Wieruszw

Siedemnastowieczny wystrj rzebiarski kocioa OO. Paulinw w Wieruszowie na tle snycerstwa pogranicza Maopolski i Wielkopolski w 3 tercji w. XVII

Micha Wardzyski, Warszawa
- fotografie autora

Koci klasztorny p.w. Nawiedzenia N.M.P. OO. Paulinw w Wieruszowie moe si dzi poszczyci wyjtkowym na terenie dawnej ziemi wieluskiej siedemnastowiecznym wystrojem liturgicznym. Zabytek ten nie znalaz si niestety dotd w krgu zainteresowania historykw sztuki. Obok lakonicznego opisu jego historii w monografii Wieruszowa pira Leona Koczego (1938) i skromnego, a i penego niecisoci hasa w drugim tomie Katalogu Zabytkw Sztuki w Polsce (1954), najwicej uwagi zespoowi powici o. Janusz Zbudniewek OSPPE, ktry w publikacji Katalogu domw i rezydencji polskiej prowincji paulinw (1969), a przede wszystkim w obszernym omwieniu Kopiarza Wieruszowskiego (1972) zawar wice informacje o historii konwentu. Publikacje archiwalne Autora, odnoszce si do nowoytnego wystroju wityni i artystw zakonnych zwizanych z jego powstaniem maj do dzi fundamentalne znaczenie.

Now, trzeci na tym miejscu, murowan wityni zakonn ufundowa prowincja polski zakonu pauliskiego o. Mikoaj Konstanty Jaroszowski. By on ostatnim z zasuonego dla tej ziemi rodu szlacheckiego. Budow, zaczt w r. 1676, finansowa on z funduszy uzyskanych ze spienienia odziedziczonej ojcowizny. Ukoczon wityni, pozbawion jeszcze wyposaenia, konsekrowa wraz z 9 murowanymi otarzami ze specjalnego pozwolenia abpa gnienieskiego Stefana Wydgi bp sufragan krakowski Mikoaj Oborski dnia 13 padziernika r. 1680. Moemy dzi przypuszcza, i biskup konsekrowa wwczas jedynie mensy przyszych otarzy, pozbawione jeszcze ustawionych na nich snycerskich nastaw. Dawny koci drewniany, ufundowany w latach 30-tych w. XVII przez o. prowincjaa Andrzeja Godonowskiego, paulini sprzedali do pobliskiego Cieszcina, gdzie w XVIII w. konwent wieruszowski zaoy swoj rezydencj.

W roku 1695 w jednej z not regestru Kopiarza Wieruszowskiego wczesny przeor konwentu odnotowa pro memoria aeterna, i fundatorem nowego otarza gwnego, powiconego Duchowi w. i w. Krzyowi oraz stalli zakonnych by o. Mikoaj Konstanty Jaroszowski [ilustracja 01]. Cztery inne wzmiankowane wwczas otarze, ustawione pod tcz przy wejciu do prezbiterium i w kaplicach bocznych wityni, w latach 70-tych w. XVIII zastpiono istniejcymi dzi nastawami w stylu pnego rokoka. Ich dawne wezwania i sytuacja w wityni take zostay czciowo zmienione. Nastawa Zwiastowania N.M.P. i w. Anny naleaa do bractwa racowego, erygowanego w r. 1628, a przeniesiono j z dawnej wityni. Historyczny opis wskazuje, i moga ona powsta wanie po tej dacie. Otarze w. Pawa Pierwszego Pustelnika oraz Chrystusa Miosiernego i Aniow Strw take pochodziy ze starego kocioa. Pierwszy z nich okrelono jako jego dawn gwn nastaw, z przy drugim za skupione byo propagowane przez zakon pauliski bractwo religijne, czynne w Wieruszowie od r. 1643. Wwczas to nastpio przemianowanie altarii oraz, by moe wkrtce po tym, fundacja nowego otarza ze skadek bractwa. Retabulum Mikoaja i Augustyna o. Jaroszowski sprowadzi za okoo r. 1680 z samego konwentu Jasnogrskiego. Wymiana XVIII-wieczna czci wystroju kocioa Wieruszowie okazuje si zatem dla historykw kultury i sztuki strat tym bardziej niepowetowan, i zniszczono wtedy by moe jedyny zachowany element bogatego wystroju wityni Jasnogrskiej sprzed jej niszczycielskiego poaru w lipcu r. 1690.

