemcw uznawao, e utrata ziem wschodnich jest skutkiem ich wasnych win. Teraz si okazuje, e wraca rewanystowska teza, zgodnie z ktr Polacy, zajmujc Wrocaw i Szczecin, stali si naladowcami Hitlera. Niemieccy publicyci argumentuj nierzadko, e ich kraj powinien si powstrzyma od dalszych rekompensat, bo najwiksz rekompensat byy lsk, Pomorze i Prusy Wschodnie.

Sowa prof. Eitla mona przecie interpretowa w taki oto sposb - Polska przejmujc "Berlink", posza w lady III Rzeszy. A skoro Niemcy odrobiy lekcj z kajania si za nazizm, to dzi maj moralne prawo, by to Polsce wypomnie.

Rne miary dla rnych pastw

Nie przypadkiem wiele polskich mediw podchwycio informacj z magazynu "Spiegel", e Niemcy dajcy zwrotu dbr kultury z Polski nie reaguj na obecno niemieckich arcydzie we francuskim Luwrze. Jak pisze "Spiegel", aden z dyrektorw niemieckich muzew, z ktrych pochodz znajdujce si w Paryu dziea, nie mia odwagi zgosi roszcze, by nie naraa na szwank niemiecko-francuskiej przyjani. W ocenie tygodnika podobn postaw prezentuj niemieckie wadze wobec Holandii i USA. Take sugestie zwrotu dzie sztuki wobec Rosji formuowane s nader delikatnie.

Wobec Polski za obowizuj inne standardy. Prof. Eitel pytany, dlaczego Niemcy rwnie stanowczo nie domagaj si zwrotu arcydzie od Rosji, odpowiada, e "ludzie nie potrafi zrozumie, dlaczego z zaprzyjanion Polsk, z ktr jestemy w UE i NATO, nie potrafimy si dogada, cho rozmawiamy ju 15 lat". Niemiecki negocjator do pokrtnie wskazuje, e Niemcy daj od Polski "Berlinki" wanie dlatego, e uwaaj nas za przyjaciela. No c, z powodu takiej demagogii nasze narody raczej nadal bd si od siebie oddala. Szczeglnie, gdy stosowanie podwjnej miary dotyczy nie tylko dzie sztuki, ale na przykad stosunku do deportacji Niemcw z Polski i z rosyjskiego okrgu kaliningradzkiego.

Niedobrym zwyczajem niemieckich politykw staje si arbitralne decydowanie, e oto skoczy si ju specjalny okres w dyskusji o dramacie wojny i jego konsekwencjach. e pora stawia wasne dania. Taka postawa podkopuje fundament normalizacji stosunkw midzy naszymi pastwami.

Polacy w latach 90. nie zwracali uwagi na braki w traktacie ukadajcym na nowo relacje po obu stronach Odry, bo byli pewni, e kwestie rozlicze wojennych zostay zamknite. Jan Jzef Lipski wzywa w latach 70. do refleksji nad losem niemieckich deportowanych, bo by pewien, e Niemcy raz na zawsze przyjli, i specyfik naszych relacji bdzie pami o zbrodniach niemieckich w Polsce. Pretekstem do podgrzewania antypolskich nastrojw czsto staje si te krytyka braci Kaczyskich. To zwalnia od mylenia nad metamorfoz pamici Niemcw o dziedzictwie ostatniej wojny i przyzwala na stosowanie coraz to nowych wygodnych klisz. W myl tej logiki Muzeum Powstania Warszawskiego przestaje by wyrzutem niemieckiego sumienia, a staje si miejscem nacjonalistycznej polityki budzenia antyniemieckiej histerii. A niech do oddania "Berlinki" - mimo skali zniszcze polskiej kultury - atwo uzna za zwyczajn mapi zoliwo.

Powrt kwestii roszcze niszczy zaufanie do Niemiec. Trzeba na to spokojnie, ale zdecydowanie reagowa.

Dobrze te, e s Niemcy, ktrzy potrafi wskazywa swoim rodakom, i nonszalanckie dekretowanie koca epoki wstydu za koszmar wojny to niedobra maniera. W niedawnym wywiadzie dla "Die Zeit" byy kanclerz Helmut Schmidt pytany, czy Niemcy nie zrobili ju dostatecznie wiele, by uwiadomi sobie swoj win, odpowiada: "Niemcy zaczli si o to stara dopiero 35 lat temu".

Warto, by Niemcy zadumali si nad sowami starego kanclerza. 35 lat to nie na tyle dugo, by kreowa swoje dawne ofiary na rabusiw dzie sztuki.

Piotr Semka

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Zrabowane skarby wityni Sybilli
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Dzieje kolekcji sztuki rodu Czartoryskich jak w soczewce skupiaj problem niemieckiej grabiey dzie sztuki w Polsce. Do dzi nie wszystko udao si odzyska

"Pejza z miosiernym Samarytaninem" Rembrandta, "Dama z asiczk" Leonarda, "Portret modzieca" Rafaela. Dziea te bez wtpienia mogyby by ozdob najlepszych galerii wiata. Do tego pamitki po polskich wadcach zgromadzone przez Izabel Czartorysk w tzw. szkatule krlewskiej. Wszystkie, zgromadzone w jednym miejscu, ju we wrzeniu 1939 roku zostay skradzione przez okupantw.

Dzieje tej niezwykej kolekcji s rwnie pasjonujce jak historia ich rabunku.

Pamitki po krlach

Powstanie zbiorw zgromadzonych w szkatule krlewskiej wie si z rabunkiem, jakiego dokonali Prusacy, ktrzy po upadku insurekcji kociuszkowskiej krtko okupowali Krakw. W roku 1795 wamali si do skarbca krlewskiego i zagrabili polskie insygnia koronacyjne. W czasie wojen napoleoskich zote insygnia przetopiono, kamienie za stay si ozdob biuterii ksiniczek pruskich. Ostatni lustrator skarbca Tadeusz Czacki poprosi cesarza Franciszka II o zabezpieczenie pozostaoci. To wanie one stay si zacztkiem szkatuy krlewskiej. Zostay podarowane Izabeli Czartoryskiej, ktra postanowia stworzy kolekcj bdc przynajmniej namiastk skarbca wawelskiego. Korzystajc z koligacji rodzinnych, gromadzia pamitki po wadcach Polski. Najcenniejsze z nich znaleziono przy okazji otwierania trumien krlewskich.

Wdrujce zbiory

Swoje zbiory w 1800 roku umiecia w wysadzanej brylantami hebanowej szkatule. Staa ona w puawskiej wityni Sybilli i dostp do niej miaa jedynie ksina.

Pierwszy raz zagroenie dla zbiorw puawskich pojawio si po upadku powstania listopadowego. Przeniesiono je do Sieniawy, ktra znajdowaa si w zaborze austriackim, dziki czemu nie bya naraona na rabunek Rosjan. Przewieziono te tam obrazy Rembrandta, Rafaela i Leonarda, ktre ksina przechowywaa w tzw. domku gotyckim. Po mierci Czartoryskiej dziea znalazy si w Paryu w synnym hotelu Lambert, ktry by orodkiem intelektualnym polskiej Wielkiej Emigracji. W 1878 r. ksi Wadysaw zaoy Muzeum Czartoryskich w Krakowie, dokd przewieziono pamitki po monarchach. Nie wystawiono ich jednak na widok publiczny, lecz przechowywano w magazynie Ciekawoci. Arcydziea Leonarda, Rafaela oraz Rembrandta trafiy do Krakowa dopiero w poowie grudnia 1882 roku.

Wybuch I wojny wiatowej sprawi, e w obawie przed dziaaniami zbrojnymi Czartoryscy postanowili w 1914 roku wywie trzy najcenniejsze dziea do Galerii Malarstwa w Drenie. Arcydziea, wbrew niechci dyrektora galerii Hansa Posse, w 1920 roku powrciy do Polski. Niestety, nie na dugo. Po wybuchu II wojny wiatowej dziea znalazy si po raz kolejny w niebezpieczestwie. Ponownie najcenniejsze z nich postanowiono ratowa, przewoc je do Sieniawy.

Zamurowane dziea

Arcydziea zostay zamurowane w specjalnej skrytce, ktrej uywano ju po powstaniu listopadowym. Niestety, Niemcy dotarli do Sieniawy ju 14 wrzenia 1939 r. odacy zajli paac. Miejsce przechowywania zbiorw zadenuncjowa prawdopodobnie miejscowy mynarz, z pochodzenia Niemiec. onierze wamali si do skrytki. Interesowao ich wycznie zoto. Jak pisa Marek Rostworowski, "Obraz Leonarda uszkodzony butem sta oparty o pk, na pce lea obraz Rafaela". odacy rabowali to, co wydawao im si najdrosze. Dlatego obrazy pozostawili w spokoju.

Gdy zbliay si wojska sowieckie, Czartoryscy po raz kolejny zapakowali to, co udao si ocali, i wywieli do paacu w Pekiniach. Wkrtce pojawi si tam czowiek Hermanna Gringa - Kaj Mhlmann. Szybko ustali, e trzy najbardziej interesujce obrazy s w Rzeszowie. W padzierniku przej je od gestapo. Skradzione obrazy dotary do Berlina, gdzie chcia je zagarn na potrzeby Adolf-Hitler-Museum w Linzu dyrektor drezdeskiej galerii. Ten sam, ktry w 1920 roku nie kwapi si z oddaniem dzie Czartoryskim.

Ostatecznie obrazy trafiy jednak w rce Hansa Franka. Po wojnie dwa z nich odnaleziono w willi w Schillersee, gdzie mia posiado. Los Rafaela i skarbw ze szkatuy pozostaje nieznany.

CEZARY GMYZ

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

114 polskich dzie w Niemczech
RZECZPOSPOLITA, 8.08.2007

Niemcy od 1995 r. maj list zrabowanych w Polsce dbr kultury

Ju 12 lat temu polski rzd przedstawi list 114 dzie, ktre zrabowano w Polsce w latach 1939 - 1945. Niemcy przygotowali swoj kontrlist

Liczb utraconych przez Polsk w wyniku wojny dbr kultury szacuje si na p miliona obiektw. Do tej pory skatalogowano zaledwie 60 tysicy z nich. W przypadku 10 tysicy dysponujemy dokumentacj fotograficzn. 114 dzie ju odkryto w Niemczech. Jednak nawet te trudno odzyska.

Lista przedstawiona Niemcom nie zawiera najwikszych arcydzie zrabowanych w Polsce. S to rzeczy o wiele mniejszej wartoci ni synny "Portret Modzieca" pdzla Rafaela Santi. Jednak dla Polski ogooconej przez wojn z wielu zabytkw nawet zwrot zabytkowej koatki ma znaczenie symboliczne.

Najcenniejszymi z listy 114 dzie s portrety Fryderyka i Izabelli Chopinw namalowane przez Ambroego Mieroszewskiego. O tym, e s w Niemczech, wiadomo od dawna. "Wystpiy" one nawet w jednym z filmw o wielkim kompozytorze. Nie mniej cenny dla Polski jest konterfekt Mikoaja Kopernika namalowany okoo 1580 r. Nie jest to dzieo najwikszego formatu, jednak jego warto podnosi osoba portretowanego. Od lat 60 wiadomo te, e w Niemczech przechowywana jest Pikna Madonna Toruska. Kiedy bya na terenie dawnej NRD. Niemcy jednak nie chc si przyzna, gdzie dzi si znajduje.

Najwikszy zbir, o jaki stara si Polska, to kolekcja szat liturgicznych ze skarbca kocioa Najwitszej Marii Panny w Gdasku. 79 szat, ktre bazylika mariacka chciaaby odzyska, przechowywanych jest w Muzeum w. Anny w Lubece. Z tej samej wityni zrabowane zostay rwnie nakrycia liturgiczne, ktre przechowywane s w Muzeum Germaskim w Norymberdze. Bazylika Mariacka stracia te dzwony, ktre trafiy do kilku kociow, gwnie w Lubece. Swoich dzwonw domaga si od Niemcw take gdaski koci w. Jana.

Ostatnio Polakom udao si jeszcze zidentyfikowa w Stuttgarcie obraz mistrza weneckiego Guardiego przedstawiajcy "Schody w Paacu Dow".

Z listy 114 dzie do Polski wrci zaledwie jeden obiekt - lustro etruskie ze zbiorw w Guchowie. Tymczasem, jak si okazuje, Niemcy sporzdzili swoj list strat dbr kultury, ktre mog by w Polsce. Prcz "Berlinki", czyli kolekcji najcenniejszych niemieckich rkopisw oraz kolekcji zabytkowych samolotw Gringa, s na niej te mniej cenne eksponaty.

Niemcy twierdz, e w Polsce mog by przechowywane zbiory, ktre w ostatniej fazie wojny zostay wywiezione z obawy przed alianckimi bombardowaniami na Dolny lsk, ziemi lubusk oraz Pomorze.

Najcenniejsze z nich to zbiory Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Humbolda skadajce si przede wszystkim z bursztynw.

Niemcy chcieliby odnale u nas archiwa berliskiej Gminy ydowskiej, ktre wywieziono do Kodzka. Do dzi nie wiadomo te, co si stao ze zbiorami Muzeum Instrumentw w Berlinie. Niemcy szukaj a 3000 obiektw z tej kolekcji. Przypuszczaj jednak, e mogy one pa upem Armii Czerwonej. Podobne przypuszczenia dotycz zbiorw Akademii Sztuk oraz Biblioteki Krajowej w Berlinie.

CEZARY GMYZ

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Prof. Wojciech Kowalski:
Niemcy metodycznie rabowali i niszczyli dziea sztuki w Polsce
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007

Ostrone szacunki mwi o p milionie zrabowanych w czasie II wojny wiatowej przez Niemcw w Polsce dzie sztuki. Z tego mamy dzi skatalogowanych 60 tysicy - mwi w rozmowie z "Rzeczpospolit" prof. Wojciech Kowalski penomocnik ministra spraw zagranicznych ds. restytucji polskich dbr kultury

Rz: Co si takiego stao, e nagle w rodku lata Niemcy na nowo rozptali spr o restytucj dbr kultury?

