PA�AC W �OMNICY W �WIETLE NAJNOWSZYCH BADA�
Zbigniew Michalczyk

Historia budowy pa�acu w �omnicy nie jest dok�adnie znana. Wiadomo, �e w roku 1366 w po�o�onej u zbiegu Bobru i �omnicy wsi Lomnitz istnia� maj�tek ziemski, kt�rego w�a�ciciele nie s� wymieniani w dokumentach. W latach 1475 - 1654 dobra tamtejsze, podobnie jak s�siedni Wojan�w (Schildau), pozostawa�y w r�kach rodziny von Zedlitz. W roku 1654 naby� je porucznik von Tomagnini. W dotychczasowej literaturze rozpowszechnione jest przekonanie, i� w tym okresie, to jest w drugiej po�owie XVII wieku powsta� budynek pa�acowy w swej pierwotnej postaci. Kwestia ta doczeka si� rozwini�cia w dalszej cz�ci szkicu. Potomkowie porucznika w�adali �omnic� do roku 1737, kiedy maj�tek zakupi� Christian Mentzel, bogaty kupiec z Jeleniej G�ry. W 1811 roku posiad�o�� naby� Johann Georg Flack z Kowar, a w latach dwudziestych XIX stulecia rezydencja przesz�a drog� dziedziczenia w posiadanie barona Moritza von Roth. W latach 1835 - 1945 �omnica nale�a�a do rodziny von Kuester. Po ostatniej wojnie do roku 1982 w dawnej rezydencji mie�ci�a si� szko�a, obecnie posiad�o�� znalaz�a si� w r�kach prywatnych. Od kilku lat trwaj� prace remontowe maj�ce na celu przywr�cenie zrujnowanego jeszcze na pocz�tku ostatniej dekady pa�acu do stanu �wietno�ci sprzed roku 1945.

W sk�ad za�o�enia wchodzi barokowy pa�ac, klasycystyczny budynek mieszkalny zwany Domem Wdowy, zabudowania gospodarcze, prawdopodobnie z ko�ca XIX wieku, oraz pozosta�o�ci niewielkiego, pod�u�nego parku krajobrazowego ci�gn�cego si� wzd�u� brzegu Bobru. W XVIII stuleciu mi�dzy pa�acem a rzek� znajdowa� si� ogr�d francuski zajmuj�cy skarp�. �lady tego za�o�enia czytelne s� w ukszta�towaniu terenu do dzisiaj. Tr�jkondygnacjowy pa�ac charakteryzuje si� kubiczn�, masywn� bry�� z ryzalitami od strony frontowej. Elewacje boczne wznosz� si� na wysoko�� dw�ch kondygnacji, budowl� przykrywa dach �amany, nad ryzalitami przyjmuj�cy form� zbli�on� do kopu�. Wej�cie zdobi balkonowy portal.

Kszta�t budynku nie wiele zmieni� si� od czas�w baroku, o czym �wiadczy wizerunek rezydencji wykonany po po�owie XVIII wieku i stanowi�cy dope�nienie po�miertnego portretu Christiana Mentzla, jednego z w�a�cicieli �omnicy (miedzioryt przechowywany w Muzeum Okr�gowym w Jeleniej G�rze). Jak powiedziano, zabytek datowany jest na drug� po�ow� XVII stulecia, natomiast portal i forma dachu s� owocem przebudowy, jaka mia�a mie� miejsce oko�o roku 1720. Uczeni niemieccy, Schubert (1932) oraz Grundmann (1937) powi�zali wykonane w�wczas prace z dzia�alno�ci� Martina Frantza. Jakkolwiek hipoteza o udziale Frantza wydaje si� dzi� ma�o przekonuj�ca, do kwestii tej powr�cimy ni�ej. Nie jest jasne, czy pa�ac komunikowa� si� w XVIII wieku bezpo�rednio z ogrodem. Pod oknem po�rodku elewacji ogrodowej wida� �lady zamurowanego otworu drzwiowego, jednak fakt, i� drzwi te s� w�skie, r�wne szeroko�ci okna, oraz �e nie istniej� tam �adne pozosta�o�ci trwa�ych, kamiennych schod�w prowadz�cych do wn�trza ka�e uwa�a� to przej�cie za utworzone wt�rnie w okresie p�niejszym, by� mo�e w XIX wieku, kiedy w miejscu tym istnia� prawdopodobnie drewniany taras. Bezpo�rednio pod zlikwidowanymi drzwiami znajduje si� okienko do�wietlaj�ce piwnic�. Umieszczenie go tutaj nie mia�oby sensu, gdyby prowadzi�o t�dy zej�cie do ogrodu.