Pozostae cztery otarze, ustawione pod arkadami w nawie wityni, zachoway si do dnia dzisiejszego i tworz jednolity zesp wyposaenia z 1. poowy lat 80-tych w. XVII. Powicono je kolejno Antoniemu Padewskiemu, Franciszkowi i b. Salomei [ilustracja 02], w. Jzefowi i Kazimierzowi, Magorzacie i Barbarze oraz Marii Magdalenie i Katarzynie Aleksandryjskiej [ilustracja 03]. Identyfikacj zabytkw, pomimo wymiany pierwotnych portatyli w ich mensach oraz obrazw, umoliwiaj nam dzi rzebiarskie przedstawienia patronw w uszakach nastaw. W Kopiarzu Wieruszowskim odnotowano w roku 1695 twrc otarzy, brata zakonnego Andrzeja Siarczyskiego, rezydujcego w tamtym czasie w konwencie wieruszowskim. Mia on wystawi i pozoci owe cztery otarze, fundowane ze skadek spoecznych, m.in. przez Michaa Warszyckiego, wojewod sandomierskiego i Jana Maniowkiego, mieszczanina wieruszowskiego. Ta sama nota wymienia brata Siarczyskiego jako wykonawc pozocenia tych czterech nastaw oraz otarza gwnego i stalli.

Badania materiau zabytkowego i archiwaliw pauliskich przyniosy czciowe wyjanienie problemu czasu powstania i przemian wystroju wityni w Wieruszowie w XVII i XVIII stuleciu. Wsplna fundacja otarza gwnego i stalli [ilustracja 04] przez o. Jaroszowskiego moga mie miejsce bd w czasie lub wkrtce po konsekracji nowej wityni. Data "1682 umieszczona w jednym z ornamentalnych zwiecze stalli pozwala zadatowa istniejcy otarz gwny, jako najwaniejszy w zespole, a zatem powstajcy najwczeniej a zarazem najduej, na lata po 1680- okoo 1682. Majestatyczna barokowa forma jego struktury architektonicznej oraz bogata i doskonale rzebiona chrzstkowo-maowinowa dekoracja ornamentalna take jednoznacznie przemawiaj za przyjtym datowaniem. Pozocenie otarza i stalli, a take retabulw w nawie kocioa, sprawione midzy innymi z donacji Zofii Czechowskiej i Michaa Warszyckiego musiao si dokona ju po r. 1686, kiedy to nastawy wzmiankowane s jako ukoczone, ale potrzebujce jeszcze kosztownej pozoty. Zocenie wszystkich elementw wystroju zakoczono ostatecznie przed r. 1695.

Nowy rozdzia w historii wystroju wityni w Wieruszowie przyniosa 2. poowa w. XVIII. W latach 1754-1757 i 1764 pracowa tutaj wykonujc bliej nieustalone prace zdolny snycerz zakonny Antoni Rotter, wywodzcy si ze lska. Prowadzi on wiele prac rzebiarskich i stolarskich dla zakonu w kilku innych konwentach, m. in. na krakowskiej Skace, w Piczowie i na Jasnej Grze od r. 1745 do mierci w r. 1764. Z tego okresu pochodz m. in. wspaniae awki w kociele, dekorowane bogatym ornamentem pno regencyjnym z elementami rocaillowymi. Pn jesieni r. 1760 Wieruszw goci nieznanego artyst lskiego, okrelonego jako "magister Vratislaviensis". Sprowadzono go przez graniczne Kpno. Wysokie wynagrodzenie 600 florenw, ustalone w nieznanym kontrakcie, wypacono mu za prace nad now malatur struktury otarza wielkiego. Jesieni r. 1761 odnotowano z kolei prace dwch nieznanych artystw malarzy z pomocnikiem, ktrzy wykonali now tablatur, czyli boazeri struktury otarza wielkiego, okrelonego wwczas jako "...maior ara noviter depignenda". Inny artysta malarz, by moe jeden z wczeniej przedstawionych, otrzyma 120 florenw za nowy obraz Nawiedzenia N.M.P. malowany na ptnie, przeznaczony do tego otarza. We wszystkich tych przypadkach przeor konwentu odnotowa przeliczenie sum nalenych z tynfw i imperiaw, pienidzy uywanych wwczas na nalecym do Cesarstwa Niemieckiego Dolnym lsku, na floreny, czyli polskie zote. Potwierdzao by to lskie pochodzenie tych artystw. W lipcu 1762 konwent opaci jeszcze jednego nieznanego malarza, ktry za sum 200 florenw odnowi ambon, za w marcu 1763 odnotowano pojedyncz wypat dla bliej nieznanego malarza za odnowienie kosztem 44 florenw otarza bocznego w. Barbary. Wszystkie powysze wzmianki sugeruj, i w latach 1760-1763 malarze lscy dokonali kompleksowego odnowienia otarza polichromii gwnego, ambony i otarza nawowego w. Barbary.