Prof. Wojciech Kowalski: W mojej opinii nie stao si nic istotnego. Niemcy zarzucaj nam blokowanie rozmw w tej kwestii. Jeli jednak zway skomplikowanie materii oraz fakt, e problem ten rozpala emocje po obu stronach granicy, to dwuletnia przerwa w negocjacjach nie jest niczym nadzwyczajnym, zwaszcza e trwaj one od 1991 roku. Nie jest to zreszt najduszy przestj. Za poprzednich rzdw, szczeglnie SLD, byway ju dusze. Trzeba te wiedzie, e podobne negocjacje prowadzone w najwikszej dyskrecji midzy Francj a Niemcami tocz si znacznie duej.

Kwestia zwrotu niemieckich dbr kultury znajdujcych si w Polsce zostaa wywoana przez artyku we "Frankfurter Allgemeine Zeitung", niezwykle wpywowej niemieckiej gazecie. Moe to by typowy temat sezonu ogrkowego, ale rwnie dobrze mona przypuszcza, e tekst ten pozostaje w jakim zwizku ze spodziewanymi ruchami oficjalnymi.

Na czym polegaj trudnoci negocjacji?

Z jednej strony mamy do czynienia ze skutkami metodycznie przygotowanej grabiey dzie sztuki w Polsce oraz niszczenia polskiej sztuki. Z drugiej strony s niemieckie zabytki w naszym kraju. Ale trafiy tu one w zupenie inny sposb. Z powodu bombardowa alianckich, ktre zaczy si w 1943 roku, niemieccy konserwatorzy zabytkw mieli za zadanie przenie zbiory sztuki na tereny bezpieczne, czyli takie, gdzie nie docieray samoloty alianckie. Systematycznie wic wywozili te zbiory np. z Berlina na Dolny lsk czy Pomorze. Po wojnie tereny te przypady Polsce. Polacy zabezpieczali dziea i dokumenty przede wszystkim przed oddziaami sowieckimi. Dziki czemu, jak mona domniemywa, w ogle ocalay. Profesor Stanisaw Lorenz opowiada dziesitki historii o tym, jak Polakom udawao si wyprzedzi tzw. trofiejne bataliony. Sowieci przejli jednak rwnie na tzw. Ziemiach Odzyskanych niemao niemieckich dzie sztuki. A Rosjanie ani myl je oddawa.

Co udao nam si przej najcenniejszego?

Niewtpliwie s to dwie kolekcje - tzw. Berlinka oraz cz zbiorw Deutsche Luftfahrt Sammlung, czyli kolekcja samolotw przechowywana w Muzeum Lotnictwa w Krakowie.

Polska stracia m.in. dziea Rafaela, Breughla, Rubensa i Cranacha. Czy da si porwna te straty z niemieckimi?

Oczywicie, e nie. Nie chodzi tylko o wymienione przez pana arcydziea. Bardzo bolesna jest przede wszystkim strata dzie kultury polskiej, ktre Niemcy uwaali za "polski i ydowski kicz". To na przykad kolekcja sztuki polskiej, ktr przed wojn zgromadzi prof. Dobrowolski w Muzeum lskim w Katowicach, a ktra miaa zosta po prostu zniszczona.

Jak odbywaa si grabie dzie sztuki w Polsce?

Bya zaplanowana. W 1941 roku Niemcy wydali w kilkudziesiciu zaledwie egzemplarzach katalog najcenniejszych dzie z polskich kolekcji, ktre miay zasili przede wszystkim planowane przez Hitlera muzeum w Linzu. To arcydziea, o jakich mog marzy najlepsze wiatowe muzea. Z tego katalogu udao si odzyska zaledwie 40 proc. eksponatw. Wrd nich "Dam z asiczk" Leonarda i "Pejza z miosiernym Samarytaninem" Rembrandta. Los najcenniejszego chyba zrabowanego w czasie wojny na wiecie dziea, czyli "Portretu modzieca" Rafaela, pozostaje nieznany.

Jak wiele Niemcy zdoali wywie?

Ostrone szacunki mwi o 500 tysicach dzie sztuki. Z tego mamy dzi skatalogowanych 60 tysicy.

Czym si rnia grabie dzie sztuki w Polsce od grabiey w innych krajach?

Na przykad we Francji dziaa niemiecki Kunstschutz, czyli ochrona dzie sztuki zgodna z konwencj hask. Poza zbiorami ydowskimi Niemcy faktycznie tam tej konwencji przestrzegali. Lecz jeli w stosunku do nas powouj si na jej zapisy, jest to dla mnie co najmniej dziwne. W Polsce bowiem stworzono specjalne instytucje, ktre zajmoway si amaniem teje konwencji i to w wietle niemieckiego prawa. Ju 16 grudnia 1939 roku zostao wydane rozporzdzenie generalnego gubernatora Hansa Franka o obowizku zgaszania dzie sztuki. Zostaa powoana specjalna administracja w tym celu. Rabowano wszystko. Dzi mamy duy problem z dzieami, ktre dla Niemcw nie przedstawiay wielkiej wartoci. Na przykad srebrne sztuce, ktre sprzedawano, by uzyska pienidze. Natrafiamy czasem na lad takich przedmiotw, ale udowodnienie, e pochodz z rabunku, jest bardzo trudne, bo te zbiory nie byy katalogowane. Dodatkowym problemem jest fakt, e obok grabiey zorganizowanej istnia te rabunek prywatny dokonywany przez okupantw. Na przykad we Lwowie jeden Holender w subie niemieckiej doprowadzi do rozstrzelania caej profesorskiej rodziny, by zagarn jej kolekcj.

Jak Polacy usiowali dokumentowa rabunek zbiorw w czasie wojny?

Ju zim 1939 roku zorganizowano specjaln komrk, ktra si miaa zajmowa ochron. Opiekowa si tymi dziaaniami profesor Stanisaw Lorenz. Wszystko rejestrowano na mikrofilmach i dokumentacj potajemnie przez Szwecj wywoono do Londynu. Dziki temu profesor Karol Estreicher ju w 1944 roku mg wyda (po angielsku) katalog strat kultury polskiej obejmujcy rzeczy zrabowane do 1943 roku. Niestety ta dokumentacja jest niekompletna. Dzi czsto wiemy, e co zostao zrabowane w Polsce, a nie moemy tego udowodni. Ostatnio odnalelimy portret polskiego krla, ale jego obecny posiadacz utrzymuje, e to nie to dzieo, ktre zostao nam odebrane. Na razie nie odnalelimy fotografii, wic trudno udowodni prawo wasnoci.

Czy Niemcy mog odzyska swoje dziea na gruncie prawa midzynarodowego?

Nie. By precedens - w latach 90. przed sdem szwedzkim usiowano udowodni, e nacjonalizacja zbiorw niemieckich jest sprzeczna z prawem midzynarodowym. Sd jednak uzna, e polskie dekrety o przejciu mienia poniemieckiego oraz porzuconego s zgodne z prawem midzynarodowym i nie mog by podwaane.

Mwi si czsto o tzw. restytucji zastpczej. Co to oznacza? Konwencja haska nie zna tego pojcia.

Bardzo dobrym przykadem s tutaj zbiory Muzeum Lotnictwa w Krakowie. To jedna z dziesiciu najcenniejszych kolekcji tego typu na wiecie. Rzeczywicie pochodzi ze zbiorw niemieckich. Trzeba jednak pamita, e w 1939 roku Niemcy zniszczyli podczas bombardowa prawie identyczn kolekcj zgromadzon na trzech lotniskach w Polsce. My te zbiory traktujemy wanie jako tzw. restytucj zastpcz. Istotnie czego takiego konwencja haska nie przewiduje, lecz prawo midzynarodowe zna takie rozwizania. Na przykad po I wojnie wiatowej Niemcy na mocy traktatu wersalskiego byli zobowizani do odtworzenia zniszczonych zbiorw biblioteki w Louven w Belgii. Poniewa zbiory zniszczono, musieli odkupi inne egzemplarze tych samych ksiek. My to traktujemy podobnie.

Czy w ogle istnieje szansa na rozwizanie tego sporu?

Moim zdaniem na gruncie prawnym nie ma takiej szansy. Prawo jest po naszej stronie i Niemcy zdaj sobie z tego spraw. Jeli t spraw zaskar przed jakim midzynarodowym sdem, po prostu przegraj. Te problemy mog by rozwizane jedynie na gruncie politycznym. To jest ju jednak kwestia, ktra musi by rozstrzygnita na gruncie dyplomatycznym, a to jeszcze wymaga czasu.

rozmawia Cezary Gmyz

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Ostro z Polsk, agodnie z Francj
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007

- Niemiecki rzd chce zwrotu znajdujcych si w Polsce niemieckich dbr kultury i czyni starania, by do tego doprowadzi - powiedziaa wczoraj "Rzeczpospolitej" Amelie Utz, rzeczniczka niemieckiego MSZ

Ubolewaa nad brakiem postpw w negocjacjach z Polsk, podobnie jak z Rosj. Niemcy powouj si na postanowienia polsko-niemieckiego traktatu o dobrym ssiedztwie, ktry mwi o deniu do rozwizywania problemw dotyczcych dbr kultury. Z informacji tygodnika "Der Spiegel" wynika jednoznacznie, e Niemcy stosuj w tych sprawach podwjne standardy.

- Midzy wieloma pastwami europejskimi oraz USA i Niemcami panuje zgoda tylko dlatego, e niemiecki rzd zrezygnowa z da restytucyjnych - pisze tygodnik. Tak jest w przypadku kilkudziesiciu obrazw (w tym Delacroix, Renoira i Ingresa) pochodzcych z muzeum w Wuppertalu, ktre znajduj si dzi w Luwrze. Zostay wywiezione z Niemiec po wojnie przez francuskie wadze okupacyjne. Powinny wrci do waciciela. - Spisalimy te obrazy na straty - powiedziaa nam przedstawicielka muzeum Von der Heydt w Stuttgarcie. Jak pisa "Spiegel", Niemcy nie daj zwrotu tej kolekcji, bo "nie chc naraa na szwank przyjani francusko-niemieckiej". Mwi o tym otwarcie bya dyrektorka muzeum Sabine Fehlemann, ktra za prby odzyskania obrazw otrzymaa nagan od swego zwierzchnika. Ze stratami pogodzio si muzeum Wallrafa-Richartza z Kolonii i wiele innych. Pochodzce z niemieckich muzew dziea sztuki wywiezione po wojnie znajduj si dzi take w USA, ale niemiecki rzd nie czyni adnych stara, by je odzyska.

Inaczej jest z Polsk. Do naszego kraju nie powrci nawet zrabowany w czasie okupacji z Muzeum Narodowego w Warszawie obraz woskiego malarza Francesco Guardiego. Ptno znajduje si w depozycie w Pastwowej Galerii Obrazw w Stuttgarcie. Nikt nie ma wtpliwoci, skd pochodzi. - Obraz ogldali ju eksperci z Polski, mogli si przekona, e jest w dobrym stanie. Nie moemy go jednak zwrci do czasu zaatwienia polsko-niemieckich problemw dotyczcych dbr kultury - mwi Marion Jung, rzeczniczka Ministerstwa Nauki i Sztuki Badenii-Wirtembergii.

Piotr Jendroszczyk z Berlina

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Sabo walczymy o zwrot dzie
Berlin dosta list, ale nie oddaje zabytkw
RZECZPOSPOLITA, 7.08.2007

Spis 114 zrabowanych w Polsce przez Niemcw dzie sztuki przekazalimy Berlinowi w 1995 r. Do Polski wrcio tylko jedno z nich - etruskie lustro

Niemieckie media od kilku tygodni wzywaj Polsk do zwrotu zabytkw "zagrabionych" po drugiej wojnie. Tymczasem od ponad dziesiciu lat istnieje sporzdzona przez polskie Ministerstwo Kultury lista, na ktrej umieszczono tylko te zagrabione przez Niemcw przedmioty, co do ktrych mamy pewno, e s przechowywane w Niemczech. Lista zawiera zaledwie promil dzie zrabowanych Polsce w czasie II wojny wiatowej przez obu okupantw - III Rzesz i ZSRR. Caa baza danych zawiera a 60 tys. eksponatw zagrabionych w latach 1939-1945. S wrd nich arcydziea sztuki, ktre mogyby by ozdob najlepszych galerii wiata, np. ptna Rembrandta, Rubensa, Breughla, Rafaela czy Cranacha. Niestety, na licie przekazanej Niemcom przez MSZ nie ma tych dzie, bo do tej pory nie udao si natrafi na ich jakikolwiek lad.

Najcenniejszymi zabytkami z listy 114 s: portrety pdzla Ambroego Mieroszewskiego przedstawiajce Fryderyka Chopina oraz Izabell Chopin, portret Kopernika, a take tzw. Pikna Madonna Toruska.

Problemem w poszukiwaniach zrabowanych dzie sztuki jest fakt, e resorty kultury i spraw zagranicznych, ktre zajmuj si kwesti odzyskiwania dzie sztuki, sabo koordynuj swoj prac. Ministerstwo Kultury dopiero od dziennikarza "Rz" si dowiedziao, e obraz Francesco Guardiego "Schody w paacu dow" zosta odnaleziony przez historyka sztuki Nawojk Cielisk-Lobkowicz w muzeum w Stuttgarcie. Do wczoraj byo przekonane, e lad po obrazie urywa si w latach 60. w Heidelbergu.