Kolejn� przebudow� rezydencji w �omnicy w latach 1837 - 1838 kierowa� Albert Tollberg. Zmieniono wtedy uk�ad pomieszcze�, ustawiono dwie kolumny doryckie w sieni na parterze, powi�kszono otwory okienne i wzniesiono trzeci� kondygnacj� od strony ogrodu. Ma ona charakter tr�josiowej nadbud�wki zwie�czonej ma�ym, tr�jk�tnym nacz�kiem tworz�cym dysonans z jednolit� barokow� bry�� budowli. W podobnym czasie, prawdopodobnie w roku 1841, dostawiono nisk�, tr�jkondygnacjow� wie�� przy jednym z ryzalit�w.

Prace, jakie wykonano w pa�acu w �omnicy w latach nast�pnych ogranicza�y si� do drobnych przer�bek i remont�w. Mury i wn�trza odnowiono w roku 1851, w roku 1855 wymieniano i naprawiano stolark� okienn�.

Informacje jakie posiadamy na temat tak zwanego Domu Wdowy s� nadzwyczaj sk�pe. Wybudowany zosta� oko�o roku 1830 w duchu surowego klasycyzmu, jednak wewn�trz budowli widoczne s� relikty du�o starsze, prawdopodobnie jeszcze z XVII wieku; s� to pozosta�o�ci piwnicy oraz sklepienia znajduj�ce si� w tylnej cz�ci pierwszej kondygnacji. Wsp�cze�nie obiekt daje schronienie pensjonatowi i nale�y do tego samego niemieckiego w�a�ciciela, co budynek pa�acowy.

Pierwsza kwestia wymagaj�ca rozwini�cia dotyczy datowania pa�acu. Do po�owy XVII wieku dobra �omnickie pozostawa�y w r�ku rodziny von Zedlitz, w�adaj�cej po�o�onym po drugiej stronie rzeki Wojanowem. Poniewa� reprezentacyjny dw�r znajdowa� si� w Wojanowie, ma�o prawdopodobne wydaje si�, aby w �omnicy istnia�y w�wczas jakiekolwiek zabudowania poza folwarcznymi, o charakterze gospodarczym. Pierwsza budowla dworska mog�a si� tu pojawi� po roku 1654, kiedy maj�tek odkupiony zosta� przez von Tomagniniego. Bry�a budowli jest surowa, masywna i mo�e pochodzi� z XVII stulecia, jednak wyniki prac konserwatorskich, przeprowadzonych w czerwcu 1999 roku ka�� zastanowi� si�, czy nie nale�y przesun�� daty powstania pa�acu na pierwsz� �wier� XVIII wieku. Studenci konserwacji Uniwersytetu Miko�aja Kopernika w Toruniu ods�onili ukryt� pod wieloma warstwami farby barokow� polichromi� �cian jednej z sal parteru. Malowid�a te stanowi� dekoracj� ornamentaln� utrzyman� w manierze prze�omu stuleci. W rozglifieniach okien widzimy malowane p�yciny wype�nione potraktowanymi sumarycznie li��mi akantu, przypominaj�cymi w pewnych partiach regencyjne c�gi i wst�gi charakterystyczne dla sztuki pocz�tku XVIII wieku. Poziom fresk�w nie jest wysoki, a spos�b ich wykonania zdradza prowincjonalny warsztat. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguje fakt, �e dekoracja ta stanowi najstarsz� warstw� farby pokrywaj�cej mury pomieszczenia, co mo�e �wiadczy�, i� budowla powsta�a dopiero u progu XVIII stulecia. Formy ornament�w podobne s� do motyw�w zdobi�cych coko�y kolumn i przy�ucza w portalu, kt�rego kszta�t typowy jest dla architektury �l�ska oko�o 1720 roku). Znana przez badaczy przebudowa rezydencji, maj�ca mie� miejsce w�a�nie oko�o roku 1720, mog�a, zatem, by� pierwsz� faz� wznoszenia budowli. Surowa, zachowawcza jak na ten okres, bry�a budynku jest zapewne wynikiem niskich kwalifikacji jego wykonawc�w. O niewysokim poziomie zatrudnionych przy fabryce pa�acu warsztat�w �wiadcz� formy detalu kamiennego i polichromii.