W r. 1773 wizytujcy konwent wieruszowski definitor zakonu pauliskiego opisa w penych pochway sowach prace, wykonane w kociele z inicjatywy wczesnego przeora o. Gaudentego Walenckiego. Odnotowany w r. 1771 bardzo zy stan korony murw i gzymsw w nawie wityni oraz spowodowane tym zniszczenie struktur ustawionych tam otarzy. Po remoncie architektury wymieniono wtedy cakowicie stolarskie struktury tyche otarzy, zachowujc jedynie ich oryginalne elementy snycerskie i rzebiarskie. Analizujc obecn form otarzy moemy podejrzewa, i wtedy wanie wprowadzono do nich nowe obrazy na zasuwach, ktrych obudowy zmieniy cakowicie dawne, aurowe i bogato powycinane zwieczenia. Umieszczone dzi w otarzach ptna rwnie pochodz tego okresu, bd s bardzo sabymi kopiami z 2. poowy XIX- i pocztku w. XX. Prace zakrojone na tak szerok skal objy take wymian czterech starych, siedemnastowiecznych otarzy przy tczy i w kaplicach wityni na nowe, wykonane w modnym stylu rokokowym. Nastawy w kaplicach prezentuj wysoki poziom opracowania rzebiarskiego figur i ornamentw, ale ich formy architektoniczne naladuj tylko w uproszczonym stopniu popularny w owym czasie na terenach caej Rzeczypospolitej model struktur na planie uku, dzielonych spitrzonymi pilastrami. Formy rokokowe, aczkolwiek w ich redakcji charakterystycznej dla koca w. XIX nosi take bogato dekorowane tabernakulum w otarzu wielkim.

Znajc histori interesujcych nas zabytkw siedemnastowiecznego wystroju wityni pauliskiej w Wieruszowie, przystpmy do ich prezentacji. Zesp ten utrzymany jest jednolicie w stylu wczesnego baroku. Otarz gwny jest rozbudowan nastaw architektoniczn, skomponowan w oparciu o antyczny w swojej genezie wzorzec trjprzsowego, dwukondygnacjowego uku triumfalnego. Na przsa dziel go kolumny w stosowanym powszechnie w snycerstwie barokowym porzdku korynckim. Jego rodkowe, szersze i zagbione przso ujmuje dodatkowo para kolumn. We wntrzu gbokiej niszy znajduje si XIX-wieczna grupa rzebiarska Ukrzyowania, nad ktr gruje masywny, gierowany pkolisty naczek [ilustracja 05]. Zwieczenie nastawy skomponowano jako ujte parami ustawionych w dwch planach kolumn. [ilustracja 06], [ilustracja 07] Tworz one tektoniczne obramienie dla rzeby gobicy Ducha w., zawieszonej w promienistej glorii w przewicie, owietlonym przez koliste okno w zamkniciu prezbiterium kocioa. Otarz dekoruj naturalnej wielkoci rzeby Mikoaja Biskupa [ilustracja 08] i Kazimierza [ilustracja 09], umieszczone we hemisferycznych niszach bocznych [ilustracja 10], wyej za Katarzyny [ilustracja 11] i Barbary [ilustracja 12], ujte dekoracyjnymi obramieniami. [ilustracja 13] [ilustracja 14] Maj one form nadstawek, koronowanych nadwieszonym gzymsem z prostym wystpem. Ujmuj je po bokach typowe uszaki ornamentalne, koronuj za charakterystyczne trjlistne kartusze w taki chrzstkowo-maowinowych obramieniach [ilustracja 15]. Na szczycie zwieczenia nastawy umieszczono siedzc na kuli posta Boga Ojca, bogosawicego wiat, po bokach za plece statuy adorujcych Go aniow.

Struktury obu par otarzy nawowych wywodz si od formy renesansowej kolumnowej aediculi korynckiej. Ustawione w pierwszym przle od prezbiterium nastawy w. Antoniego i w. Jzefa poszerzono jeszcze o rozbudowane, tektoniczne przsa boczne, mieszczce wskie nisze z figurami witych patronw: w pierwszym Franciszka Serafickiego [ilustracja 16] i b. Salomei [ilustracja 17], w drugim Kazimierza [ilustracja 18] i Jacka [ilustracja 19]. Ich zwieczenia przybray form dwch atektonicznych, formowanych w fantazyjny sposb z odcinkw gzymsw limacznic. Ujmuj one owalne obramienia ornamentalne, mieszczce grne obrazy, podtrzymywane jeszcze przez siedzcych obok aniow. Nastawy drugiej pary, dedykowane Magorzacie i Barbarze oraz Marii Magdalenie i Katarzynie Aleksandryjskiej, maj form prostych aedicul z takimi zwieczeniami. Caa ich dekoracja rzebiarska skupia si w bogatych, ornamentalnych uszakach, uksztatowanych jako obramienia z konsolami, na ktrych ustawiono figury kobiece: w pierwszym Agnieszki [ilustracja 20] i Rozalii [ilustracja 21], w drugim Marii Magdaleny [ilustracja 22] i zapewne Jadwigi lskiej [ilustracja 23]. Na zwieczeniach ustawiono ponadto figury aniow: w pierwszej nastawie prezentuje on Veraikon, w drugiej jako Anio Str czuwa nad ufajcym mu dzieciciem.