CEZARY GMYZ
60 tys. dzie sztuki zrabowanych przez Niemcw i Sowietw zawiera baza danych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Przegrzana atmosfera sporu o dobra kultury
RZECZPOSPOLITA, 6.08.2007

W sporze o restytucj dbr kultury nie ma prostych rozwiza. Tym waniejsze jest wic, aby obie strony okazay zrozumienie dla argumentacji przeciwnika. A zaczyna si to od doboru sw. Nazywanie "Berlinki" "zrabowanymi dzieami sztuki" oraz "ostatnimi jecami niemieckimi", jak zrobi to dziennik "Frankfurter Allgemeine Zeitung", niepotrzebnie podgrzewa atmosfer - pisze specjalnie dla "Rzeczpospolitej" niemiecki historyk

Andreas Mix

Dobra kultury zawsze byy popularn - bo symboliczn - zdobycz wojenn. To dlatego podczas kampanii napoleoskich armia francuska we wszystkich krajach podbitych rabowaa dziea sztuki i zwozia je do Parya. Po klsce Prus w 1806 roku do Francji trafia take synna Kwadryga, ktra dominuje nad Bram Brandenbursk. Dziewi lat pniej figura bogini zwycistwa stworzona przez von Schadowa wrcia do Berlina. Wzbudzio to olbrzymie zainteresowanie mieszkacw.

Na kongresie wiedeskim, podczas ktrego koalicjanci uporzdkowali ponapoleosk Europ, wprowadzono zakaz rabunku dzie sztuki i wpisano go do prawa midzynarodowego.

Mimo to okres midzy 1914 a 1945 rokiem, ktry mona nazwa drug wojn trzydziestoletni, przeksztaci si w najwiksz wypraw rabunkow przeciwko kulturze europejskiej.

Przede wszystkim to Niemcy spldrowali i zniszczyli dziea sztuki o niezmierzonej wartoci - szczeglnie w Polsce i Zwizku Radzieckim. Kiedy wiosn 1945 roku amerykascy onierze aresztowali w Bawarii byego generalnego gubernatora Hansa Franka, w jego dworku odkryli obrazy Leonarda da Vinci, Rembrandta i Rubensa. Zostay skradzione z muzew w Warszawie i Krakowie.

Na tle ogromnych polskich strat danie zwrotu niemieckich dbr kultury wydaje si wic prowokacj. Od pocztku lat 90. wszystkie kolejne rzdy niemieckie daj "zwrotu dbr kultury pozostawionych na terenach utraconych lub przejtych podczas II wojny wiatowej". To dotyczy szczeglnie Polski oraz krajw powstaych po rozpadzie Zwizku Sowieckiego. Niemiecki rzd powouje si przy tym na prawo midzynarodowe.

Pomimo e z krajw batyckich oraz kaukaskich Niemcom udao si odzyska niektre dziea sztuki, negocjacje s na og trudne. W martwym punkcie utkny take rozmowy z Polsk. Rzd w Warszawie powouje si na akt prawny z 8 marca 1946 roku, zgodnie z ktrym majtek na byych terenach niemieckich automatycznie sta si wasnoci pastwa polskiego. Porednio Polska powouje si - tak samo jak i Rosja - na "restitution in kind", to znaczy na rekompensat wasnych strat przy pomocy zdobytych niemieckich dbr kultury. Z punktu widzenia prawa midzynarodowego jest to postawa wtpliwa.

Kwestia restytucji dbr kultury ma bowiem nie tylko wymiar prawny, ale i moralny. O wiele waniejsza powinna by troska o dziea sztuki. A te trzeba zinwentaryzowa, konserwowa oraz zbada. Bdzie si to dziao wtedy, gdy bdzie zainteresowanie publiczne oraz odpowiednie rodki finansowe.

Nawet jeeli sytuacja dzie sztuki w Polsce jest o wiele lepsza ni w Rosji, gdzie do dzi tylko nieliczne zasoby z niemieckich bibliotek, archiww oraz muzew zostay zinwentaryzowane, a niektre s zapewne stracone na zawsze, to z powodu saboci finansowej polskich instytucji odpowiednia konserwacja dzie sztuki wydaje si wtpliwa.

W Bibliotece Jagielloskiej przechowywane s oryginalne partytury, autografy oraz inne dziea bdce spucizn niemieckich kompozytorw i pisarzy. Pochodz one z Pruskiej Biblioteki Narodowej w Berlinie. Od 1941 roku z obawy przed bombardowaniami stopniowo przenoszono je za granic i umieszczano w innych miejscach, zwaszcza na lsku i Pomorzu. Stamtd po wojnie dostay si one do Krakowa.

Dopiero w 1977 roku Polska przyznaa oficjalnie, e posiada te dziea. Zbir znany pod nazw "Berlinka" lub "pruski skarb" zawiera spucizn po dyplomacie i pisarzu Karlu Augucie von Varnhagenie von Ensie. Ten m ydwki Racheli Lewin by wspaniaym kronikarzem swej epoki. W jego zbiorze znajduje si ponad 100 tysicy dokumentw. To wyjtkowy skarb w wietle bada nad yciem kulturowym dziewitnastowiecznych Niemiec. A jak warto ma on dla Polski?

To naturalne, e polskie instytucje wol przeznacza rodki finansowe na konserwacj dzie sztuki oraz projekty badawcze, ktre z kulturowego i historycznego punktu widzenia s waniejsze dla Polski.

Wsporze o restytucj dbr kultury nie ma prostych rozwiza. Temat budzi zbyt due emocje. Tym waniejsze jest wic, aby obie strony okazay zrozumienie dla argumentacji przeciwnika. A zaczyna si to od doboru sw. Nazywanie "Berlinki" "zrabowanymi dzieami sztuki" oraz "ostatnimi jecami niemieckimi", jak zrobi to niemiecki dziennik "Frankfurter Allgemeine Zeitung", niepotrzebnie podgrzewa atmosfer. Krtkowzroczne jest take stanowisko rzdu w Berlinie, ktry obstaje przy zasadach prawa midzynarodowego. Zamiast rozwizania pakietowego, ktre za jednym zamachem uregulowaoby wszystkie kwestie restytucyjne, powinno si poszukiwa rozwiza bardziej elastycznych. To wymaga wyobrani oraz gotowoci do kompromisu. Ale w dyplomacji czsto mona zaj tym sposobem dalej, ni pryncypialnie upierajc si przy swoim zdaniu. Warto przy tym pamita, e na poziomie lokalnym ju si odbyo kilka udanych akcji zwrotu mienia. Mona take rozway inne opcje, na przykad dugotrwae uyczenie zasobw niemieckim instytucjom lub rekompensaty w formie pomocy finansowej w odrestaurowywaniu polskich dbr kultury. Oczywicie znajdujce si w Niemczech polskie dziea take powinny zosta zwrcone. Poniewa jednak wikszo zrabowanych przez Niemcw dzie albo zostaa zniszczona, albo oddana przez aliantw, roszczenia strony niemieckiej s wiksze ni polskiej.

Mimo wszystko niemieckie muzea powinny nadal przeszukiwa swoje zasoby, by stara si odnale dziea z Polski. To, e badania nad pochodzeniem tych dzie mog by bardzo trudne, pokaza ostatnio spr o restytucj byych ydowskich dzie sztuki. Mimo tego sporu to ochrona i dbao o dziea sztuki powinny by najwaniejsze. W tej kwestii naukowcy, bibliotekarze oraz pracownicy archiww dojd zapewne szybciej do porozumienia ni politycy.

Powinno si te unika przesadnie alarmistycznej retoryki. Szczeglnie w przypadku osb, ktre s odpowiedzialne za negocjacje. Dobra kultury nie powinny pa ofiar historyczno-politycznych sporw midzy Polsk a Niemcami.

Andreas Mix
tumaczenie Aleksandra Rybiska Autor jest historykiem w Centrum Bada nad Antysemityzmem Uniwersytetu Technicznego w Berlinie. Publikuje w "Berliner Zeitung"

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Frankfurter Allgemeine Zeitung:
Niemcy nigdy nie uznay postanowie poczdamskich
mar, PAP, Gazeta Wyborcza, 4.08.2007

W sporze wok niemieckich dbr kultury, ktre w rezultacie wojny znalazy si w Polsce, ma miejsce "eskalacja sw" - pisze we "Frankfurter Allgemeine Zeitung" warszawski korespondent gazety Konrad Schuller. Wg Schullera, przedstawiciel polskiego MSZ Wojciech Kowalski traktuje te dziea sztuki jako polsk wasno - "podobnie jak wszystkie ruchome i nieruchome dobra, ktre w wyniku 'poczdamskiego protokou' przypady po II wojnie wiatowej Polsce". Schuller zaznacza, e Niemcy nigdy nie uznay postanowie poczdamskich.

"Czy dobra kultury mog by traktowane jako reparacje?" - pyta autor w tytule materiau, dodajc, e Polska jest "zaszokowana" domaganiem si przez Niemcw zwrotu potraktowanych jako "jeca" dzie sztuki.

Schuller przypomina, e niemiecki negocjator w rozmowach o zwrocie przemieszczonych w czasie wojny dbr kultury Toni Eitel okreli rkopisy, dziea sztuki i samoloty, ewakuowane w czasie wojny w obawie przed nalotami na wschd i przejte potem przez Polsk mianem "jeca" i stosuje do nich termin "zdobycz". Polska minister spraw zagranicznych Anna Fotyga odpara, e jest "zaszokowana" tak retoryk - podkrela Schuller.

Schuller przedstawia argumenty strony polskiej, omawiajc obszernie artyku, ktry ukaza si w pitek w dzienniku "Rzeczpospolita" autorstwa Mariusza Muszyskiego i Krzysztofa Raka. Jak podkrela "FAZ", polscy autorzy nie tylko uznaj niemieckie roszczenia za nieuzasadnione, lecz reprezentuj take stanowisko, e Polska nie moe ich przyj, gdy mogoby to zakwestionowa cay terytorialny powojenny porzdek w Europie rodkowej.

Schuller o artykule z "Rzeczpospolitej"

Zdaniem Schullera, gwnym argumentem Muszyskiego i Raka jest myl, e kade ustpstwo w kwestii dbr kultury jest niezgodne z polsk racj stanu, poniewa kwestionowaoby cay powojenny porzdek.

Autor podkrela, e obaj polscy autorzy widz zwizek midzy domaganiem si zwrotu dzie sztuki a prywatnymi roszczeniami, wysuwanymi wobec Polski przez niemieckich wysiedlonych. "Kady rzd, ktry zgodziby si na ich oddanie, otworzyby tym samym prawn furtk dla zwrotu caego mienia, ktre po wojnie przypado Polsce" - cytuje Schuller na zakoczenie fragment artykuu "Rzeczpospolitej".

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Niemcy: Berlinka musi do nas wrci
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007

Rozmawia w Berlinie Bartosz T. Wieliski

Postawa nazistowskich Niemiec, masowe amanie prawa midzynarodowego, nie moe wskazywa drogi innym krajom - uwaa negocjator ds. zwrotu niemieckich dzie sztuki

Od tygodnia polskie i niemieckie media podgrzewaj spr o niemieckie dziea sztuki, ktre po wojnie przeja Polska. Chodzi m.in. o tzw. Berlink - gigantyczny zbir starodrukw i dokumentw, w tym manuskryptw Goethego, Beethovena i Mozarta - oraz o kolekcj samolotw z pionierskiego okresu lotnictwa. Niemcy w czasie wojny wywieli je na lsk, gdzie po 1945 r. odnalazy je polskie wadze przejmujce kontrol nad Ziemiami Odzyskanymi.

Negocjacje w sprawie ich zwrotu trwaj od 1992 r. Dzi Warszawa odmawia zwrotu niemieckich skarbw, twierdzc, e to rekompensata za zniszczone podczas wojny przez Niemcw polskie dziea sztuki. Polscy eksperci wyceniaj te straty na 20 mld dolarw.

W zeszy pitek niemiecka gazeta "Frankfurter Allgemeine Zeitung" napisaa, e polski upr to bezprawie, i przypomniaa, e Polska w 2005 r. zerwaa rozmowy. "FAZ" wezwaa niemiecki rzd, by bardziej stanowczo upomnia si w Warszawie o narodowe skarby. Pniej w niemieckiej prasie pisano o nich "up" albo "zakadnicy". Wczoraj w "Rzeczpospolitej" szefowa MSZ Anna Fotyga okrelia te publikacje jako "relikt zimnej wojny". A penomocnik rzdu ds. stosunkw z Niemcami Mariusz Muszyski napisa, e dania Niemiec to "klska specyficznie rozumianego pojednania forsowanego przez autorw polskiej polityki zagranicznej na pocztku lat 90. XX wieku".



Rozmowa z prof. Tono Eitelem, niemieckim dyplomat, gwnym negocjatorem ds. zwrotu niemieckich dzie sztuki

Bartosz T. Wieliski: Dlaczego Niemcy nazywaj Berlink i inne skarby przejte przez Polsk "upem"? Przecie Polska ich nie ukrada

Tono Eitel: Nie widz w tym nic niestosownego. Gdy w wyniku wojny jakie dobra zostaj zabrane i przeniesione w inne miejsce, to przyjto okrela je mianem upu. Berlinka to "looted art", mwic po angielsku. Uywamy te okrelenia "zrabowane dziea sztuki" - co odnosi si do nas samych. To dziea, ktre rabowali Niemcy podczas wojny.

Berlinki ani kolekcji samolotw nikt nie zrabowa. Polacy znaleli je na przyznanych Polsce terenach. Nie zniszczyli, otoczyli opiek. Dlaczego dacie ich zwrotu?

- Bo tak mwi prawo midzynarodowe. Konwencja haska z 1907 r. zabrania konfiskaty dzie sztuki. One s wasnoci Niemiec, Polska wic nie moga ich zabra. Dzi tylko Warszawa i Moskwa nie chc si z t argumentacj zgodzi. Zbiory Berlinki to rzeczy dla Niemcw szalenie wartociowe, ale dla innych narodw nie przedstawiaj wikszej wartoci. Gdyby to byy obrazy, rzeby - nikt nie robiby wielkiego problemu. Ale tu chodzi o manuskrypty naszych najwikszych twrcw, m.in. rkopis naszego hymnu narodowego. To po prostu nasze narodowe dziedzictwo, jego miejsce jest w Niemczech.

