Historia budowy paacu w omnicy nie jest dokadnie znana. Wiadomo, e w roku 1366 w pooonej u zbiegu Bobru i omnicy wsi Lomnitz istnia majtek ziemski, ktrego waciciele nie s wymieniani w dokumentach. W latach 1475 - 1654 dobra tamtejsze, podobnie jak ssiedni Wojanw (Schildau), pozostaway w rkach rodziny von Zedlitz. W roku 1654 naby je porucznik von Tomagnini. W dotychczasowej literaturze rozpowszechnione jest przekonanie, i w tym okresie, to jest w drugiej poowie XVII wieku powsta budynek paacowy w swej pierwotnej
postaci. Kwestia ta doczeka si rozwinicia w dalszej czci szkicu. Potomkowie porucznika wadali omnic do roku 1737, kiedy majtek zakupi Christian Mentzel, bogaty kupiec z Jeleniej Gry.
W 1811 roku posiado
naby Johann Georg Flack z Kowar, a w latach dwudziestych XIX stulecia
rezydencja przesza drog dziedziczenia w posiadanie barona Moritza von Roth.
W latach 1835 - 1945 omnica naleaa do rodziny von Kuester.
Po ostatniej
wojnie do roku 1982 w dawnej rezydencji miecia si szkoa, obecnie
posiado znalaza si w rkach prywatnych. Od kilku lat trwaj prace
remontowe majce na celu przywrcenie zrujnowanego jeszcze na pocztku
ostatniej dekady paacu do stanu wietnoci sprzed roku 1945.
W skad zaoenia
wchodzi barokowy paac, klasycystyczny budynek mieszkalny zwany Domem Wdowy,
zabudowania gospodarcze, prawdopodobnie z koca XIX wieku, oraz pozostaoci
niewielkiego, podunego parku krajobrazowego cigncego si wzdu
brzegu Bobru. W XVIII stuleciu midzy paacem a rzek znajdowa si ogrd
francuski zajmujcy skarp. lady tego zaoenia czytelne s w uksztatowaniu
terenu do dzisiaj.
Trjkondygnacjowy paac charakteryzuje si kubiczn, masywn bry z ryzalitami od strony frontowej.
Elewacje boczne wznosz si na wysoko dwch
kondygnacji, budowl przykrywa dach amany, nad ryzalitami przyjmujcy form
zblion do kopu. Wejcie zdobi balkonowy portal.
Ksztat
budynku nie wiele zmieni si od czasw baroku, o czym wiadczy wizerunek
rezydencji wykonany po poowie XVIII wieku i stanowicy dopenienie pomiertnego
portretu Christiana Mentzla, jednego z wacicieli omnicy (miedzioryt
przechowywany w Muzeum Okrgowym w Jeleniej Grze). Jak powiedziano, zabytek
datowany jest na drug poow XVII stulecia, natomiast portal i forma dachu
s owocem przebudowy, jaka miaa mie miejsce okoo roku 1720. Uczeni
niemieccy, Schubert (1932) oraz Grundmann (1937) powizali wykonane wwczas
prace z dziaalnoci Martina Frantza. Jakkolwiek hipoteza o udziale
Frantza wydaje si dzi mao przekonujca, do kwestii tej powrcimy niej.
Nie jest jasne, czy paac
komunikowa si w XVIII wieku bezporednio z ogrodem. Pod oknem porodku
elewacji ogrodowej wida lady zamurowanego otworu drzwiowego,
jednak fakt, i drzwi te s wskie, rwne szerokoci okna, oraz e nie
istniej tam adne pozostaoci trwaych, kamiennych schodw prowadzcych
do wntrza kae uwaa to przejcie za utworzone wtrnie w okresie pniejszym,
by moe w XIX wieku, kiedy w miejscu tym istnia prawdopodobnie drewniany
taras. Bezporednio pod zlikwidowanymi drzwiami znajduje si okienko dowietlajce
piwnic. Umieszczenie go tutaj nie miaoby sensu, gdyby prowadzio tdy
zejcie do ogrodu.