Stalle zakonne, ustawione pod cianami bocznymi prezbiterium, odznaczaj si wiksz prostot struktur. Jedyn ich dekoracyjn czci s skromnie uksztatowane zaplecki, dzielone ustawionymi na konsolach kolumnami korynckimi. Stalle wiecz trjlistne kartusze, identyczne do umieszczonych w otarzu gwnym. Pola zapleckw i kartusze wypeniaj malowida przedstawiajce histori zakonu pauliskiego i emblematy, za w jednym z nich wyrzebiono wspomnian dat roczn "MDCLXXXII".

Warto zwrci take uwag na kolorystyk i szat ornamentaln caego zespou. Wszystkie nastawy pomalowane s na typowy dla w. XVII kolor czarny. Barwa ta miaa imitowa najszlachetniejszy ze znanych wwczas gatunkw drewna, jakim by heban. Kapitele i bazy kolumn oraz dekoracje ornamentalne pokryto jednolit pozot ze zota patkowego, zwanego zotem malarskim lub fangultem, kadzionego na czerwonawym bolusie. Partie karnacji i wosw posgw pomalowano kolorami naturalnymi, ich szaty natomiast pozocono i posrebrzono. Niektre elementy ubioru pomalowano te laserunkowymi farbami na srebrzeniu, co miao m. in. odda brzowawy kolor habitu w. Franciszka i b. Salomei. Jednolit dekoracj nastaw tworzy ornament chrzstkowo-maowinowy, tworzcy skomplikowane plecionki z esownic i ceownic. Cech charakterystyczn dla jego dojrzaej formy jest ksztatowanie, bd nawet zastpowanie niektrych tektonicznych elementw struktur, takich jak profile gzymsw, przetworzone kapitele kolumn czy muszle, wypeniajce nisze. Ornament ten, stworzony w poowie w. XVI w Niderlandach jako jedna z zoomorficznych odmian manierystycznego zdobnictwa pnocnego, stosowana najwczeniej w zotnictwie i dekoracji stolarskiej, dotar do Rzeczypospolitej przez Gdask i Dolny lsk w latach 10- i 20-tych nastpnego stulecia. Osigajc apogeum popularnoci w Maopolsce okoo r. 1650, nie wygasa jednak na terenie interesujcego nas pogranicza Wielkopolski i Maopolski a do koca tego wieku. Moemy zatem stwierdzi, i zarwno forma architektoniczna, jak i zdobnictwo otarzy przemawiaj za ich siedemnastowieczn, poznan dziki archiwaliom metryk.

Materiay historyczne nie wymieniaj niestety autora okazaego otarza gwnego i stall. Charakterystyczna forma struktury architektonicznej nastawy wieruszowskiej znajduje swj pierwowzr w krgu wyrniajcych si klas dzie snycerstwa, powstaych na pograniczu zachodniej Maopolski i dawnej ziemi sieradzkiej w 3. tercji w. XVII.