Partytury Beethovena czy rkopisy Goethego to dziedzictwo caej Europy. Chyba nie ma znaczenia, w ktrym europejskim miecie si znajduj.

- Nie zgadzam si. Beethoven by Niemcem, pisa po niemiecku. Tu powinny znale si jego rkopisy. Jakby pan si czu, gdyby rkopisy Sienkiewicza czy Mickiewicza spoczyway w niemieckich magazynach? Polska rwnie mocno domagaaby si ich zwrotu.

Niemcy jakby zapominaj, e sami niszczyli polskie zbiory. Esesmani przez kilkanacie dni palili zbiory warszawskich bibliotek.

- Nie zapominamy. Zawsze twierdzilimy, e Niemcy, niszczc polsk kultur, dopuciy si potwornych zbrodni. Ale postawa nazistowskich Niemiec, masowe amanie prawa midzynarodowego, nie moe wskazywa drogi innym krajom. Dziea sztuki zwrcili nam Ukraicy, ktrzy podczas wojny rwnie byli przez Niemcw grabieni i eksterminowani. Kijw uzna, e tak naley, e takie jest prawo.

Polska uwaa, e Berlinka i inne niemieckie zbiory to restytucja zastpcza. Wy nam zniszczylicie dziea sztuki za 20 mld dolarw, my bierzemy wasze. To sprawiedliwe.

- Jestem innego zdania. Prawo midzynarodowe takiego rozwizania nie przewiduje. Poza tym Polska w 1953 r. zrzeka si roszcze wobec Niemiec, co powtrzono w traktacie warszawskim 1970 r.

Ale w 1953 r. Polsk do zrzeczenia si reparacji zmusi ZSRR! Zreszt to Moskwa braa po wojnie od Niemcw pienidze tytuem odszkodowa, a Polsce przekazywaa tylko ochapy.

- Mona jednak powiedzie, e Polska otrzymaa jedn czwart terytorium Rzeszy. Nie przyjmuj argumentu, e to, co podpisano za komunizmu, dzi nie obowizuje. Bogu dziki, ten system upad, ale pastwo polskie istnieje dalej, a prawo jest prawem.

Wikszo ze 180 tys. zabranych Niemcom dzie sztuki jest w Rosji. Rosja te nie chce ich wam odda, a mimo to prasa w Niemczech atakuje jedynie Warszaw. Dlaczego?

- Bo ludzie nie potrafi zrozumie, dlaczego z zaprzyjanion Polsk, z ktr jestemy w UE i NATO, nie potrafimy si dogada, cho rozmawiamy ju 15 lat.

Czy podczas negocjacji osignito jakie porozumienie?

- Nie. Mimo to dalej rozmawialimy - raz w Niemczech, raz w Polsce. Niestety w 2005 r. Polska nas nie zaprosia. Nie podano przyczyn. Po prostu ucito temat.

Moe dlatego, e Niemcy przez lata uparcie day zwrotu wszystkiego, co z gry wykluczaa Polska. Czy nie lepiej stworzy polsko-niemiecki orodek, np. we Wrocawiu, europejskim miecie o polsko-niemieckiej historii, i tam zoy Berlink?

- Ale dlaczego nie? Nikt takiego rozwizania z gry nie wyklucza. Tylko e w tej sprawie trzeba wsplnie szuka wyjcia. A Polska od dwch lat nie chce.

Rozmawia w Berlinie Bartosz T. Wieliski

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Zodziej wama si do domu - komentarz
Gazeta Wyborcza, 4.08.2007

Wodzimierz Kalicki

Zodziej wama si do naszego domu. Co mg unie - ukrad. Na koniec dom podpali i cz naszych skarbw posza z dymem. Gdy ucieka, zgubi paszcz.

Po latach wspaniaomylnie proponuje: jak co skradzionego przeze mnie znajdziecie jeszcze u mnie w mieszkaniu, to mog wam odda - ale pod warunkiem e oddacie mi zgubiony paszcz. A o tym, co spaliem, nawet gada nie bd, bo tego ju przecie nie ma.

Farsa? Nie tylko. To take najnowsza linia argumentacji niemieckiej: niech Warszawa odda pozostawione przez III Rzesz Berlink i zbiory lotnicze, a my oddamy raptem to, co tam w piwnicach niemieckich muzew jeszcze zrabowanego mamy.

A co ze skarbami polskiego dziedzictwa kultury, ktre Niemcy Hitlera zniszczyy w znacznej czci planowo? Niemiecki negocjator uwaa, e to nie ma nic do rzeczy, czyli do dania zwrotu Berlinki.

Na to zgody w Polsce nie ma.

Ewentualne przekazanie Berlinki jest moliwe wycznie jako odpowied na zadouczynienie Niemiec za zniszczenia polskich dbr kultury. Mogoby ono polega na przykad na sfinansowaniu fundacji odzyskujcej zrabowane Polsce dziea sztuki i promujcej polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne.

Wzajemne pohukiwania takiego rozwizania nie przyspiesz. Jedynie rozsdny kompromis, ktry zaakceptuje opinia publiczna w Polsce i Niemczech, pozwoli zakoczy ten gorszcy - nie z naszej winy - spr

Wodzimierz Kalicki

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Niemiecki rachunek za II wojn wiatow
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007

Zwrot byych niemieckich dbr kultury jest niezgodny z polsk racj stanu. Rzd, ktry na to by si zgodzi otworzyby prawn furtk dla zwrotu caego niemieckiego mienia przejtego po wojnie przez Polsk - pisz znawcy spraw niemieckich Mariusz Muszyski i Krzysztof Rak

Mariusz Muszyski, Krzysztof Rak

Od kilku dni prasa w RFN wzywa Polsk do zwrotu niemieckich dbr kultury przejtych po II wojnie wiatowej. Przywouje IV konwencj hask z 1907 r. dotyczc wojny ldowej. Zaczony do niej regulamin nakazuje traktowa dobra kultury jak majtek prywatny. Oznacza to, e w przeciwiestwie do innego mienia pastwowego dziea kultury nalece nie tylko do osb prywatnych, ale i te stanowice wasno kraju wojujcego nie powinny podlega wojennej konfiskacie. Niemcy powouj si rwnie na art. 28 ust. 3 przyjtego w 1991 r. polsko-niemieckiego traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy, ktry mwi o deniu do rozwizywania problemw dotyczcych dbr kultury i archiwaliw w duchu porozumienia i pojednania. Wreszcie wskazuj, e sami zwracaj dziea sztuki zagrabione ydom w III Rzeszy oraz na terenach okupowanych i z tego powodu oczekuj wzajemnoci od Polakw.

Jednak zwrot byych niemieckich dbr kultury jest niezgodny z polsk racj stanu. Kady rzd, ktry zgodziby si na ich oddanie, nie tylko znaczco zuboyby nasze muzea, ale rwnie otworzyby prawn furtk dla zwrotu caego niemieckiego mienia przejtego po wojnie przez Polsk.

Niszczenie polskich dbr

Polacy dobrze pamitaj, e ju w pierwszych miesicach okupacji w Generalnej Guberni Hans Frank wyda specjalne rozporzdzenie o tzw. zabezpieczeniu dzie sztuki. Na tej podstawie grabiono cenne eksponaty z kolekcji prywatnych i zbiorw pastwowych. Do Niemiec wywieziono m.in. otarz Wita Stwosza z kocioa Mariackiego w Krakowie, rysunki Drera z Ossolineum, Honoriusza Daumiera z Warszawskiej Zachty, starodruki z Warszawskiej Biblioteki Uniwersyteckiej itp.

Wojska okupacyjne wbrew tak przywoywanej przez Niemcw IV konwencji haskiej burzyy zabytki i pomniki, paliy cae biblioteki i archiwa. Wedug danych z 1946 r. straty w dobrach kultury wyniosy ponad 5365 mln z (warto z 1945 r.). Do rabunku na wasne konto przyczali si urzdnicy niemieccy z najwyszymi dostojnikami wcznie. Dzi potomkowie tych osb mieszkaj w dzielnicach milionerw.

Zadouczynienie, nie grabie

Nie jest prawd twierdzenie niemieckiej prasy i ekspertw, e w trakcie wojny Polska zagrabia dobra kultury wbrew prawu midzynarodowemu. Nie doszo do zamania konwencji haskiej, poniewa wacicielami dawnych niemieckich dbr kultury stalimy si na zasadzie sukcesji ziem, na ktrych si one znajdoway, a wic lska, Pomorza Zachodniego, Warmii i Mazur oraz dawnego Wolnego Miasta Gdaska. Zgodnie z normami midzynarodowymi regulujcymi sprawy zmian terytorialnych cae mienie dawnego pastwa niemieckiego, w tym mienie muzew i archiww, przeszo na wasno Polski z momentem sukcesji i bez odszkodowania. Ale jest i drugi tytu polskiej wasnoci. Wynika on z odpowiedzialnoci Niemiec za zbrodnie wojenne i obowizku wypacenia z tego tytuu reparacji. Prawo midzynarodowe stanowi, i odpowiedzialno ma miejsce wtedy, gdy spenione s cznie dwa warunki: naruszenie normy prawa midzynarodowego oraz moliwo przypisania tego naruszenia pastwu. W przypadku III Rzeszy oba s spenione bezdyskusyjnie.

I wanie cz mienia nabytego w powojennym procesie reparacyjnym stanowi dobra kultury. Przeszy one na wasno Polski jako tzw. restytucja zastpcza - zadouczynienie za dobra polskiej kultury zniszczone przez III Rzesz. Procedur rewindykacji prowadzio po wojnie specjalnie w tym celu powoane Biuro Rewindykacji i Odszkodowa Ministerstwa Kultury i Sztuki. Dziaania miay na celu nie tylko odzyskanie zagrabionych dzie polskich, ale i wyrwnanie strat spowodowanych umylnym dziaaniem Niemcw na szkod polskiej kultury narodowej w zwizku z przeprowadzanym wynaradawieniem.

Domniemanie bezprawnoci

Za publikacjami niemieckich mediw kryje si jednak co wicej ni danie zwrotu dbr kultury. To intencja podwaenia lub w najlepszym przypadku niezgody na poczdamski porzdek terytorialny. Stosowanie do ziem przejtych przez Polsk w 1945 r. norm IV konwencji haskiej oznacza polityczne podwaanie suwerennoci Polski w powojennych granicach. Przypomnijmy raz jeszcze, konwencja zawiera reguy postpowania stron wojujcych na terenach okupowanych, a ziemie zachodnie zostay przejte przez Polsk w suwerenne wadanie w 1945 r. razem z caym majtkiem byej Rzeszy.

Sam zwrot byych niemieckich dzie sztuki pociga za sob kolejne niebezpieczestwo. Jedn z form pobierania po wojnie reparacji od Niemiec przez Polsk byo przejcie wszystkich majtkw prywatnych byych obywateli Rzeszy. Skoro dobra kultury niezalenie od rodzaju waciciela s traktowane przez konwencj hask tak jak mienie prywatne, negowanie moliwoci ich zatrzymania oznacza podwaanie moliwoci przejcia niemieckich majtkw prywatnych w 1945 r.

Kada decyzja o zwrocie dbr kultury pocignie wic za sob domniemanie o przyznaniu si do bezprawnoci przejcia mienia prywatnego.

Bdy polityki pojednania

Inne niebezpieczestwo wie si z przyjtym w 1991 r. traktatem o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy. Przywoywany wczeniej art. 28 otwiera moliwo rozmw na temat dbr kultury; jest norm zobowizujc do dialogu, cho wcale nie do jego zakoczenia. W prawie midzynarodowym nazywa si takie normy pactum de contrahendo. Jednak ju samo przyjcie tej normy do traktatu byo kolejnym z szeregu bdw polskiej polityki zagranicznej wobec Niemiec w latach 90. XX w. Negatywne skutki tej normy wi si bowiem z niezamkniciem kwestii dbr kultury w stosunkach dwustronnych. Przypomnijmy, e w trakcie prezydentury Aleksandra Kwaniewskiego pojawiay si publiczne informacje o moliwoci oddania Berlinowi tzw. Biblioteki Pruskiej. Niebezpieczestwo polega wic na tym, e w przyszoci ktry z rzdw moe ulec politycznym naciskom.

Dla Polakw znajcych wasn histori niemieckie danie zwrotu dbr kultury brzmi cynicznie. Jest jednak pochodn krytycyzmu Berlina wobec polskich prb kreowania polityki historycznej, mimo i niemiecka polityka zagraniczna posuguje si tym orem od co najmniej dwch dekad. Przede wszystkim jednak danie to symbolizuje klsk specyficznie rozumianego pojednania forsowanego przez autorw polskiej polityki zagranicznej na pocztku lat 90. XX wieku.

Wikszo dzisiejszych problemw na linii Warszawa - Berlin polega wanie na tym, e strona polska wykazaa zbyt mao determinacji, a zbyt duo politycznej atwowiernoci. Dlatego ofiary nazizmu nie dostay odszkodowa sensu stricte, tylko skromne wiadczenia ex gratia (czyli z aski), pojawiy si niemieckie roszczenia majtkowe, wrciy problemy z delimitacj Zatoki Pomorskiej itp. dajc zwrotu dbr kultury, Niemcy wystawiaj Polakom kolejny rachunek za II wojn wiatow.

Mariusz Muszyski i Krzysztof Rak

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Berlin chce odzyska kolekcj samolotw
RZECZPOSPOLITA, 3.08.2007

Niemcy domagaj si zwrotu nie tylko ksigozbioru Biblioteki Pruskiej, czyli synnej Berlinki, ktra po wojnie trafia do Biblioteki Jagielloskiej. Chc te, eby do Berlina powrciy zabytkowe samoloty znajdujce si w krakowskim Muzeum Lotnictwa Polskiego

Chodzi o cz tzw. kolekcji Gringa, ktra przed wojn znajdowaa si w berliskich Deutsche Luftfahrt Sammlung (Niemieckich Zbiorach Lotniczych) i po wojnie trafia do Krakowa. Ponad 20 samolotw z tej kolekcji mona dzi oglda na dawnym lotnisku w Czyynach. Prezentowane s na dwch wystawach: osobno maszyny odrestaurowane, osobno w stanie, w jakim je odnaleziono. Oprcz maszyn niemieckich, prezentowane s take francuskie, rosyjskie, angielskiej i polskie z pionierskiego etapu awiacji, I wojny wiatowej oraz z dwudziestolecia midzywojennego.

