Wielkopolskie pnorenesansowe dekoracje sklepienne w 1. tercji XVII wieku

Micha Wardzyski, Warszawa
- fotografie autora

Pojcie typu "lubelskiego" i "kaliskiego" w architekturze polskiej 1. tercji XVII wieku wprowadzi do historii kultury Wadysaw Tatarkiewicz. Jako jedn z pierwszorzdnych cech omawianej grupy budowli sakralnych i wieckich wyrni on dekorujc podziay sklepie i artykulacji ornamentaln dekoracj gipsow. Tak popularne "lubelskie" czy "kaliskie" listwy sklepienne, zdobice sklepienia wielu wntrz wityni oraz paacw i kamienic mieszczaskich 1. poowy w. XVII, w wiadomoci mionikw sztuki staropolskiej stay si synonimem "rodzimoci" architektury pnorenesansowej dawnej Rzeczypospolitej. Wspomniana "rodzimo" i, jak si okae, pozorna jednolito form dekoracji architektonicznej pnego renesansu polskiego moe nam si dzi nie wydawa ju tak jednoznaczna. W wikszoci przypadkw bowiem geneza zjawisk artystycznych, obserwowanych w dawnej Rzeczypospolitej w XVII w. ma genez oglnoeuropejsk, czego najlepszym przykadem mog by wystpujce tutaj wspomniane dekoracje sklepienne. Nie moemy dzi zgodzi si take ze stwierdzeniem, i stiukatury typu "lubelskiego" bd "kaliskiego" byy jedynymi, ktre zdominoway architektur Niu Polskiego w 1. poowie XVII stulecia. Zaprezentowane poniej przykady jake rnorodnych, niezalenych zupenie od siebie analogicznych form ornamentacji, wystpujcych na terenach dawnej Wielkopolski, bd najlepszym przykadem, jak wielowtkowo i wielokierunkowo rozwijaa si sztuka polska w przede dniu narodzin stylu dojrzaego baroku o proweniencji rzymskiej.

Pierwsze gipsaturowe, jeszcze paskie listy sklepienne o osnowie kasetonowej, powtarzajcej ukady sieci wystpujcych w bazylikach i termach antycznego Rzymu, spotykamy w sztuce renesansu pnocnowoskiego w 1. poowie w. XVI, m. in. w Wenecji i caej prowincji Veneto oraz w Lombardii. Do najpikniejszych realizacji nale dekoracje sal w nalecych do ksicego rodu Gonzagw Palazzo del T w Mantui i obu paacach tego rodu w idealnym miecie Sabbionecie. Z pnocnych Woch przeniesiono je daleko na poudnie, do Florencji i Rzymu, jak rwnie na pnoc, do wosko jzycznych kantonw Zwizku Szwajcarskiego. W architekturze europejskiej spopularyzowa kasetonowe dekoracje sklepienne sawny traktat architekta i teoretyka architektury Sebastiana Serlia z Bolonii. Najwybitniejszym w dawnej Rzeczypospolitej XVI-wiecznym przykadem recepcji wzorcw serliaskich jest stiukowa dekoracja sklepienia Sieni Wielkiej ratusza w Poznaniu, dziea Giovanniego Batisty Quadra z Lugano (1550-1555). Podobne stiukatury wprowadzi do architektury renesansowej Mazowsza Jan Baptysta Wenecjanin, twrca XVI-wiecznej przebudowy kolegiaty putuskiej (ok. 1560) oraz wity parafialnych w Brochowie (1551-1561) i Broku (1560). Podobnie jak miao to miejsce w Poznaniu, gipsowe kasetony mazowieckie, modelowane jeszcze pasko z cegie i gipsu, pokryto bogat malatur z motywami figuralnymi i floralnymi. Wzorce serliaskie wykorzysta rwnie twrca pnorenesansowego Zamocia, architekt padewski Bernardo Morando, projektujc podziay sklepienia prezbiterium tamtejszej kolegiaty (1594-1600) oraz kilku reprezentacyjnych wntrz kamienic mieszczaskich w rynku.