Najstarszym z grupy jest wybitny artystycznie otarz cudownej figurki Matki Boskiej w kociele OO. Dominikanw w Gidlach, wzniesiony sumptem rnych benefaktorw sanktuarium w latach 1669-1670 [ilustracja 24]. Dzieo to, nie majce sobie rwnych w tym czasie na okolicznych obszarach, prezentuje nie tylko bardzo wysoki poziom form architektonicznych i rzebiarskich [ilustracja 25] [ilustracja 26]. Wyjtkowa jest sama jego struktura, ktra mimo i naladuje popularny typ trjprzsowego uku triumfalnego z tektonicznym zwieczeniem, zwraca od lat uwag badaczy na niespotykan kompozycj przestrzenn rodkowej czci, mieszczcej cudowny wizerunek Matki Boskiej Gidelskiej. Skomponowano je jako ukoronowan pkolistym naczkiem gbok aedicul, ujt szeregami zdwojonych, zmniejszajcych si stopniowo kolumn. Ustawiono je perspektywicznie tak, i tworz niejako optyczn scenografi dla niewielkiej kamiennej figurki Marii z Dziecitkiem. Ten mistrzowsko przemylany zabieg optyczny, dajcy zudzenie bliskoci i jednoczenie zwikszajcy rozmiary cudownego wizerunku, by zapewne dzieem dowiadczonego barokowego architekta-projektanta, znajcego doskonale zasady perspektywy i iluzji optycznej. Wizerunkowi Marii z Dziecitkiem podporzdkowano cay przemylany program treciowy nastawy. Wnk flankuj ustawione w dekoracyjnych niszach posgi Joachima [ilustracja 27] i Anny [ilustracja 28], rodzicw Marii skadajcych jej hod. Nad nimi za umieszczono figury witych patronw opiekujcego si tym sanktuarium zakonu kaznodziejskiego Dominika [ilustracja 29] i Katarzyn Sienesk [ilustracja 30], przedstawionych w scenach wizji z Dziecitkiem Jezus. Bogato uformowane zwieczenie wypenia owalny obraz Boga Ojca zsyajcego bogosawiestwo, ponad nim umieszczono figur Dziecitka Jezus triumfujcego nad wiatem i depczcego szatana [ilustracja 31]. W rozbudowanych uszakach umieszczono figury bawicych si putt [ilustracja 32] [ilustracja 33]. Wyjtkowemu miejscu, cieszcemu si pobonoci spoeczestwa zachodniej Maopolski i dawnej ziemi sieradzkiej, znakomity otarz gidelski zawdzicza saw i znaczenie jako wzorca artystycznego dla okolicznego rodowiska kulturalnego. Zaowocowao to kilkunastoma bliniaczymi, lecz niestety prezentujcymi ju niszy poziom realizacjami w 4. wierci w. XVII. Z odleg, lecz niewtpliw recepcj wzoru tego dziea spotykamy si jeszcze okoo r. 1700, m. in. w dedykowanym w. Annie sanktuarium franciszkaskim w Smardzewicach nad Pilic w pobliu Tomaszowa Mazowieckiego.

Maryjny otarz gidelski wiernie naladuj trzy inne okazae retabula, wykonane przez ten sam warsztat snycerski w ostatniej wierci stulecia w Krakowie, Wielgomynach i Skrzynnie pod Przysuch. Otarz krakowski wzniesiono w latach 1677-1679 w kaplicy brackiej Matki Boskiej Szkaplerznej przy kociele OO. Karmelitw "na Piasku" [ilustracja 34]. Analiza porwnawcza rzeb wskazuje, i wykona go znanym nam z Gidel wybitny artysta-snycerz, jednake struktura tego otarza wskazuje na regres form architektonicznych i zdobniczych. Miay na to wpyw dwukrotne przebudowy w XVIII i XIX w. Wtedy to pozbawiono otarz czci ornamentw, m. in. caej dekoracji przse bocznych z niszami nieznanych witych zakonu karmelickiego. [ilustracja 35] [ilustracja 36] W zwieczeniu umieszczono figury Teresy z Avila [ilustracja 37] i Ry z Viterbo [ilustracja 38], oraz na samym szczycie Matki Boskiej z Dziecitkiem, adorowanej przez dwch zakonnikw karmelitaskich. [ilustracja 39] [ilustracja 40] Wielki otarz w wityni pauliskiej w ssiadujcych z Gidlami Wielgomynach ufundowa w r. 1679 tamtejszy przeor o. Erazm Staniszewski. Prace przy nim trway jeszcze w r. 1681, pozot ukoczono dopiero po r. 1683 [ilustracja 41]. Take i t nastaw przeksztacono czciowo w 1. wierci XVIII i pod koniec XIX w. Pozbawiona czci oryginalnych rzeb oraz wielu fragmentw ornamentalnych, wydaje si dzi ubosz. Widoczne w niszach bocznych posgi Floriana i Kazimierza dodano bowiem w latach 20-tych w. XVIII podczas przebudowy finansowanej przez o. prowincjaa Konstantego Moszyskiego. Wielgomyny byy bowiem rodzinn parafi tego najwybitniejszego spord polskich paulinw. W zespole figur oryginalnych daleko idce podobiestwo do figur z Gidel i Krakowa wykazuj dwa posgi Biskupw Augustyna [ilustracja 42] i Stanisawa (?) [ilustracja 43], umieszczone dzi po bokach zwieczenia. Identyczne pozostaj take anioki, siedzce na gzymsie kondygnacji i zwieczenia. Na szczycie umieszczono mistrzowsko wyrzebiona figura Chrystusa Rezurekcyjnego [ilustracja 44]. Tej ostatniej powicimy nieco uwagi nieco dalej. W kociele parafialnym p.w. Wawrzyca i Tekli w Skrzynnie pod Przysuch tamtejszy proboszcz, ks. Stanisaw Tynicki ufundowa w r. 1688 nowy, okazay otarz gwny [ilustracja 45]. Pierwsz msz przy ukoczonej nastawie odprawiono w r. 1689. Nie moemy dzi dokadnie okreli, w jaki sposb ks. Tynicki zatrudni w odlegym Skrzynnie warsztat dziaajcy w odlegej zachodniej Maopolsce. Wyjanienie przynie moe jedynie hipoteza, i jako duchowny piastujcy wysoki urzd notariusza apostolskiego, towarzyszc nuncjuszowi w jego podrach po Polsce mg mie dostp do artystw tak wysokiej klasy. Bardzo pna data powstania dziea tumaczy niejako zdecydowanie niszy poziom wykonania rzeb. Zapewne w tym wypadku artysta dziaajcy w Gidlach posuy si wsppracownikami z warsztatu. Nastaw dekoruj nadnaturalnej wielkoci krucyfiks i flankujcego go figury patronw Krlestwa Polskiego Wojciecha i Stanisawa, wyej za patronw samej wityni Tekli i Wawrzyca oraz Floriana i Zygmunta. Na szczycie ustawiono posg Chrystusa Rezurekcyjnego. Otarz ten, powstay najpniej, odrnia od pozostaych take odmienna szata ornamentalna, uformowana z plecionek chrzstkowo-maowinowych oraz rozbudowanych wici akantowych.