Rarytas na skal wiatow

- Obok "Damy z asiczk" Leonarda da Vinci w Muzeum Czartoryskich kolekcja ta jest drugim rarytasem na skal wiatow, jaki mona zobaczy w Krakowie - tak okrela warto zbioru dyrektor Muzeum Lotnictwa Polskiego Krzysztof Radwan. -Wszystkie maszyny to pojedyncze egzemplarze, ktrych nie ma ju nikt na wiecie. Z wyjtkiem samolotu Sopwith F. Camel. Tego zachowao si pi sztuk - dodaje Krzysztof Mroczkowski z krakowskiego muzeum.

Porzucone w Kunicy Czarnkowskiej

Pomysodawc i opiekunem kolekcji by marszaek Hermann Gring, ktry sam by pilotem podczas I wojny wiatowej. Zgromadzi w Berlinie fantastyczny zbir starych maszyn, ktre uzupenia o zdobycze wojenne. Do berliskich zbiorw trafia m.in. polska maszyna PZL P-11c z 1935 roku, stacjonujca na krakowskim lotnisku w Czyynach. Zbiory Gringa zostay czciowo zniszczone podczas alianckiego nalotu bombowego w listopadzie 1943 roku. Samoloty wydobyte spod gruzw sal wystawowych Niemcy zapakowali do trzech pocigw i ewakuowali na Wschd. Co si stao z dwoma transportami, nie wiadomo. Wagony trzeciego transportu polscy onierze odkryli w 1945 roku na bocznicy w Kunicy Czarnkowskiej koo Poznania. W 1963 roku samoloty te trafiydo powstajcego w Krakowie Muzeum Lotnictwa.

Niemieckie starania

Od lat 80. Niemcy zabiegaj o przejcie kolekcji. W 1986 roku Muzeum Komunikacji i Techniki w Berlinie podpisao umow z wczesn dyrekcj krakowskiego muzeum. Pierwsze dwie maszyny zwrcono Niemcom w 1987 roku. Jednak po 1989 roku polskie wadze zerway umow. Powd? Moga doprowadzi do utraty poowy kolekcji.

-Te samoloty s i bd w Krakowie -twardo stawia spraw Krzysztof Radwan. Tumaczy, e nale si nam jako mienie porzucone podczas II wojny wiatowej. Tym bardziej e odnaleziono je na terenach, ktre jeszcze przed 1939 roku naleay do Polski.

- Jeli do kogo nie trafia ten argument, to kolejnym jest tzw. restytucja zastpcza za polskie zbiory lotnicze utracone w wyniku dziaa wojennych - mwi Radwan. Przypomina, e Niemcy zniszczyli bardzo cenne kolekcje znajdujce si w Poznaniu, Lwowie i Warszawie.

Dr Holger Steinle z niemieckiego muzeum technicznego jest innego zdania. Wedug niego samoloty powinny wrci do Berlina. -Nie chc konfliktw. Jestem jednak bardzo zasmucony stanem rzdowych negocjacji. Moim zdaniem mona w tej sprawie znale kompromis -mwi. Wedug niego jedn z moliwoci mogaby by wymiana eksponatw. Ale uniemoliwia to "bezkompromisowa" postawa niemieckiego rzdu w sprawie "zrabowanych dzie".

- Berlin uwaa, e jeli uda si znale porozumienie z Polsk, to bdzie moliwe take z Rosj. A negocjacje z Rosj w tej sprawie s wiele trudniejsze - mwi Steinle. Na szybkie rozwizanie sprawy niemieckich zbiorw lotniczych na razie nie liczy. -Rozmowy tocz si od 14 lat. W latach 80. wygldao na to, e zbiory wrc do Berlina. Teraz powoli trac nadziej - dodaje. Postawy dyrektora krakowskiego muzeum nie rozumie. - Musimy ze sob rozmawia. Uparto do niczego nie doprowadzi -uwaa Steinle.

JERZY SADECKI z Krakowa, ALEKSANDRA RYBISKA

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

180 tys. niemieckich dzie sztuki nadal w Rosji i Polsce
RZECZPOSPOLITA, 1.08.2007

Cho od zakoczenia drugiej wojny wiatowej mino ponad 60 lat, 180 tysicy dzie sztuki pochodzcych z berliskich muzew znajduje si nadal na terenie Rosji i innych krajw byego Zwizku Radzieckiego oraz w Polsce - pisz niemieckie gazety, powoujc si na szacunkowe dane przekazane przez wicedyrektora muzew w stolicy Niemiec Guenthera Schauerte.

Okazj do poruszenia tematu "sztuki zdobycznej" - jak w Niemczech okrela si dziea sztuki, wywiezione po 1945 roku z Niemiec do Rosji - byo przedstawienie we wtorek w Berlinie opracowanego przez Fundacj Pruskiego Dziedzictwa Kultury katalogu strat wojennych berliskich zbiorw rzeb.

Prezes Fundacji Klaus-Dieter Lehmann zaapelowa z tej okazji do rzdu Rosji o otwarcie tajnych magazynw, w ktrych - jak przypuszcza strona niemiecka - przechowywane s eksponaty pochodzce z berliskiej kolekcji rzeb. Za "niepokojce" uzna Lehmann decyzj rosyjskiego ministerstwa kultury dotyczc sporzdzenia przez muzea nowych rosyjskich list inwentaryzacyjnych przechowywanych obiektw, co uniemoliwi w przyszoci wykrycie pierwotnego miejsca pochodzenia eksponatw.

Rzeczniczka Fundacji Stefanie Heinlein powiedziaa PAP, e Lehmann - mwic o koniecznoci zwrotu niemieckich dzie sztuki - zwraca si take do Polski. Zaznaczya, e prezes wyranie odrnia dziaania wadz rosyjskich, traktujcych niemieckie dziea sztuki jako "zdobycz" wojenn, ktr wywoono z Niemiec do Rosji, od postpowania strony polskiej, ktra przejmowaa zbiory ukryte przez Niemcw na niemieckich terenach, ktre w 1945 roku przyznano Polsce.

W ten sposb do Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie trafiy po wojnie zbiory Biblioteki Pruskiej, tzw. Berlinki. Hitlerowskie wadze wywiozy w 1943 roku, w obawie przed alianckimi bombardowaniami z Berlina do klasztoru cystersw w Krzeszowie na nalecym wwczas do Niemiec Dolnym lsku, kolekcj bezcennych starodrukw, w tym rkopisy dzie Bacha, Mozarta, Beethovena i Goethego, a take rkopis niemieckiego hymnu. Po wojnie zbiory przejy wadze polskie.

Berlin domaga si zwrotu Berlinki. Rozmowy na temat restytucji dzie sztuki rozpoczy si w 1992 roku. Jak powiedzia Lehmann, kontakty niemiecko-polskie w tej sprawie ulegy "cakowitemu zerwaniu".

Komentujc w rod temat zwrotu dzie sztuki, dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung podkrela, e "Polska i Rosja odmawiaj zwrotu". Gazeta zwraca uwag na sowa Lehmanna, e wywiezione z Niemiec dziea sztuki s "materialn i duchow wasnoci Niemcw" i zwizane s z ich "kulturow tosamoci".

Frankfurter Allgemeine Zeitung cytuje prezesa Fundacji: "Kto uwaa, e jest narodem kulturalnym, ten musi przestrzega zasad". Zdaniem gazety, sowa te skierowane byy pod adresem "Wschodu". "W przeciwiestwie do innych, take spustoszonych przez Wehrmacht krajw, Rosja i Polska odmawiaj zwrotu niemieckich dbr kultury" - czytamy w Frankfurter Allgemeine Zeitung.

Gazeta przytacza opini anonimowego eksperta, ktry porwna rnic midzy postpowaniem Rosji a Polski do rnicy midzy "kradzie a przywaszczeniem". "Rozmiar krzywdy i kara s w zasadzie (za oba przestpstwa) rwne" - uwaa ekspert.

Frankfurter Allgemeine Zeitung podkrela, e dobra kultury nie mog by traktowane jako przedmiot wojennych reperacji. Gazeta obarcza Polsk win za zerwanie w 2005 roku rozmw w sprawie zwrotu dzie sztuki. Zdaniem Frankfurter Allgemeine Zeitung, niemiecki rzd zachowuje w tej sprawie du ostrono. "Otoczenie ministra (spraw zagranicznych Franka-Waltera) Steinmeiera zapewnia, e temat ten nie jest mu obojtny. Nic jednak si nie dzieje" - czytamy w Frankfurter Allgemeine Zeitung.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Niemcy chc od Polski zwrotu dbr kultury
RZECZPOSPOLITA, 28.07.2007

Niemiecki rzd nie zamierza rezygnowa ze stara o zwrot przez Polsk niemieckich dbr kultury, pozostajcych w dyspozycji naszego kraju. Informuje o tym najwikszy niemiecki dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung.

Gazeta cytuje anonimowego przedstawiciela gabinetu Angeli Merkel. Powiedzia on, e Niemcy pozostawione na terenach utraconych po II wojnie wiatowej dziea sztuki traktuj jako swoj wasno, ktra w Polsce znajduje si wbrew prawu. Powouje si przy tym na Konwencj Hask z 1907 r. zabraniajc grabiey dbr kultury.

Jak pisze FAZ, w polskich rkach nadal znajduj si liczne dziea sztuki i dokumenty, zbiory Pruskiej Biblioteki Pastwowej, manuskrypty Goethego, Mozarta czy Beethovena. Frankfurcki dziennik przytacza wypowied Wojciecha Kowalskiego, polskiego negocjatora odpowiadajcego za rozmowy na temat zwrotu dbr kultury. Tumaczy on, e obiekty te nie znalazy si w Polsce na skutek rabunku. Polacy zastali je na ziemiach zachodnich, przyznanych po Drugiej Wojnie wiatowej przez aliantw.

Poza tym, jak dodaje Kowalski, obustronny zwrot dzie sztuki nie jest moliwy, poniewa Niemcy nie tylko je rabowali, ale te wiadomie niszczyli. Dlatego Polska nie otrzymaaby prawie nic, oddajc Niemcom bezcenne przedmioty i obiekty.

Frankfurter Allgemeine Zeitung po raz kolejny w ostatnich dniach pisze o tym problemie. Kilka dni temu dziennik zarzuci stronie polskiej, e od dwch lat torpeduje rozmowy na temat zwrotu dbr kultury.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

o artykule Frankfurter Allgemeine Zeitung:

HISTORIA Niemieckie dobra kultury "ostatnimi jecami wojennymi" w naszym kraju?
Frankfurter Allgemeine Zeitung: Polska nie chce odda dzie sztuki zrabowanych Niemcom

Niemcy oskaraj Polsk o opieszao w zwracaniu przejtych podczas wojny niemieckich dzie sztuki. Nie kwapi si jednak do oddania upw, ktre sami zrabowali

O sprawie poinformowa na pierwszej stronie prestiowy niemiecki dziennik "Frankfurter Allgemeine Zeitung". W artykule zatytuowanym "Ostatni niemieccy jecy wojenni" gazeta oskarya Polsk o utrudnianie negocjacji w sprawie zwrotu niemieckich dzie sztuki. Z naszej winy miay one "zabrn w lep uliczk".

Wedug "FAZ" Polska pitrzy przeszkody od dwch lat, czyli mniej wicej od czasu wyborczego zwycistwa PiS. Nawet wczeniej sta j jednak byo jedynie na gesty -na przykad zwrot egzemplarza Biblii Lutra podczas wizyty kanclerza Gerharda Schrdera w Warszawie.

Tymczasem, jak dowodzi gazeta, w polskim posiadaniu nadal znajduj si niemieckie dziea sztuki oraz bezcenne dokumenty, ksigozbiory, rkopisy i nuty najwybitniejszych kompozytorw. Niezwracanie ich jest za sprzeczne z prawem midzynarodowym, z konwencj hask na czele. Dziennikarz "FAZ" powoa si na raport przygotowywany przez niemieckiego rzdowego negocjatora Tono Eitela.

Wanie dlatego sprawa zostaa potraktowana w Warszawie bardzo powanie. Wczoraj w godzinach popoudniowych odbya si narada w MSZ z udziaem minister Anny Fotygi. -Pani minister bya spraw zbulwersowana - powiedzia nam jeden z jej wsppracownikw.

Zbulwersowany jest rwnie Wojciech Kowalski, polski negocjator zajmujcy si rozmowami na temat dzie sztuki. - Oskarenia zawarte w artykule s nieprawdziwe, adnych negocjacji nie blokujemy - powiedzia "Rz". - Niemcy zarzucaj nam "rabunek mienia", ale przecie Polacy niczego nie rabowali. Dziea, o ktrych mowa, zastalimy na ziemiach zachodnich przyznanych Polsce przez aliantw.

Podkrela te, e trudno w uregulowaniu tego zagadnienia polega midzy innymi na tym, e okupanci niemieccy nie tylko rabowali dobra kultury w Polsce, ale przede wszystkim wiadomie je niszczyli. Dzisiaj nie maj nawet czego specjalnie oddawa. Szacunki mwi nawet o p milionie utraconych dzie sztuki, a wyliczenia strat bibliotek sigaj kilkudziesiciu milionw ksiek i rkopisw, ktrych, jak wiadomo, nie da si niczym zrekompensowa.