Kolejn przebudow
rezydencji w omnicy w latach 1837 - 1838 kierowa Albert Tollberg.
Zmieniono wtedy ukad pomieszcze, ustawiono dwie kolumny doryckie w sieni
na parterze, powikszono otwory okienne i wzniesiono trzeci kondygnacj od
strony ogrodu. Ma ona charakter trjosiowej nadbudwki zwieczonej maym,
trjktnym naczkiem tworzcym dysonans z jednolit barokow bry
budowli. W podobnym czasie, prawdopodobnie w roku 1841, dostawiono
nisk, trjkondygnacjow wie przy jednym z ryzalitw.
Prace, jakie wykonano w paacu
w omnicy w latach nastpnych ograniczay si do drobnych przerbek i
remontw. Mury i wntrza odnowiono w roku 1851, w roku 1855 wymieniano i
naprawiano stolark okienn.
Informacje jakie posiadamy na
temat tak zwanego Domu Wdowy s nadzwyczaj skpe. Wybudowany zosta
okoo roku 1830 w duchu surowego klasycyzmu, jednak wewntrz budowli
widoczne s relikty duo starsze, prawdopodobnie jeszcze z XVII wieku; s
to pozostaoci piwnicy oraz sklepienia znajdujce si w tylnej czci
pierwszej kondygnacji. Wspczenie obiekt daje schronienie
pensjonatowi i naley do tego samego niemieckiego waciciela, co budynek
paacowy.
Pierwsza kwestia
wymagajca rozwinicia dotyczy datowania paacu. Do poowy XVII wieku
dobra omnickie pozostaway w rku rodziny von Zedlitz, wadajcej pooonym
po drugiej stronie rzeki Wojanowem. Poniewa reprezentacyjny dwr znajdowa
si w Wojanowie, mao prawdopodobne wydaje si, aby w omnicy istniay wwczas
jakiekolwiek zabudowania poza folwarcznymi, o charakterze gospodarczym.
Pierwsza budowla dworska moga si tu pojawi po roku 1654, kiedy majtek
odkupiony zosta przez von Tomagniniego. Brya budowli jest surowa, masywna
i moe pochodzi z XVII stulecia, jednak wyniki prac konserwatorskich,
przeprowadzonych w czerwcu 1999 roku ka zastanowi si, czy nie naley
przesun daty powstania paacu na pierwsz wier XVIII wieku. Studenci
konserwacji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu odsonili ukryt pod
wieloma warstwami farby barokow polichromi cian jednej z sal parteru.
Malowida te stanowi dekoracj ornamentaln utrzyman w manierze przeomu
stuleci.
W rozglifieniach okien widzimy malowane pyciny wypenione
potraktowanymi sumarycznie limi akantu, przypominajcymi w pewnych
partiach regencyjne cgi i wstgi charakterystyczne dla sztuki pocztku
XVIII wieku. Poziom freskw nie jest wysoki, a sposb ich wykonania zdradza
prowincjonalny warsztat. Na szczegln uwag zasuguje fakt, e dekoracja
ta stanowi najstarsz warstw farby pokrywajcej mury pomieszczenia, co moe
wiadczy, i budowla powstaa dopiero u progu XVIII stulecia. Formy
ornamentw podobne s do motyww zdobicych cokoy kolumn i przyucza w
portalu, ktrego ksztat typowy jest dla architektury lska okoo 1720
roku). Znana przez badaczy przebudowa rezydencji, majca mie
miejsce wanie okoo roku 1720, moga, zatem, by pierwsz faz
wznoszenia budowli. Surowa, zachowawcza jak na ten okres, brya budynku jest
zapewne wynikiem niskich kwalifikacji jego wykonawcw. O niewysokim poziomie
zatrudnionych przy fabryce paacu warsztatw wiadcz formy detalu
kamiennego i polichromii.