We wszystkich wspomnianych zabytkach spotykamy figury jeli nie identyczne, to bardzo podobne do posgw Mikoaja i Kazimierza w otarzu gwnym w Wieruszowie. Ich cech charakterystyczn jest naturalistyczne modelowanie twarzy ludzkich o wysokich czoach, niewielkich migdaowych oczach i misistym, podwjnym podbrdku [ilustracja 46] [ilustracja 47]. Donie ich cechuj dugie, wskie palce o zaznaczonych stawach. Take odosobniony ukad modelunku szat wykazuje we wszystkich tych przypadkach ten sam wzorzec, jakim pozostaje otarz w Gidlach [ilustracja 49]. Z czasem powstania tego wybitnego dziea dzieli otarz wieruszowski blisko 10 lat, co w zrozumiay sposb, podobnie jak ma to miejsce w Skrzynnie, odbio si na poziomie wykonania rzeb. Figury wieruszowskie pozbawione s owej finezji i pewnej melancholii, obserwowanej w Gidlach. Pozostaj dziwnie sztywne i jedynie podobiestwem formalnym nawizuj do wczeniejszych, znakomitych realizacji z Gidel i Krakowa. Naley przy tym zaznaczy, i rzeby te nie znajduj analogii z figurami w otarzach bocznych w Wieruszowie, potwierdzonymi archiwalnie dzieami brata zakonnego Andrzeja Siarczyskiego. Wykona je zatem inny, nieznany wybitny rzebiarz, wywodzcy si z zachodniej Maopolski. Historiograf tematu i tego artysty, Mariusz Karpowicz, ochrzci ongi tego wyrniajcego si snycerza imieniem "Mistrza Gidelskiego", sytuujc go jako jedn spord najwaniejszych osobowoci rzeby staropolskiej XVII-tego stulecia. Jeli za przyjmiemy, i warsztat Mistrza Gidelskiego wykona otarz i stalle w Wieruszowie z fundacji, na baczn uwag zasuguje fakt, i prawie w tym samym czasie tene warsztat snycerski pracowa take u paulinw w Wielgomynach na zamwienie o. Erazma Staniszewskiego.