Niemiecki resort spraw zagranicznych nie chce komentowa sprawy. -Mog powiedzie tylko tyle, e negocjacje trwaj i faktycznie od kilku lat nie odnotowalimy specjalnego postpu - powiedziaa "Rzeczpospolitej" rzeczniczka ministerstwa. - Zdajemy sobie spraw, e to bardzo draliwa kwestia, ale nasze stanowisko jest jednak niezmienne. Zgodnie z prawem te dziea sztuki s wasnoci Niemiec i chcemy, eby znalazy si w Niemczech.

Prof. Dieter Bingen, dyrektor Niemieckiego Instytutu Polskiego w Darmstadt, uwaa, e wydwik artykuu "FAZ" jest "nie na miejscu". - Nazywanie dzie sztuki "ostatnimi jecami wojennymi" jest niesuszne i prowadzi donikd. Ich zwrot jest spraw draliw i skomplikowan na paszczynie kulturowej, historyczno-moralnej oraz prawnej. Dlatego w tej kwestii potrzebny jest powany dialog, a nie ostre osdy zamieszczane w prasie -powiedzia "Rz".

PIOTR ZYCHOWICZ, mok

----------------------------------------------

Uratowalimy te dziea przed Armi Czerwon

To wyjtkowo irytujca historia. Sam zajmowaem si t spraw, jeeli negocjacje si nie uday to nie z winy Polski tylko wczesnego niemieckiego rzdu SPD i Zielonych. Przede wszystkim jednak to przecie my uratowalimy wiele niemieckich dbr kultury przed dewastacj lub rozgrabieniem przez Armi Czerwon. Potem przez wiele lat je restaurowalimy, dbalimy o dokumenty i ksiki. Artyku jest tym bardziej nie na miejscu, e sami Niemcy nie rozliczyli si z dbr kultury zagrabionych w Polsce.

Wadysaw Bartoszewski byy minister spraw zagranicznych

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

ROZMOWA: Monika Kuhnke
Dziea wywiezione z Polski

Rz: Jaki wpyw na polskie zasoby dzie sztuki miaa II wojna wiatowa?
Monika Kuhnke : Straszliwy. Wielka ich cz zostaa zrabowana, spalona lub zdewastowana przez obu okupantw. Bardzo czsto by to rabunek niejako przypadkowy, dokonywany przez szeregowych onierzy, ktrzy przywaszczali sobie wszystko, co wpado im w oko. Szczeglnie przedmioty ze zota. Symboliczne jest synne rozgrabienie szkatuy krlewskiej, w ktrej Izabela Czartoryska gromadzia pamitki po polskich monarchach. W Sieniawie, gdzie bya ukryta, znaleli j onierze Wehrmachtu. Przepado niemal wszystko.

Na ziemiach zajtych przez Armi Czerwon byo tak samo?
Oczywicie. Znam tak histori: Sowieci weszli do jednego z dworkw, w ktrym waciciel gromadzi od lat cenne dziea sztuki. Po ich wyjciu w sporym budynku pozosta tylko wieszak na parasole.

Czy kradziee dzie sztuki odbyway si tylko spontanicznie?
Obaj okupanci grabili oczywicie rwnie w majestacie ustanowionego przez siebie prawa. W przypadku Niemcw rekwizycje takie nazyway si zabezpieczaniem. W efekcie przepaday cae cenne kolekcje, zbiory. Inne wiadomie palono i niszczono. Tak jak wspania warszawsk bibliotek na Oklniku z bezcennymi dla naszej narodowej kultury zbiorami.

Jakie byy powojenne losy wywiezionych przez okupantw polskich dzie sztuki?
Z zabranych do Niemiec niewielka cz zaraz po wojnie wrcia do kraju. Oddawali jednak nie Niemcy, ale Amerykanie, ktrzy znajdowali je w swojej strefie okupacyjnej. Tak odzyskalimy midzy innymi "Dam z asiczk". Potem w ramach wymiany z PRL kilka obiektw oddaa NRD. Przytaczajca wikszo nigdy jednak nie zostaa nam zwrcona.

A po 1989 roku?
Gdyby Niemcy porzdnie przetrzsnli prywatne kolekcje, ale rwnie prywatnei pastwowe muzea, na pewno znaleliby wiele zrabowanych w Polsce dzie sztuki. Nam bardzo trudno to zrobi ze wzgldu na problemy z dokumentacj i zlokalizowaniem obiektw. Jednak nawet gdy mamy cakowit pewno, nie zawsze udaje nam si sprowadzi dziea z powrotem. Na tak ogromn ilo skradzionych nam dzie sztuki wrcio zdecydowanie za mao.

Co dziao si po wojnie z dzieami zagrabionymi przez Zwizek Sowiecki?
Cz w latach czterdziestych, a pniej po 1956 roku wielki brat we wspaniaomylnym gecie zdecydowa si odda. Byy to jednak tylko te dziea, co do ktrych nie byo wtpliwoci, e zostay wywiezione z Polski. Stanowiy one jedynie wierzchoek gry lodowej. Wikszo z nich nigdy nie ujrzaa wiata dziennego. Po upadku Zwizku Sowieckiego byo nie lepiej. Wadze Rosji nie kwapi si do oddawania skradzionych w Polsce obiektw. Zoylimy im szereg doskonale udokumentowanych wnioskw, ale one cigle domagaj si kolejnych papierw. Ostatnie dziea odzyskalimy w poowie lat 90. Od tego czasu nic w tej sprawie si nie dzieje.

rozmawia Piotr Zychowicz

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Panorama z zasonitym zabytkiem
RZECZPOSPOLITA, 14.08.2007

Budowa hotelu przy Krzywej Wiey podzielia mieszkacw Torunia

Toruska starwka. Pera gotyckiej architektury i urzekajca panorama, ktr mona podziwia od strony Wisy. Wanie widoku na zabytki Torunia chce broni cz mieszkacw: alarmuj, e symbol miasta -synn Krzyw Wie zasania budynek nowego hotelu.

O tej porze roku rynek staromiejski z ratuszem i kamieniczkami zastawiony jest letnimi ogrdkami. Kolorowe parasole i agresywne banery reklamowe zasaniaj zabytkowe elewacje, tylko posg Kopernika - bo stoi na wysokim cokole -broni si przed tym potopem.

Na obrzeach starwki niemal rwnoczenie wyrosy dwie betonowe konstrukcje: przyszy gmach Centrum Sztuki Wspczesnej, i bliej Wisy -pod Krzyw Wie -parterowa cz recepcyjno-gastronomiczno-konferencyjna hotelu, na ktry zostay zaadaptowane XIX-wieczne Koszary Racawickie.

Kontrowersje wok jego budowy zaostrzyy si, gdy pojawi si argument, e zmiana panoramy starwki moe skoni Komitet wiatowego Dziedzictwa UNESCO do skrelenia Torunia z prestiowej Listy wiatowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Takie zagroenie widzi profesor Jan Tajchman z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, autorytet w dziedzinie konserwacji i ochrony zabytkw. Profesor Tajchman negatywnie ocenia zarwno sam adaptacj koszar, z ktrych - jak ocenia -zostay tylko ciany (wymieniono okna i stropy, take rzadko spotykany strop przeciwbombowy), jak i projekt dobudowanej czci u stp Krzywej Wiey.

Hotel rozpocznie dziaalno za niecay rok. Ma pomieci okoo 200 osb, w dobudowanej czci bd m.in. recepcja, restauracja i sala konferencyjna.

Beton, budy i reklamy

Tajchman, wspautor wniosku o wpisanie dziesi lat temu toruskiej starwki na list UNESCO, ma al do wadz miasta, e najpierw nie zadbay o uznanie koszar za zabytek, a sprzedajc obiekt, wycofay si z restrykcyjnych warunkw konserwatorskich.

Tajchman: - Nie jestem przeciwnikiem przystosowywania zabytkw do nowych funkcji, ale adaptacja powinna zachowa jak najwicej oryginalnej tkanki. Niewielu inwestorw to rozumie. Turyci przyjedaj oglda zabytki, a co zastaj? Beton, budy i reklamy, ktre wszystko zasaniaj.

Hotelu broni miejski konserwator zabytkw Lech Narbski.

- Budynek koszar z pierwszej wierci XIX wieku (po II wojnie wiatowej by tam internat technikum budowlanego) od wielu lat niszcza - przypomina Narbski. - Jeszcze w czasach, kiedy tam by internat, spali si dach. Miaem do wyboru: patrze, jak popada w ruin, albo zgodzi si na adaptacj. Zrobiem to, stawiajc warunek, e elementy oryginalne po konserwacji zostan uyte do dekoracji wntrz. I tak si stao - konkluduje.

Na zarzuty, e nowy budynek zaszkodzi panoramie, konserwator odpowiada, e widok na Krzyw Wie z tzw. limaka przy zjedzie z mostu drogowego istnieje dopiero od kilkudziesiciu lat. - Kilometrow panoram starwki w widoku przez Wis zamykaj koszary, to, co znajduje si dalej, jest ju za kulisami i nie ma znaczcego wpywu na panoram - dodaje.

Po burzy wok budowy hotelu prezydent Torunia zarzdzi w tej sprawie kontrol.

Dziedzictwo w zagroeniu

Do Polskiego Komitetu ds. UNESCO, jak dotd, nie dotaro zawiadomienie o zagroeniu toruskiej starwki. Katarzyna Piotrowska-Nosek z Krajowego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw bya czonkiem polskiej delegacji na tegorocznej 31. sesji Komitetu wiatowego Dziedzictwa UNESCO. -Odpowiedzialno za obiekt wpisany na list UNESCO spoczywa przede wszystkim na wadzach pastwa -mwi. -Komitet wiatowego Dziedzictwa monitoruje te obiekty i interweniuje, jeli pojawia si zagroenie.

Problem mog zasygnalizowa same wadze pastwowe, w praktyce czciej robi to organizacje pozarzdowe. Jeli opinie ekspertw UNESCO potwierdzaj zagroenie - rzd zostaje zobowizywany do podjcia dziaa. Jeli kolejne upomnienia nie odnosz skutku, obiekt lub miejsce trafia na List wiatowego Dziedzictwa w Zagroeniu. Jedynym polskim zabytkiem, ktry znalaz si na tej licie, bya kopalnia w Wieliczce -z powodu wysokiej wilgotnoci powietrza powodujcej rozpuszczanie soli.

UNESCO moe udzieli wsparcia finansowego na ratowanie obiektw zagroonych. Ostatnim krokiem jest wykrelenie z listy UNESCO. W ponad30-letniej historii zdarzyo si to raz, w tym roku: wykrelono rezerwat antylop arabskich oryks w Omanie, w Afryce.

-To jest absolutna ostateczno i poraka zarwno danego kraju, jak i Komitetu wiatowego Dziedzictwa UNESCO -mwi Piotrowska-Nosek.

AGNIESZKA KWIECIE

- - - UNESCO upomina - - -

W sporach dotyczcych zabytkw w roli arbitra coraz czciej wystpuje UNESCO. Gdy w pobliu gotyckiej katedry w Kolonii, na przeciwlegym brzegu Renu miay wyrosn drapacze chmur - obiekt trafi na List wiatowego Dziedzictwa w Zagroeniu, a po kolejnych interwencjach UNESCO wadze lokalne wycofay si z inwestycji. Na tegorocznej sesji UNESCO w Nowej Zelandii gorco dyskutowane byy podobne problemy Pragi, Wiednia, Rygi i Londynu.

UNESCO sprzeciwio si take pomysowi wybudowania gigantycznej wiey Gazpromu w ssiedztwie historycznego centrum Sankt Petersburga. Rzdy krajw zostay zobowizane do usunicia zagroe. Czy sprawa toruska wymaga zaangaowania si UNESCO? Jeli nie uda si wyjani kontrowersji - chyba tak. Interwencja UNESCO dzi jest mimo wszystko lepszym wyjciem ni spniony al po zrujnowanych zabytkach jutro.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Jednostka do zwalczania przestpczoci przeciwko zabytkom: zbdna potrzeba czy niezbdna konieczno
RZECZPOSPOLITA, 31.05.2007

Przedawnienie cigania zodzieja czy wamywacza nie oznacza przeniesienia wasnoci zrabowanych zabytkw i nie moe by powodem zaniechania ich poszukiwa tak w kraju, jak i za granic. Inaczej byby to triumf przestpcw - uwaa oficer policji, gwny specjalista Departamentu Bezpieczestwa Publicznego MSWiA, w latach 2003 - 2005 kierowa midzyresortowym Zespoem Zadaniowym ds. Przeciwdziaania Przestpczoci przeciwko Dobrom Kultury

Przestpczo przeciwko zabytkom (dobrom kultury) staa si - obok przestpczoci narkotykowej, handlu broni i ywym towarem - czoow dziedzin midzynarodowej dziaalnoci przestpczej. W poowie lat 90. szacowano j na 9 mld dolarw rocznie. Powsta nawet termin "art-drain", oznaczajcy coraz szersze zjawisko midzynarodowego handlu kradzionymi i przemycanymi zagranic zabytkami, co powoduje ograbianie z nich pastw finansowo sabszych przez bogatsze.

Smutny ranking

Przestpstwa te wymienia si w rezolucjach ONZ, ratyfikowanych przez Polsk konwencjach i podpisanych przez nasz kraj umowach dotyczcych wsppracy organw cigania.

W2000 r. w Seulu Interpol zawar porozumienie z ICOM (Midzynarodowa Rada Muzew) "w sprawie zwalczania kradziey i przemytu dbr kultury". W2002 r. Rada Unii Europejskiej rozszerzya zakres kompetencji Europolu o kolejne rodzaje przestpczoci, w tym o zabr i przemyt dbr kultury. Rok pniej Europol nada temu zagadnieniu priorytet, wyznaczajc szczegln rol Wgrom w naszym regionie Europy.

Od pocztku lat 90. Polska jest w europejskiej czowce - obecnie okoo2000 kradziey rocznie -tego smutnego rankingu obok Woch, Rosji, Francji i Czech.