Genezy formalnej charakterystycznych "listew lubelskich i kaliskich" moemy si doszuka w tradycji budowlanej pogranicza szwajcarsko-lombardzkiego, w kantonach Ticino i Grigione oraz we woskiej prowincji Como. Rozpowszechniy si tam one w twrczoci lokalnych warsztatw muratorskich i stiukatorskich, przenoszcych rodzime wzorce stopniowo na obszar caej Europy, we Francji, Rzeszy Niemieckiej i krajach habsburskich. Na terenie dawnej Rzeczypospolitej najwczeniejsze przykady tego typu dekoracji znajdujemy w krgu architektury Lublina. Tamtejszy cech zdominowali na pocztku w. XVII artyci wywodzcy si wanie z Krainy Jezior. Dwaj najwybitniejsi architekci, Rudolf Negroni i Jakub Balin, s autorami pierwszej realizacji nowego stylu. Przebudowany przez nich w dwch fazach koci OO. Bernardynw w Lublinie otrzyma w latach 1605-1607 now stiukow dekoracj sklepie w nawie rodkowej i prezbiterium, opart na osnowie sieciowej, nawizujcej do tradycyjnego na gruncie polskim ukadu eber pnogotyckiego sklepienia gwiadzistego. Przsa naw bocznych skomponowano natomiast odmiennie, jako ukady centralizujce, gdzie ukad i podziay sieci imitoway koliste bd owoidalne czasze kopuowe. W miejscach zwornikw oraz w polach kasetonw wprowadzono stylizowane akantowe rozety. W wityni bernardyskiej ustalia si take ostateczna forma i profil samych listew. Ich grzbiet udekorowano pasem astragalu, ujtym po bokach wierprofilami z kimationem joskim. Dekoracje te wykonano z pomoc rzebionych w drewnie form, ktre wypeniano gipsem. Po zastygniciu masy, gotowe profile listew spajano z potynkowanym murem sklepienia zapraw murarsk, komponujc z ksztatek wzr osnowy. Od pocztku dekoracje te pokrywano wielobarwn polichromi. W latach 1610-1613 nowy styl skrystalizowa si w dekoracji fary p.w. w. Jana Chrzciciela w Kazimierzu Dolnym, dziele Jakuba Balina. Bogatsz i bardziej skomplikowan sie osnowy uzupeniono w Kazimierzu o cay repertuar dekoracyjnych detali odciskanych z form jako plakiety z rozetami, kwiatonami, gwiazdami, niderlandyzujcymi zawieszeniami, czy uskrzydlonymi gwkami anielskimi. Okoo r. 1615 podobna, uzupeniona ju o plakiety sie pokrya sklepienia nad nawami wspomnianej kolegiaty zamojskiej.

Niewtpliwie dua efektowno i stosunkowo niski koszt nowego typu dekoracji sklepiennej wpyny na jego ogromn popularno na terenie dawnej Rzeczypospolitej. Do okoo r. 1630 "listwy sklepienne" rozprzestrzeniy si na terenach midzy Wis a Bugiem, w dawnym wojewdztwie lubelskim (Lublin, Czerniejw i Janowiec), ziemi chemskiej (Zamo i Szczebrzeszyn), bezkiej (kiew) i przemyskiej (Przemyl, Jarosaw, Krasiczyn, Dynw i Leajsk) oraz na poudniowym Podlasiu (Biaa Radziwiowska, Radzy, Kode i Knychwek). Ukady tych pniejszych sieci cechuje przede wszystkim daleko idca komplikacja, prowadzca czsto poprzez zagszczenie linii do zatarcia podziaw samego sklepienia. Modsze generacje artystw poszerzay take formalny zestaw plakiet. Wprowadzono te nowy typ dekoracji, modelowanych rzebiarsko w masie gipsowej bezporednio na murze. Najwysz "sublimacj" nowego stylu odznaczaj si wyjtkowo malownicze dziea warsztatu muratora zamojskiego i turobiskiego Jana Wolffa: skomplikowana, bogata w plakiety sie w prezbiterium kocioa par. w Czemiernikach (1614), zagszczone gipsatury pokrywajce sklepienia naw i kopuowych kaplic wity parafialnych w Turobinie (okoo 1623) oraz w Uchaniach (okoo 1625), a take wystrj wntrza okazaej kaplicy grobowej Firlejw przy kociele p.w. w. Stanisawa OO. Dominikanw w Lublinie (1630). Warsztatowi Jana Wolffa zawdziczamy take wyprowadzenie nowego typu reliefowej dekoracji gipsowej poza stref samych sklepie, na podziay architektoniczne cian czy balkonw chrw muzycznych. W Turobinie, Uchaniach i Lublinie po raz pierwszy uyto stiuku rwnie w dekoracji elewacji zewntrznej architektury, gdzie formowane swobodnie w masie gipsowej detale zdobnicze utworzyy nie tylko kapitele pilastrw i profile belkowania, lecz take objy dekoracyjne obramienia portali i okien. Najbardziej bogate i skomplikowane, lecz jednoczenie nieco przesadzone w natoku niespjnych form ukady i dekoracje spotykamy w dekorowanej w latach 1631-1635 przez warsztat muratora lubelskiego Jana Cangera (Cangerle) kopule kocioa par. w sapieyskim Kodniu na Podlasiu. Swoistym ewenementem w skali oglnopolskiej pozostaj umieszczone tam w kartuszowych medalionach przedstawienia figuralne, ksztatowane swobodnie w stiukowej zaprawie.