Nieco wicej informacji posiadamy o wykonawcy otarzy bocznych w nawie wityni, bracie zakonnym Andrzeju Siarczyskim. Oprcz lakonicznych wzmianek w rdach zakonnych z lat 1651-1665 do 1695 nie wiemy niestety nic o jego artystycznej edukacji i dalszej karierze rzebiarza i pozotnika. Do r. 1665 przebywa on jako ekonom folwarku w konwencie pauliskim na Skace pod Krakowem, zajmujc si typowymi sprawami organizacyjnymi konwentu. Przebieg jego pniejszego pobytu w klasztorze w. Ducha w Warszawie pozostaje nieznany. Moemy natomiast przypuszcza, i ju od okoo r. 1680 musia przebywa w Wieruszowie, pracujc rwnolegle z warsztatem Mistrza Gidelskiego nad wystrojem nowej wityni zakonnej. Nie moemy te obecnie okreli, czy wybr drogi artystycznej by jego samodzieln decyzj, czy raczej, co jest bardziej prawdopodobne, zosta on na ni skierowany przez wadze zakonne. O tym, i byo to wyksztacenie gruntowne, moemy przekona si obserwujc bacznie smuke i delikatnie modelowane posgi w nastawach bocznych. Przyznamy wtedy, i prezentuj one wysoki poziom nie tylko typowo rzemielniczego wykonania. Twarze posgw, zarwno kobiece jak i mskie, szczupe i pocige, cechuje szlachetno rysw. Objawia si ona rwnie w elegancji gestw doni. Z delikatnym piknem ciaa postaci kontrastuje niepowtarzalny, skomplikowany ukad fadowa ich szat. Najbardziej charakterystyczna jest obficie marszczona i nienaturalnie usztywniona, przypominajca pat pogitej blachy fada biegnca ukonie przez biodra figur kobiecych. Wspomniane otarze boczne nie s, jak si okazuje, jedynymi dzieami brata Andrzeja Siarczyskiego w kociele wieruszowskim. Delikatno i szlachetno rysw oraz atwo rozpoznawalny, skomplikowany i jakby "metaliczny" ukad draperii odnajdujemy bowiem w piciu niewielkich figurach Chrystusa [ilustracja 50] i Czterech Ewangelistw [ilustracja 51], dekorujcych kosz tutejszej ambony. Co wicej, takie postacie jak w. Marek [ilustracja 52] czy Mateusz [ilustracja 53] przewyszaj klas wspomniane figury kobiece. W aurowym zwieczeniu ambony, we wntrzu dekorujcego go hemu umieszczona jest odznaczajca si rwnie wysokim poziomem grupa Nawiedzenia N.M.P. [ilustracja 54] Forma architektoniczna i chrzstkowo-maowinowa dekoracja ornamentalna ambony jednoznacznie przemawiaj za wspczesn otarzom bocznym metryk. Te same podobiestwa cz z rzebami z otarzy nawowych pikn figur Chrystusa Rezurekcyjnego [ilustracja 55] [ilustracja 56], przechowywan obecnie w klasztorze. Rwnie tutaj zauwaamy szlachetno rysw twarzy mskiej i charakterystyczn ukon fad biodrow [ilustracja 57]. Do wybitnych dzie rzebiarskich w wityni wieruszowskiej nale take dwa pasko rzebione portrety fundatorw konwentu, zawieszone pierwotnie na szczytowej cianie chru muzycznego, po obu stronach rokokowego prospektu organowego. Dzi, poddane konserwacji, przeniesiono je do klasztoru. Oba pikne portrety sprawili dawni przeorowie klasztoru, chcc uhonorowa nimi swoich najwaniejszych benefaktorw. Pierwszy, powstay w r. 1632, przedstawia Bernarda Wierusza, fundatora konwentu wieruszowskiego w r. 1401, na drugim uwieczniono posta o. Mikoaja Konstantego Jaroszowskiego [ilustracja 58]. Pomnik ten ufundowano w r. 1695. Jego szlachetne formy, a przede wszystkich charakterystyczny modelunek draperii pozwala nam uzna jako jego autora brata Andrzeja Siarczyskiego. Byo by to zatem ostatnie z jego dzie w kociele wieruszowskim.

Podobnie jak w przypadku wspaniaego otarza gwnego autorstwa Mistrza Gidelskiego, znajdujemy dla przedstawionych powyej prac rzebiarskich brata Andrzeja Siarczyskiego liczne analogie w bezporednim ssiedztwie Wieruszowa. Wielce prawdopodobny pozostaje udzia brata Andrzeja Siarczyskiego w dekoracji wntrz wity pauliskich w ziemi sieradzkiej i centralnej Maopolsce. Wysokiej klasy rzeby, pokrewne stylowi artysty, odnajdujemy bowiem w klasztorze na Jasnej Grze oraz w powiconym w. Barbarze konwencie nowicjatu w Czstochowie. Znajduje si tam dekoracyjna ambona z r. 1683, zwieczona figur Matki Boskiej jako Immaculaty, identyczna do tej, przedstawionej jako figurka Matki Boskiej trzymana przez w. Jacka w otarzu w Wieruszowie. Identyczne cechy wykazuje wspomniana uprzednio figura Chrystusa Rezurekcyjnego na szczycie otarza wielkiego w Wielgomynach, pochodzca z okoo r. 1680. Wiele daleko idcych podobiestw wykazuj elementy architektoniczne i rzeby Jana Chrzciciela [ilustracja 59] i Piotra Apostoa [ilustracja 60] w wyjtkowym w skali oglnopolskiej otarzu gwnym w kociele popauliskim w Beszowej, pochodzcym sprzed r. 1687. Niedaleko Wieruszowa, w kociele parafialnym w Krzepicach, obsugiwanym w XVII w. przez konwent Kanonikw Regularnych Lateraneskich, ten sam artysta wykona zapewne w 2. poowie lat 80-tych w. XVII znakomit ambon. Jej obszerny kosz dekoruje prawdziwa galeria posgw Chrystusa i Dwunastu Apostow [ilustracja 61] [ilustracja 62]. W niszy zaplecka umieszczono majestatyczn figur w. Jana Chrzciciela [ilustracja 63], do zudzenia przypominajca tak statu z Beszowy. W koronie baldachimu ambony krzepickiej znajduje si mistrzowsko rzebiona, ekspresyjna figura Rezurekcji [ilustracja 64]. Kilka pomniejszych realizacji rzebiarskich brata Siarczyskiego zachowao si jeszcze w okolicach Czstochowy.