Tendencje wzrostowe kradziey i przemytu zabytkw w tej czci Europy zauway Interpol, ktry organizuje od1995 r. konferencje w ramach projektu ICOM. Pita z kolei odbdzie si we wrzeniu w Krakowie.

O randze problemu wiadczy powoywanie w wielu krajach specjalnych wydziaw policyjnych do zwalczania tej przestpczoci. Od ponad 30 lat funkcjonuj ju z sukcesami woski Oddzia Karabinierw ds. Ochrony Dziedzictwa Kulturalnego, ktry jako pierwszy w wiecie stosowa tzw. zakup kontrolowany; francuski Wydzia do walki z Nielegalnym Handlem Dobrami Kultury; hiszpaska Brygada ds. Dziedzictwa Historyczno-Artystycznego. S one wspierane przez odpowiednie zespoy na szczeblu regionalnym. Podobne struktury istniej w Anglii, Holandii, Irlandii, Austrii, Grecji, Rumunii, Serbii i na Litwie, a take w krajach Grupy Wyszehradzkiej -oprcz Polski.

Zodzieje nie mog triumfowa

Dotychczas w komendach wojewdzkich policji nominalnie zajmowa si t problematyk jeden funkcjonariusz majcy w zakresie swoich obowizkw zagadnienia dotyczce take innych przestpstw. Dopiero w lipcu 2006 r. powoany zosta kilkuosobowy etatowy zesp w KWP w Krakowie. W Biurze Kryminalnym Komendy Gwnej Policji tym zagadnieniem zajmuje si tylko jedna osoba (!). Nie zmienia tego obrazu fakt powoywania w najbardziej spektakularnych i prestiowych sprawach grup operacyjno-ledczych, ktre wczeniej czy pniej kocz swoj dziaalno.

Z tym wikszym uznaniem naley si odnie do pracy milicjantw i policjantw komend rnych szczebli, ktrzy w ostatnich kilkudziesiciu latach odnieli istotne sukcesy w tej dziedzinie, a wrd nich odzyskanie obrazu "Zdjcie z krzya" z Biecza, ikon z monastyru w Jabecznej, obrazu "Matka Boska w mistycznym ogrodzie" z Gocieszyna. I to wanie ci policjanci podkrelaj konieczno powoania takiej wyspecjalizowanej i trwaej struktury na szczeblu centralnym.

Postulat ten ma istotne znaczenie wobec nowych trendw tej przestpczoci, jak intensyfikacja zodziejskiej penetracji stanowisk archeologicznych, faszerstwa dzie sztuki, wzrost "kontroli" przez zorganizowane grupy przestpcze rynku zbytu zabytkw szczeglnej wartoci zrabowanych przez sprawcw zaliczanych do krgu tzw. przestpczoci pospolitej, lokowanie nielegalnie zdobytych rodkw finansowych w dziea sztuki i obrt nimi (pranie pienidzy) oraz umidzynarodowienie tej kategorii przestpstw.

Mona wymieni wiele bezcennych zabytkw skradzionych w ostatnich 30 - 40 latach z kociow, muzew, galerii i mieszka, ktre dotychczas nie zostay odzyskane, np. monstrancja ze witej Lipki, ikona "Matka Boska Rudecka" z cerkwi w Jasieniu czy obraz Claude'a Moneta "Plaa w Pourville" z Muzeum Narodowego w Poznaniu. Dopki nie ma niezbitych dowodw na ich bezpowrotne zniszczenie, dopty naley mie nadziej na ich odzyskanie i podejmowa stosowne dziaania w tym kierunku. Przedawnienie cigania zodzieja czy wamywacza nie oznacza bowiem przeniesienia wasnoci zrabowanych zabytkw i nie moe by powodem zaniechania ich poszukiwa tak w skali krajowej, jak i midzynarodowej. Inaczej byby to triumf zodziei i paserw. wiadczy o tym gona sprawa odzyskania przez olsztyski CB czci "skarbu redzkiego" wkwietniu2005 r.

Jest oczywiste, e przy braku odpowiedniej struktury wraz z odejciem policjantw zajmujcych si tym zagadnieniem odchodzi wiedza o tym. Dlatego naley odkurzy te najwaniejsze sprawy sprzed lat, ktre pozostay ju w pamici nielicznych. Dowodzi tego precedensowa sprawa barokowego relikwiarza skradzionego przed prawie 30 laty (!), ktry pojawi si na warszawskim rynku aukcyjnym wsierpniu2005 r. i ktry w czerwcu ubiegego wrci za spraw warszawskiego CB na swoje waciwe miejsce - do kocioa w Zuzeli, rodzinnej parafii kardynaa Stefana Wyszyskiego.

Partnerzy si dziwi

W listopadzie 2004 r. w Wyszej Szkole Policji w Szczytnie odbya si konferencja "Midzynarodowa wsppraca sub policyjnych, granicznych i celnych w zwalczaniu przestpczoci przeciwko zabytkom". Byo to pierwsze spotkanie w Polsce gromadzce funkcjonariuszy tych sub zponad20 pastw Europy i USA. Zawarto wwczas "Porozumienie midzy ministrem finansw, ministrem kultury, komendantem gwnym policji i komendantem gwnym Stray Granicznej w sprawie wspdziaania w zwalczaniu nielegalnego wywozu za granic lub przywozu z zagranicy zabytkw". Wzbudzio ono autentyczne zainteresowanie i uznanie podmiotw zagranicznych.

Polska, jako strona paryskiej konwencji UNESCO z listopada 1970 r., przyja na siebie zobowizanie wobec pozostaych sygnatariuszy, e nie bdzie tolerowa przywozu zabytkw wywiezionych nielegalnie z kraju ich pochodzenia. To zobowizanie powoduje, i jednakowo wany jest dla nas przemyt w wywozie i przywozie dzie sztuki, co znalazo wyraz we wskazanym porozumieniu. Wyprzedza ono niejako rozwizania unijne w sprawach przemytu zabytkw z krajw niebdcych czonkami Unii. Rozwizania wsplnotowe, tj. dyrektywa Rady93/7 i rozporzdzenia Rady 3911/92, okrelaj jedynie zasady postpowania w przypadku nielegalnego transferu zabytkw wewntrz Unii oraz jednolitej kontroli wywozu tyche na jej zewntrznych granicach. Naley przypuszcza, e kwestia ta, poruszana w kuluarach rnych konferencji, bdzie w bliskiej perspektywie podniesiona oficjalnie. Inaczej Unia moe si narazi na zarzut hipokryzji i stosowania selektywnej polityki w tej dziedzinie w stosunku do pastw trzecich.

Wyraajc uznanie dla tej i innych polskich inicjatyw, partnerzy zagraniczni jednak si dziwi, e w kraju proweniencji znaku "Bkitna tarcza" (projekt prof. Jana Zachwatowicza) -symbolu ochrony dziedzictwa kulturowego utrwalonego w wiadomoci midzynarodowej od czasu konferencji haskiej w1954 r. -nie istnieje jednostka policyjna do zwalczania przestpczoci skierowanej przeciwko temu dziedzictwu.

Pytanie o zasadno istnienia policyjnej struktury, ktra zajmowaaby si -tak jak w wikszoci pastw Unii - kompleksowym, metodycznym i permanentnym rozpoznawaniem i zwalczaniem tej przestpczoci oraz poszukiwaniem i rewindykacj zabytkw utraconych w wyniku przestpstwa, a ktrej "oddech" czuliby na sobie ich grabiecy, wydaje si wic retoryczne.

Mirosaw Karpowicz



/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Rozmowa o piwnicach Paacu Saskiego
GAZETA WYBORCZA, 9.02.2007

Piwnice odkopane przy pl. Pisudskiego nie s jakim zaskoczeniem. Miay by tylko zbadane i rozebrane pod parking. Ich ochrona nikomu nie przysza do gowy - mwi Ewa Nekanda-Trepka, stoeczny konserwator zabytkw. O zburzeniu podziemi zdecydoway w ubiegym tygodniu wadze Warszawy.
Na miejscu Paacu Saskiego powstanie budynek betonowy. Zamiast tynku, ktry by przed wojn, na elewacjach pojawi si okadzina kamienna, bo atwiej j przymocowa do betonowych cian. Ukad wntrz te w niczym nie nawie do przedwojennego. Udao si przynajmniej wywalczy, eby ta atrapa nie bya tak straszna jak przy pl. Teatralnym, gdzie stropy znajduj si poowie okien.

Tomasz Urzykowski: Dlaczego nie broni Pani odkopanych piwnic Paacu Saskiego? Przecie zadaniem stoecznego konserwatora zabytkw jest opieka nad materialnym dziedzictwem Warszawy.

Ewa Nekanda-Trepka, stoeczny konserwator zabytkw:- Trzeba zacz od tego, kiedy podejmowano decyzj o odbudowie Paacu Saskiego. Od pocztku traktowano to przedsiwzicie jak zwyk inwestycj. A wtedy procedura jest taka: jeli pod ziemi spodziewane s pozostaoci dawnego zagospodarowania, konserwator moe naoy na inwestora obowizek wykonania bada archeologicznych tzw. ratowniczych. Odkopane relikty s inwentaryzowane i niszczone w trakcie bada lub zaraz po nich. Od pocztku zakadano wic, e piwnice Paacu Saskiego nie ocalej.

Ale to nie jest zwyka inwestycja. Odtwarza jeden z najwaniejszych budynkw przedwojennej Warszawy.

- Nie nazywajmy tego odbudow Paacu Saskiego. Ten budynek nie bdzie adnym Paacem Saskim. Zreszt prawdziwy paac Augusta II zosta zniszczony ju w XIX w.

A czym bdzie ten budynek?

- Ja nazywam to odbudow gwnej czci zachodniej pierzei pl. Pisudskiego. Bdzie to rekonstrukcja urbanistyczna, a nie odbudowa historycznego budynku. Gmach wzniesiony w zupenie nowej technologii, ze cianami odlewanymi z betonu, trudno nazwa odtworzonym paacem.

Byy prezydent Warszawy Lech Kaczyski deklarowa, e paac zostanie odbudowany w technologii tradycyjnej - z cegy, tak jak orygina.

- W pierwszych zaoeniach technologia miaa by tradycyjna, ale w ktrym momencie Biuro Naczelnego Architekta Miasta zmienio warunki. Budynek bdzie mia wspczesn elbetow konstrukcj. Zamiast tynku, ktry by przed wojn, na elewacjach pojawi si okadzina kamienna, bo atwiej j przymocowa do nowych cian. Ukad wntrz te w niczym nie nawie do przedwojennego. Udao si przynajmniej wywalczy, eby ta "atrapa" nie powtarzaa bdw popenionych przy pl. Teatralnym, gdzie stropy znajduj si w poowie okien.

Jako stoeczny konserwator zabytkw moga Pani walczy o lepsze warunki odbudowy. Przynajmniej o pozostawienie piwnic.

- Nie miaam podstaw do stawiania warunkw. Ten obszar by do niedawna w gestii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, ktry podejmowa tu decyzje. On rwnie sprawuje nadzr nad pracami archeologicznymi. Dlatego to on okrela, na jakich warunkach bd prowadzone badania pod ziemi. Jak ju mwiam, z punktu widzenia praktyki inwestycyjnej to jest podejcie prawidowe, cho moe czasem budzi sprzeciw.

Czyli zachowanie historycznych piwnic podczas odbudowy kamienic na Starym Miecie byo dziaaniem nieprawidowym...

- To bya prawdziwa odbudowa. Udao si tam zachowa piwnice, a nad nimi odtworzy kamienice w tej samej technologii jak w oryginale, korzystajc z zachowanych elementw wystroju.

Czy przed rozpoczciem wykopalisk przy pl. Pisudskiego suby konserwatorskie nie zdaway sobie sprawy, e pod ziemi moe by co cennego?

- Dla nas to, co odkopano, nie jest specjalnym zaskoczeniem. Wiedzielimy, e tam s relikty budynku XIX-wiecznego. Moglimy te przypuszcza, e bd fragmenty saskie i pozostaoci paacu Morsztyna.

Mimo to nie przewidzieli Pastwo zachowania z nich nawet fragmentu. Wojewdzki konserwator twierdzi, e los piwnic po zakoczeniu wykopalisk jest w rkach konserwatora stoecznego.

- Powtarzam, decyzje o sposobie przeprowadzenia inwestycji byy podejmowane poza Biurem Stoecznego Konserwatora Zabytkw.

Prosz powiedzie szczerze, odkopane podziemia Paacu Saskiego nie budz Pani zachwytu. Nie podziela Pani entuzjazmu archeologw i badaczy architektury, ktrzy je ogldali. Poproszona przez prezydent Hann Gronkiewicz-Waltz o opini, odpowiedziaa Pani, e nie ma sensu broni tych murw.

- Ja jestem zachwycona informacj, ktr dziki tym wykopaliskom dostalimy o miecie. Jeli za chodzi o warto piwnic jako architektury - nie jest a tak wysoka. Gdyby na tych piwnicach mona byo wznie budynek w tradycyjnej technologii, cae stare podziemia wkomponowa w nowy gmach i nada im now funkcj uytkow, byabym za ich pozostawieniem.

Pracujcy na terenie wykopalisk archeolodzy, historycy sztuki i architekci zaproponowali pozostawienie pewnego fragmentu piwnic i otoczenie go elbetow konstrukcj podziemnego garau. Nie jest to dobry pomys?

- Dla mnie wany jest ukad przestrzenny caych podziemi. A gdy proponuje si pozostawienie jakiego przypadkowego wycinka na poudnie od Grobu Nieznanego onierza, ktry nie mwi nic o ksztacie paacu, mam wtpliwoci co do sensu takiego rozwizania i wydania na to ogromnych pienidzy. Zreszt najbardziej wartociowe piwnice s przed Grobem Nieznanego onierza, ju poza terenem inwestycji. Nie bd na razie odkopywane.

No to moe zostawi wikszy ni proponowany fragment podziemi?