Poczwszy od 2. poowy lat 20-tych XVII wieku "dekoracje lubelskie" rozprzestrzeniy na obszarach Wielkiego Ksistwa Litewskiego fundacje sakralne rodw Radziwiw (Biaa, Czarnawczyce) i Sapiehw (Wilno, Kode, Siemiatycze i Druja), zrealizowane przez sprowadzone tame lubelskie warsztaty muratorskie. Na zachodzie ekspansja ta obja tereny ssiadujcego z Lubelszczyzn wojewdztwa sandomierskiego (Radom, Zwole, Klimontw, Szydowiec i Kielce), w czym poredniczyy miasta nadwilaskie: Janowiec, Solec i Sandomierz. Na tym terenie formy lubelskie spotkay si rwnie popularnymi i terytorialnie szeroko rozprzestrzenionymi formami dekoracji sklepiennych warsztatu muratorw chciskich i szydowieckich Kaspra i Sebastiana Fodygw. Ten prnie dziaajcy warsztat pozostawi realizacje m. in. w Chcinach (fara, koci OO. Franciszkanw), misku, Maogoszczy oraz Jdrzejowie. Bracia Fodygowie wznieli take koci klasztorny OO. Dominikanw w Klimontowie, im take wypada przypisa nowoytn przebudow sklepie okazaej gotyckiej kolegiaty w Bodzentynie. "Listwy sandomierskie" cechuje uproszczony profil, przypominajcy przekrojem gotyckie ebro sklepienne. Take ukady i zestaw plakiet pozostaj bardzo skromne. Na pocztku lat 30-tych w. XVII dekoracje miejscowe ustpiy nowoczeniejszym "listwom lubelskim". wiadczy o tym nieco "eklektyczne" sklepienie wzniesionego w tym czasie przez warsztat muratorski z Chcin kocioa parafialnego w Rybitwach pod Jzefowem na Lubelszczynie, czy wspczesna mu bogata, lecz ju czysto "lubelska" dekoracja kapitularza w klasztorze klimontowskim.

Przetworzone ju nieco i stylistycznie uszlachetnione "listwy lubelskie" odnajdujemy take w repertuarze zdobniczych form prezentujcego znacznie wyszy poziom warsztatu Tessyczyka Tomasza Poncina, pracujcego kolejno przy budowie paacu biskupiego w Kielcach (1637-1641) i kolegiaty w prymasowskim owiczu (1652-1655). Prezentuj one bardziej przemylane, przewanie centralizujce ukady osnowy, za stosowane tam profile i plakiety odznaczaj si elegancj i bardzo wysokim poziomem wykonania. Dekoracje z krgu Poncina powstay wspczenie z realizacjami grupy owickich dekoracji sklepiennych, powstajcych od pocztku lat 30-tych stulecia. W porwnaniu do form dekoracji lubelskich, "listwy owickie" charakteryzuje nieco odmienny profil, uksztatowany z innego typu ksztatek. Take ukady osnowy i zestawy stosowanych plakiet zdobniczych pozostaj odmienne. Do najciekawszych przykadw zaliczy moemy dekoracje sklepienne w kociele szpitalnym p.w. w. Anny w Bolimowie (1635), wityni kolegiackiej w odlegym Uniejowie na ziemi czyckiej, czy te bardzo ju zapniona dekoracja kocioa i zakrystii w konwencie OO. Dominikanw w Gidlach pod Radomskiem (po 1642 do 1657).