Saba ocena
architektury rezydencji Tomagninich stanowi niejako odpowied na pytanie o
udzia Martina Frantza w budowie, czy te przebudowie obiektu. Architekt
ten, yjcy w latach 1681 - 1742, naley do wybitniejszych twrcw
pierwszej poowy XVIII wieku na lsku. Cika, surowa, wzbogacona bardzo
oszczdnym detalem brya paacu w omnicy nie wiele ma wsplnego z
budowlami wieckimi projektowanymi przez Frantza, takimi jak rezydencje w
Chocianowie i Chrstniku. Odznaczaj si one zrnicowaniem elementw,
bogactwem detalu i dynamiczn sylwetk. Trudno mwi te o analogii
surowej bryy zabytku z omnicy i kociow ewangelickich w Jeleniej i
Kamiennej Grze. W przypadku obu wity prosta forma podyktowana bya
wzgldami ideologicznymi oraz chci nawizania do konkretnego
pierwowzoru, jakim by koci w. Katarzyny w Sztokholmie. W
architekturze rezydencjonalnej, a take sakralnej, lecz powstajcej na zamwienie
zleceniodawcw katolickich, jak koci w Sicinach, skania si Frantz
ku rozwizaniom bardziej dynamicznym. Wreszcie, zastosowany w omnicy ksztat
balkonowego portalu nie jest wyrnikiem dzie tego architekta, lecz
obiegowym rozwizaniem rozpowszechnionym na terenie lska pod koniec
pierwszej wierci XVIII stulecia. Autorstwa Martina Frantza nie mona cakiem
wykluczy, poniewa dziaa wwczas na tym terenie, jednak wydaje si
ono bardzo mao prawdopodobne.
Jeli przyjmiemy, e
gwny budynek paacowy w omnicy powsta dopiero w XVIII wieku, okae
si e najstarszym z obiektw wchodzcych w skad zaoenia moe by
cz Domu Wdowy. Jak powiedziano, zachowa si tam fragment piwnic
starszych ni pod reszt budowli i jeden trakt pomieszcze na parterze o
grubszych murach, przykryty sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach.
Sklepienie w dobudowanej w XIX stuleciu czci frontowej, stanowice z
pozoru kontynuacj wczeniejszego jest w istocie drewnian atrap.
Ustawienie na filarze porodku sieni uku urywajcego si w poowie byoby
nie moliwe ze wzgldw konstrukcyjnych. Nie wolno wykluczy
hipotezy, e owa niewielka, murowana budowla, wchonita z czasem przez
klasycystyczny Dom Wdowy, pochodzi z XVII wieku i pamita czasy porucznika
von Tomagniniego, a nawet rodziny von Zedlitz.
Wszystkie postawione
tezy, zarwno o zmianie datowania paacu, jak i o odrzuceniu forsowanego
przez badaczy niemieckich twierdzenia o udziale w jego budowie Frantza, s
jedynie propozycjami i owocem dyskusji prowadzonych in situ. Niektre
kwestie, takie jak zagadnienie typowego dla baroku poczenia budowli
rezydencjonalnej z ogrodem nie doczekaj si moe nigdy jednoznacznego
rozwizania. Substancja zabytkowa jest w duym stopniu nie zachowana, a
prowincjonalizm zastosowanych motyww ornamentalnych utrudnia przeprowadzenie
precyzyjnego datowania i atrybucji.
Zbigniew Michalczyk
LITERATURA:
- G. Grundmann, Die Baumeisterfamilie Frantz, Berlin 1937.
- A. Hryniewicz, E. Kica, E. Kieres-Jakubaszek, Kwerenda archiwalna i bibliograficzna zaoe paacowo-parkowych, woj. jeleniogrskie, “Krajobrazy. Studia i materiay”, z. 19 (31), 1997.
- K. Kalinowski, Architektura doby baroku na lsku, Warszawa 1977.
- V. Schartzke, Schlesische Burgen und Schlsser, Schweidnitz 1912.
- H. Schubert, Landschlsser in Schlesien, ihre Geschichte und ihre Bedeutung fr den Schlesischen Barock, “Mitteilungen des Geschichts- und Altertums- Vereins zu Liegnitz”, t. 14, 1932/1933.
RDA:
- I. Rybka, Studium
historyczno-architektoniczne paacu w omnicy Dolnej, PKZ Wrocaw 1982,
mpis.
|