- Tylko trzeba mie wiadomo konsekwencji takiej decyzji. Naleaoby zmieni cay projekt, konstrukcj i zrezygnowa z podziemnych parkingw. Kada decyzja o pozostawieniu mniejszego czy wikszego fragmentu piwnic rodzi skutki dla programu funkcjonalnego budynku.

Mwi Pani teraz jak rzecznik inwestora, a nie konserwator zabytkw. O jaki program funkcjonalny chodzi? Przecie do dzi nie wiadomo, dla kogo paac bdzie odbudowany. Nie do, e barokowe piwnice maj ustpi miejsca betonowemu parkingowi, to jeszcze nie ustalono, kto ma z tego parkingu korzysta?

- Wydaje mi si, e w ogle projektowanie jakiegokolwiek obiektu bez okrelenia, komu i czemu ma suy jest nieporozumieniem. A tak si tu stao.

Nie obawia si Pani, e zniszczenie tych podziemi bdzie wielkim skandalem konserwatorskim?

- Warszawa ju to przeya w latach 90. przy odbudowie pnocnej pierzei placu Teatralnego. Tam byy piwnice nawet cenniejsze. Wysze ni pod Paacem Saskim, z zachowanymi sklepieniami. Rozjechano je wszystkie. To by pierwszy tak drastyczny przypadek. Teraz mamy podobn sytuacj. Ale takich przypadkw, gdzie natrafimy na relikty starej zabudowy, bdzie wicej. Przypuszczam, e stare piwnice zachoway si pod przeznaczonym do remontu placem Hoovera.

Ale tu wniosa Pani zastrzeenie, e jeli co cennego wyoni si z ziemi, naley liczy si ze zmian projektu remontu skweru, by nie zniszczy znaleziska. Nie rozumiem, dlaczego nie zrobia Pani tego samego w odniesieniu do piwnic Paacu Saskiego?

- Na skwerze Hoovera mona bez wikszego problemu pozostawi stare fundamenty, bo nad nimi nie wyronie wielka budowla, a tylko lekki pawilon. Za w miejscu Paacu Saskiego bdzie kilka kondygnacji nad ziemi i dwie kondygnacje podziemnego parkingu. Wok ruin trzeba byoby zbudowa betonowy "sarkofag", ktry utrzyma gmaszysko.

Przy Zamku Krlewskim takim betonowym sarkofagiem przykryto pozostaoci tzw. Stancji Saskich za Arkadami Kubickiego i mur z czasw Wazw. Tam byo mona.

- Nie porwnujmy tych obiektw. Tamta konstrukcja suy ratowaniu zabytku wysokiej klasy jakim s Arkady Kubickiego i Stancje Saskie przed naporem skarpy. A tu ma unie nowy gmach nad reliktami piwnic.

Badacze architektury uznali, e te relikty rwnie s cenne. Czy decyzja miasta o wyburzaniu piwnic jest ostateczna?

- To pytanie nie do mnie. Nie jestem decydentem w miecie. Niewtpliwie trzeba rozway koszty, ktre na ocalenie piwnic musiaby ponie ratusz. Czy miasto powinno wydawa 70 mln z na otoczenie piwnic betonowym "sarkofagiem"? Za te pienidze mona wyremontowa np. elewacje kamienic na Starym i Nowym Miecie.

Skd si wzia tak astronomiczna suma?

- Prosz o to zapyta Stoeczny Zarzd Rozbudowy Miasta, bo to on zleca przygotowanie wyceny.

Trudno oprze si wraeniu, e broni Pani przed niszczc przebudow obiekty, ktrych wacicielami s prywatni deweloperzy. Przykad: kamienice przy Foksal czy hala na Koszykach. Gdy inwestorem jest miasto - jak w przypadku Paacu Saskiego - staje Pani po drugiej stronie.

- Jak mwiam, w przygotowaniu zasad przeprowadzenia tej inwestycji nasze biuro nie miao gosu. Zezwolilimy tylko na wycink drzew na placu budowy. Zgod na prace archeologiczne i uzgodnienie warunkw zabudowy podpisa wojewdzki konserwator zabytkw. Rwnie on w grudniu wyda decyzj zwalniajc teren po badaniach archeologicznych dla inwestycji.

W tej historii najbardziej zaskakujce jest to, e inwestorem odbudowy Paacu Saskiego jest miasto. Jeszcze kilka miesicy temu obiecywao zachowa fragment odkopanych murw, teraz rezygnuje, twierdzc, e mu si to nie opaca. Zachowuje si jak najbardziej drapieny deweloper, ktry za nic ma zabytki, dziedzictwo Warszawy i gos ekspertw od architektury.

- Waciciel hali na Koszykach projektuje budow podziemnego parkingu. Zamierza przy tym zniszczy istniejcy zabytek o wybitnych wartociach artystycznych, uytkowany jeszcze kilka tygodni temu. Przy pl. Pisudskiego mamy tylko relikty, bez wartoci artystyczno-uytkowej hali na Koszykach. Budynek Sztabu Generalnego W.P. zwany Paacem Saskim by wpisany do rejestru zabytkw, ale w 1944 r. przesta istnie, a w 1958 r. zosta z rejestru wykrelony. Skrelajc go, urzdnicy mieli wiadomo, e piwnice paacu s pod ziemi. Ich ochrona nikomu nie przysza do gowy.

Rozmawia: Tomasz Urzykowski



/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Sporu o Paac Kultury nie rozstrzygn prawnicy
RZECZPOSPOLITA, 1.02.2007

Na spraw Paacu Kultury i Nauki w Warszawie naley spojrze nie tylko z perspektywy prawa ochrony zabytkw, lecz rwnie planowania i zagospodarowania przestrzennego, ktre uregulowane jest w ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym - pisze dr prawa z Uniwersytetu Gdaskiego

Jaki czas temu podjto starania o wpisanie Paacu Kultury i Nauki w Warszawie do rejestru zabytkw. Obejmoway one zarwno dziaania prawne, przewidziane w ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (DzU z nr 162, poz. 1568 ze zm.), jak i faktyczne, niezbdne do wydania takiej decyzji. Naley do nich m.in. sporzdzenie szczegowego opisu obiektu, ktry to opis ma zarazem warto uzasadnienia stosownej decyzji dla wojewdzkiego konserwatora zabytkw.

Nasuwa si wic pytanie, czy PKiN zasuguje na umieszczenie go w rejestrze zabytkw.


Zrnicowana ochrona

Zabytki podlegaj zrnicowanej ochronie prawnej. W podstawowym zakresie - wszystkie bez wyjtku. Zdecydowanie szersz ochron natomiast objto te, ktre zostay wpisane do rejestru zabytkw. Umieszczenie obiektu w rejestrze implikuje wiele obowizkw waciciela lub posiadacza, a take skutkuje znacznym ograniczeniem jego swobody dziaania w stosunku do tego zabytku. Kolejny poziom ochrony dotyczy zabytku nieruchomego albo zespou zabytkw nieruchomych, ktre rozporzdzeniem prezydenta RP zostay uznane za pomniki historii. Te za mog by wpisane - na wniosek skadany przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego -na wiatow List Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Wtedy zostaj uznane za wane dla caej spoecznoci midzynarodowej i tym samym podlegaj najdalej idcej ochronie.


Zabytek i jego warto

Zgodnie z art. 3 pkt 1 wymienionej ustawy zabytkiem jest nieruchomo lub rzecz ruchoma, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na warto historyczn, artystyczn lub naukow. Wedug za art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. c ochronie i opiece podlegaj, bez wzgldu na stan zachowania, zabytki nieruchome bdce w szczeglnoci dzieami architektury i budownictwa.

Nie tylko zatem wiek rzeczy powinien skutkowa uznaniem jej za zabytek. Wana jest jej warto, ta wskazana w ustawie, czyli historyczna, artystyczna i naukowa, jak te inna, przez ustawodawc niewyraona wprost, ale rwnie wana -np. uytkowa, sakralna, patriotyczna czy te oczywicie materialna.


Midzy sztuk a polityk

Nic ostatecznie nie przesdzajc, warto zwrci uwag na co najmniej trzy istotne aspekty sprawy.

Pierwszy - okrelmy go jako historyczny, ewentualnie polityczny. Dotyczy on rozrachunku z histori i problemu zwizanego z tym, e Paac Kultury i Nauki jest nie tylko "prezentem od Jzefa Stalina dla Narodu Polskiego", ale rwnie symbolem trwajcego przez dugi czas zniewolenia i zalenoci od ZSRR. W tym kontekcie, burzc pomniki, naleaoby rwnie PKiN zburzy i ziemi zaora, likwidujc ten "symbol sowietyzmu", a nie tylko skuwa napis: "im. Jzefa Stalina".

Sztuki nie naley jednak traktowa z pozycji polityki. Nawet wwczas, gdy przywieca temu uzasadnienie patriotyczne, historyczne czy te dotyczce sprawiedliwoci dziejowej. Bo jeli tak, to zburzmy wszystko, co wie si z kadym najedc i okupantem naszej ojczyzny. Wiele znakomitych zabytkw powstao z udziaem zaborcw (prezydent RP rezyduje dzi w paacu namiestnika carskiego). Naleaoby te zrwna z ziemi np. wszystkie obozy zagady. A przecie obz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Owicimiu-Brzezince wpisany jest na wiatow List Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO ze wzgldu na to, e niewtpliwie jest wiadectwem tragicznej historii.

Drugi aspekt obejmuje kontrowersje dotyczce wartoci artystycznej PKiN. Tu jednak nie prawnik jest osob umocowan do wydawania sdw, ale historycy sztuki, konserwatorzy i muzealnicy. Niestety, wrd nich rwnie brakuje zgodnoci, bo te cay socrealizm pozostaje w teorii sztuki wysoce kontrowersyjny. W dyskusji o PKiN gos zabray najwiksze autorytety w zakresie ochrony zabytkw w kraju. Wielu - jak prof. Jan Pruszyski i prof. Krzysztof Pawowski -wyrazio jednoznaczny i zdecydowany sprzeciw wobec wskazanego pomysu.

W rozwaaniach dotyczcych socrealizmu z jednej strony, podnosi si zarzuty o suebnej roli sztuki wobec wadzy i wyznawanej przez ni ideologii, z drugiej za -przypomina, e w tym nurcie tworzyo wielu znakomitych artystw (malarzy, rzebiarzy, architektw), ktrych prace potrafi nie tylko zadziwia, ale i zachwyca. Doda mona, e wiele bezcennych dzie przeszoci powstawao na zamwienie wadcy, Kocioa, monego mecenasa, ktrzy wpywali na twrc i narzucali mu swoje oczekiwania, ograniczajc tym samym jego wolno tworzenia dziea.

Socrealizm w architekturze jest bardzo ciekawym przedmiotem bada. Stanowi bowiem przejaw totalitaryzmu, przez co staje si czstokro ucielenieniem okrelonej idei i jej zaoe. A przecie same nasuwaj si skojarzenia warszawskiego obiektu z amerykask architektur lat 20. i 30., z ktr moemy si spotka np. w Nowym Jorku. miao mona powiedzie, e mamy do czynienia z amerykaskim wzorem w wersji socrealistycznej. Cho tu oczywiste i czytelne s zarwno rodzime, jak i - powiedzmy szerzej - sowiaskie inspiracje. Ponadto PKiN, o ile nie jest wyjtkowy w skali Europy rodkowo-Wschodniej, o tyle w skali kraju -bez wtpienia taki jest.

Trzeci aspekt naley okreli jako ekonomiczny. Dotychczas samo centrum Warszawy pozostaje niezagospodarowane w takim stopniu, w jakim powinno by, biorc pod uwag, e jest to stolica wspczesnego pastwa europejskiego. Oczywicie realizowane s wielkie inwestycje, ktre stopniowo zmieniaj obraz miasta. Teren za uzyskany w efekcie hipotetycznego rozebrania PKiN stanowiby zapewne najbardziej atrakcyjn lokalizacj inwestycyjn w tej czci Europy. Z pewnoci wiele osb i innych podmiotw zyskaoby na podjciu takiej decyzji.


Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne

Oczywicie, na ca spraw naley spojrze nie tylko z perspektywy prawa ochrony zabytkw, lecz rwnie planowania i zagospodarowania przestrzennego, ktre uregulowane jest w ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80, poz. 717 ze zm.). Ustawa ta wyrnia kategori "dobra kultury wspczesnej". Zgodnie z jej art. 2 pkt 10 s nimi niebdce zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pamici, budynki, ich wntrza i detale, zespoy budynkw, zaoenia urbanistyczne i krajobrazowe bdce uznanym dorobkiem wspczenie yjcych pokole, jeeli cechuje je wysoka warto artystyczna lub historyczna. Tu rwnie przesank uznania rzeczy za dobro kultury wspczesnej jest jej okrelona warto, dlatego te tak samo podlega to ocenie. Przy czym wpisanie danego obiektu do rejestru zabytkw wycza ochron przewidzian w ustawie o planowaniu, a wcza t z ustawy o ochronie zabytkw, ktra z natury swej jest znacznie szersza.


Co z otoczeniem

Nie ma sensu jednak w rozwaaniach posuwa si a tak daleko. Dzi kwesti sporn pozostaje nie tyle wtpliwo co do dalszego istnienia PKiN, ile kwestia, czy naley go wpisa do rejestru zabytkw. Sprawy nie przesdzajc, wydaje mi si, e nie wszystkie pomniki przeszych epok naley burzy. Zakadajc, e PKiN pozostanie w Warszawie w stanie niezmienionym, warto raczej zastanowi si, co zrobi z jego podupadym otoczeniem. Zwaszcza e o przestrzeni miejskiej naley myle w szerszym kontekcie, obejmujcym nie tylko sam obiekt zabytkowy. Tak te tu, w Warszawie, architektura socrealizmu to nie tylko Paac Kultury, ale take MDM, zaoenie ul. Marszakowskiej, plac Defilad i jeszcze wiele innych obiektw.

Kamil Zeidler