Koci OO. Paulinw w Wieruszowie moe dzi poszczyci si oryginalnym, odznaczajcym si wysok klas artystyczn XVII-wiecznym wystrojem liturgicznym. Jego warto moemy doceni, zwaywszy e w pozostaych wityniach konwentw pauliskich prowincji polskiej, z wyjtkiem wspomnianych okazaych otarzy w Wielgomynach i Beszowej, stylem dominujcym jest pny barok i rokoko. Zachowane w Wieruszowie dziea i przedstawione przyczynki do ich historii wskazuj, jak wan rol w sztuce polskiej ostatniej wierci w. XVII odgrywa mecenat artystyczny zakonu pauliskiego. Zagadnienie owo nie stao si dotd przedmiotem bada historii kultury i sztuki. Zaangaowanie przez fundatora wityni o. Jaroszowskiego, by moe za porednictwem o. Erazma Staniszewskiego z konwentu w Wielgomynach, jednego z najzdolniejszych podwczas snycerzy maopolskich Mistrza Gidelskiego, uzna moemy za wiadomy przejaw takiego mecenatu. Obecno pniejszych dzie tego samego warsztatu snycerskiego take na Jasnej Grze w Czstochowie oraz w pobliskim konwencie w Wieluniu wiadczy, i bya to wsppraca wieloletnia i zakrojona na wiksz skal. Obja bowiem cakowit, lub te czciow wymian zespow wyposaenia liturgicznego wymienionych wity pauliskich. Proces ten obj restaurowan po najedzie ksicia Rakoczego okaza wityni zakonn w Beszowej. Prace brata zakonnego Andrzeja Siarczyskiego, jak wspomnielimy, wystpuj w tych samych konwentach. Fakt, i wspomniana figura Chrystusa Rezurekcyjnego w Wielgomynach autorstwa, jak przypuszczamy, brata Siarczyskiego, wystpuje na otarzu przypisanym Mistrzowi Gidelskiemu oraz ich rwnoczesne prace w Wieruszowie, pozwalaj nam domyla si genezy warsztatowej dzie zakonnika. Nie moemy wykluczy, i to wanie dziaajcy w zachodniej Maopolsce Mistrz Gidelski w latach 1669-1689 by przypuszczalnie nauczycielem brata Siarczyskiego. Koncentracja dzie obu artystw na pograniczu Maopolski i dawnej ziemi sieradzkiej i wieluskiej, czyli w bezporednim ssiedztwie Czstochowy pozwoli by moe w przyszoci odnale pracujcych tam artystw, rzebiarzy i snycerzy oraz okreli rol, jak odgrywa ten orodek artystyczny w tym regionie dawnej Rzeczypospolitej.

Brat zakonny Andrzej Siarczyski, czynny w latach 1680-1695 jako snycerz i pozotnik, wpisuje si w dug list artystw zakonnych i wieckich, pracujcych w epoce nowoytnej na usugach zakonu w. Pawa Pierwszego Eremity. Obok wpisanych ju w histori wielu architektw, malarzy, zotnikw, najlepiej poznanymi dotd snycerzami pauliskimi pozostawali dziaajcy ju w wieku XVIII-tym bracia zakonni Grzegorz Woniakowicz oraz Antoni Rotter.

inne ilustracje:
[ilustracja xx20] [ilustracja xx21] [ilustracja xx27] [ilustracja xx28] [ilustracja xx29] [ilustracja xx30] [ilustracja xx31] [ilustracja xx32] [ilustracja xx32a] [ilustracja xx38] [ilustracja xx39] [ilustracja xx45]