Na obszarze dawnej Wielkopolski, obejmujcej w XVII wieku wojewdztwa poznaskie i kaliskie, dekoracyjne formy sklepienne wykonywane w gipsie pojawiaj si ju okoo r. 1600. Zapewne najwczeniejszymi pozostaj bardzo zaawansowane stylistycznie, bogate stiukatury w kopuach centralnych kaplic grobowych rodzin Gostomskich przy kolegiacie w rodzie Wielkopolskiej (po 1600) i Opaliskich przy kociele parafialnym w Radlinie (okoo 1603). Ich omioboczne, parasolowe czasze podzielone zostay szerokimi, zdobionymi ornamentem kandelabrowym pasami na trapezoidalne pola. W kaplicy redzkiej wypeniaj je okuciowe i rollwerkowe kartusze oraz niespotykane nigdzie indziej, rozbudowane manierystyczne aedicule, zamknite przerwanymi naczkami. W Radlinie z kolei dekoracj pl skomponowano jako szereg zmniejszajcych si medalionw, mieszczcych biusty z nowoczesnymi przedstawieniami Czterech Ewangelistw, rozet i kwiatonw. Nie wiemy jednak, w jak duym stopniu zawaya na obecnej formie kaplicy radliskiej gruntowna jej restauracja okoo r. 1900.

Cech wyrniajc rodowisko wielkopolskie jest nieliczna, acz niepowtarzalna grupa okuciowych dekoracji sklepiennych z lat 10-tych w. XVII. Najbogatsze ich formy spotykamy na sklepieniach kociow parafialnych w Ppowie Starym (1613-1625) i Opalenicy (okoo 1620), gdzie wystpuj dwie nakadajce si na siebie sieci osnowy. Dominujc rol odgrywa prosta, powtarzajca podziay sklepienia sie, utworzona z uproszczonych listew dekorowanych limi lauru. Uzupenia j podporzdkowana tym podziaom druga osnowa utworzona z tam okuciowych, tworzcych na kratownicy centralizujce ukady owalnych pl. Ukad ten w Opalenicy wzbogacono jeszcze o wyplatane z lauru koliste medaliony z malarskimi przedstawieniami witych. Repertuar plakiet jest tutaj ubogi, obejmuje bowiem szecioramienne gwiazdki i uskrzydlone gwki aniow. Wspomniane proste laurowe listwy, pozbawione jednak sieci okuciowej, wystpuj ponadto na bogato dekorowanym sklepieniu typu klasztornego we wczeniejszej, renesansowej bezkopuowej kaplicy rodziny Kocieleckich przy kociele parafialnym w Kocielcu pod Inoworocawiem (okoo 1600-1610), nastpnie w prezbiterium kocioa parafialnego w Mchach nad Wart (przed 1616), prezbiterium dawnego kocioa OO. Bernardynw w Kobylinie oraz w farze w pobliskim Krotoszynie (po 1605). By moe dziea te bdzie mona w przyszoci zwiza z inn grup analogicznych dekoracji sklepiennych z terenu dawnej ziemi czyckiej. Obejmuje ona bogato uksztatowan, uzupenion o zoomorficzne plakiety dekoracj omiobocznej, parasolowej kopuy w kaplicy Jana Zemeliusa przy farze w Koninie (pocz. w. XVII) i rwnie bogaty wystrj sklepienia reprezentacyjnej logii poudniowej we dworze Grudziskich w Poddbicach (1610-1617). Inny jeszcze wielkopolski warsztat stiukatorski wykona nieco odmienne dekoracje, skadajce si ju z samej okuciowej sieci, utworzonej z szerokich tam, pozbawionych te guzw i plakiet. Stiukatury takie wstpuj w jednej z kamienic mieszczaskich na Nowym Rynku w owiczu (1611), nieco pniej za w nawie wspomnianego kocioa parafialnego w Mchach (1616) oraz w bezkopuowej kaplicy grobowej Weyherw przy farze w Kominie (okoo 1620).

Tereny dawnych wojewdztw kaliskiego i sieradzkiego s najdalej na zachd wysunitym obszarem, dokd dotary omwione wczeniej "dekoracje lubelskie". Tradycje architektury szwajcarsko-lombardzkiej sigaj tutaj koca XVI wieku, kiedy do w 1586 r. do wzniesienia wityni OO. Jezuitw w Kaliszu, fundowanej przez prymasa Stanisawa Karnkowskiego przyby architekt zakonny Giovanni Bernardoni z Como i wsppracujcy z nim murator Albin Fontana z Lugano (zm. 1630). Ten ostatni, osiadszy do koca ycia w Kaliszu, zrealizowa w latach nastpnych gruntowan przebudow dwch gotyckich, halowych wity miejskich: fary obsugiwanej przez Kanonikw Regularnych Lateraneskich (1612-po 1630) i OO. Franciszkanw (1599-1632). Drug indywidualnoci tego rodowiska by gryzoski murator Jerzy Hoffman (zm. 1638), zapewne rwnie wsppracujcy przy budowie wityni jezuickiej, autor oryginalnych kociow zakonu bernardyskiego w Zoczewie i Wieluniu, czy wity parafialnych w Chojnem i Wgczewie, lecych w woj. sieradzkim. Sklepienia hal kaliskich zdobi bogate sieci "dekoracji lubelskich" o skomplikowanym sieciowo-kasetonowym schemacie osnowy. Same kolebki sklepienne, jak rwnie ich podziay rozpite s na rozbudowanych, dekoracyjnych konsolach wolutowych zaopatrzonych jeszcze w imposty. Take one nie maj w tym czasie na terenie dawnej Rzeczypospolitej adnych choby pokrewnych analogii. Jedynym wyranie zalenym od nich dzieem wydaje si by rozpite na zdecydowanie skromniej zredagowanych konsolach nowoytne sklepienie nawy gwne zmodernizowanej w 1. wierci w. XVII gotyckiej fary w nieodlegej od Kalisza Warcie. Grzbiet bogatszych listew kaliskich wypenia dodatkowo szeroki pas z kwiatonami o trjlistnych, dzwonkowatych kielichach, przedzielonymi czterolistnymi rozetkami (koci franciszkaski) lub szecioramiennymi gwiazdkami (fara). Pierwszy z tych profili wystpuje wspczenie na Lubelszczynie jedynie w nielicznych fragmentach dekoracji warsztatu Jana Wolffa w kopuach kaplic w Turobinie i Uchaniach. Motyw analogicznie dekorowanego pasa floralnego wystpuje przed r. 1630 take w dekoracji kopuy okazaej kaplicy Grskich przy farze w Kazimierzu Dolnym, w kaplicy pod wiea poudniow kocioa parafialnego w Gobiu i w dekoracji podcieni kamienic mieszczaskich Zamocia. Formy plakiet i dekoracji formowanych w masie gipsowej, przybierajcych stylizowane ksztaty aniow, syren, smokw, gryfw, stylizowanych zwierzt, gwiazd, soc czy skomplikowanych w rysunku rozet, nie posiadaj znanych nam analogii. Farn wityni witomikoajsk w Kaliszu ozdobi warsztat anonimowego artysty, sygnujcego swoje dzieo inicjaami "TAR". Koci franciszkaski udekorowali natomiast inni stiukatorzy o inicjaach "HG" i "PM". Identyczne inicjay, opatrzone wymodelowan w gipsie dat "1621", umieszczono w dekorowanym zoomorficznie pycinami w bbnie kopuy pitrowej kaplicy w. Anny przy kociele par. w Chojnem pod Sieradzem. Jedn z cech wsplnych, wyrniajcych prace obu warsztatw kaliskich jest zastosowanie trzech niepowtarzalnych typw owalnych plakietek. Zaznaczmy, i nie wystpuj one na terenie Lubelszczyzny. Plakiety te przedstawiaj kolejno ujt w akantowe labry tarcz herbow i klejnotem z koron szlacheck, gwk kobiec w diademie i czepcu z welonem upitym na skroniach oraz realistycznie oddan gow lwa. Identyczne listwy sklepienne oraz plakietki, wystpujce ju w skromniejszych ukadach, odnajdujemy poza Kaliszem i Chojnem w dekoracji naw bocznych kocioa farnego w Krotoszynie (po 1605 - przed 1630), gdzie spywy listew ujmuj aplikowane do cian gwki lww. Identyczne ornamenty odnajdujemy te w zachowanych szczliwie fragmentach dekoracji grobowej kaplicy rodowej Boksa Radoszewskich przy kolegiacie w Wieluniu (przed 1607, dekoracja po 1617, zniszczona 1940) oraz w pobliskich kocioach parafialnych w Chotowie (1624), Mokrsku (1626) i Komornikach (1632). Koci chojneski i wymienione witynie z okolic Wielunia skojarzono z twrczoci Jerzego Hoffmana. Kaliskie witynie Albina Fontany i wymienione kocioy "grupy hoffmanowskiej", powstajce w 1. tercji XVII wieku, uznane zostay za dziea reprezentujce "kaliski" typ architektury pnorenesansowej. Jako wzorzec architektoniczny posuy tutaj z pewnoci znakomity koci XX. Jezuitw w Kaliszu, natomiast zaawansowane formy ich dekoracji sklepiennych kieruj uwag ku silnie w tym okresie oddziaujcemu rodowisku muratorskiemu Lublina. Trudno dzi rozsdzi, czy stiukatorzy o inicjaach TAR, HG i PM pochodzili z krgu lubelskiego, czy te przyswoili sobie popularne w tym czasie formy dekoracji poza nim. Za drug hipotez zdaje si przemawia niespotykane na obszarze Lubelszczyzny zastosowanie charakterystycznych wolutowych konsoli wspierajcych kolebk sklepienia, odrbno typw dekoracji listew oraz niepowtarzalno form uywanych przez nich plakiet ornamentalnych. Naley przy tym wspomnie, i w wityniach parafialnych w Zoczewie i Poddbicach oraz w kaplicy w. Anny przy kociele OO. Bernardynw w Warcie, przypisywanych take warsztatowi Jerzego Hoffmana, wystpuje zgoa odmienny typ dekoracji sklepiennej. Ich osnowy naladuj proste podziay kolebek, za listwy maj form profilowanych, postgotyckich jeszcze eber. Take rozety czy kartusze posiadaj niepowtarzalne, okuciowe formy ornamentalne.



W przedstawionej powyej prezentacji rnorodnych form stiukatur sklepiennych, dekorujcych wntrza wity wielkopolskich w 1. tercji w. XVII, zachodnie obszary dawnej Rzeczypospolitej jawi si nam jako rodowisko kulturowe i artystyczne co najmniej rwnorzdne w stosunku do uznawanego za stolic polskiego "rodzimego renesansu" Lublina. Silniej ni w pozostaych dzielnicach dawnej Rzeczypospolitej zaznaczyy si tutaj wpywy ssiadujcych z Wielkopolsk krain Rzeszy Niemieckiej - podlegego Krlestwu Czech Dolnego lska i Brandenburgii. Tym samym mona na tym terenie spotka nieporwnywalnie wicej elementw sztuki pnocnej o genezie niderlandzkiej czy pnocnoniemieckiej. wiadcz o tym nie tylko wzornikowe rozwizania dekoracji z ornamentyk okuciow i rollwerkow, lecz take pewien chd stylistyki tych zdobie. Orodek lubelski, oddalony od centrw tych wpyww reprezentuje natomiast stosunkowo jednolite oblicze artystyczne, podlegajce prawie bez wyjtku wpywom sztuki pnocnowoskiej i rodzimej tradycji budowlanej o korzeniach redniowiecznych.

Rozstrzygnicie zasygnalizowanego powyej problemu moe przynie dopiero synteza traktujca o zasigu wystpowania i typologii "lubelskich dekoracji sklepiennych" na terenie dawnej Rzeczypospolitej. Warto by zaj si take geografi wpyww innych typw czy modeli gipsowych dekoracji architektonicznych w 1. poowie w. XVII. Daleko nam bowiem jeszcze na obecnym etapie bada do podobnych osigni na polu gipsatur pnocnowoskich w dobie panowania Jana III Sobieskiego i na przeomie stuleci. Nam pozostaje dzisiaj stwierdzi, i wysmakowane dekoracje wity Poznania, Kalisza i ziemi sieradzkiej zajm przypuszczalnie w planowanym dopiero opracowaniu nalene im wysokie miejsce i uznanie w oczach historykw kultury i mionikw sztuki staropolskiej.

(C) Micha Wardzyski 2001

FOTOGRAFIE
[ilustracja 01], [ilustracja 02], [ilustracja 03], [ilustracja 04], [ilustracja 05], [ilustracja 06], [ilustracja 07], [ilustracja 08], [ilustracja 09], [ilustracja 10], [ilustracja 11], [ilustracja 12], [ilustracja 13], [ilustracja 14], [ilustracja 15], [ilustracja 16], [ilustracja 17], [ilustracja 18], [ilustracja 19], [ilustracja 20], [ilustracja 21], [ilustracja 22], [ilustracja 23], [ilustracja 24], [ilustracja 25], [ilustracja 26], [ilustracja 27], [ilustracja 28], [ilustracja 29], [ilustracja 30],