S�aba ocena architektury rezydencji Tomagninich stanowi niejako odpowied� na pytanie o udzia� Martina Frantza w budowie, czy te� przebudowie obiektu. Architekt ten, �yj�cy w latach 1681 - 1742, nale�y do wybitniejszych tw�rc�w pierwszej po�owy XVIII wieku na �l�sku. Ci�ka, surowa, wzbogacona bardzo oszcz�dnym detalem bry�a pa�acu w �omnicy nie wiele ma wsp�lnego z budowlami �wieckimi projektowanymi przez Frantza, takimi jak rezydencje w Chocianowie i Chr�stniku. Odznaczaj� si� one zr�nicowaniem element�w, bogactwem detalu i dynamiczn� sylwetk�. Trudno m�wi� te� o analogii surowej bry�y zabytku z �omnicy i ko�cio��w ewangelickich w Jeleniej i Kamiennej G�rze. W przypadku obu �wi�ty� prosta forma podyktowana by�a wzgl�dami ideologicznymi oraz ch�ci� nawi�zania do konkretnego pierwowzoru, jakim by� ko�ci� �w. Katarzyny w Sztokholmie. W architekturze rezydencjonalnej, a tak�e sakralnej, lecz powstaj�cej na zam�wienie zleceniodawc�w katolickich, jak ko�ci� w Sicinach, sk�ania� si� Frantz ku rozwi�zaniom bardziej dynamicznym. Wreszcie, zastosowany w �omnicy kszta�t balkonowego portalu nie jest wyr�nikiem dzie� tego architekta, lecz obiegowym rozwi�zaniem rozpowszechnionym na terenie �l�ska pod koniec pierwszej �wierci XVIII stulecia. Autorstwa Martina Frantza nie mo�na ca�kiem wykluczy�, poniewa� dzia�a� w�wczas na tym terenie, jednak wydaje si� ono bardzo ma�o prawdopodobne.

Je�li przyjmiemy, �e g��wny budynek pa�acowy w �omnicy powsta� dopiero w XVIII wieku, oka�e si� �e najstarszym z obiekt�w wchodz�cych w sk�ad za�o�enia mo�e by� cz�� Domu Wdowy. Jak powiedziano, zachowa� si� tam fragment piwnic starszych ni� pod reszt� budowli i jeden trakt pomieszcze� na parterze o grubszych murach, przykryty sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach. Sklepienie w dobudowanej w XIX stuleciu cz�ci frontowej, stanowi�ce z pozoru kontynuacj� wcze�niejszego jest w istocie drewnian� atrap�. Ustawienie na filarze po�rodku sieni �uku urywaj�cego si� w po�owie by�oby nie mo�liwe ze wzgl�d�w konstrukcyjnych. Nie wolno wykluczy� hipotezy, �e owa niewielka, murowana budowla, wch�oni�ta z czasem przez klasycystyczny Dom Wdowy, pochodzi z XVII wieku i pami�ta czasy porucznika von Tomagniniego, a nawet rodziny von Zedlitz.

Wszystkie postawione tezy, zar�wno o zmianie datowania pa�acu, jak i o odrzuceniu forsowanego przez badaczy niemieckich twierdzenia o udziale w jego budowie Frantza, s� jedynie propozycjami i owocem dyskusji prowadzonych in situ. Niekt�re kwestie, takie jak zagadnienie typowego dla baroku po��czenia budowli rezydencjonalnej z ogrodem nie doczekaj� si� mo�e nigdy jednoznacznego rozwi�zania. Substancja zabytkowa jest w du�ym stopniu nie zachowana, a prowincjonalizm zastosowanych motyw�w ornamentalnych utrudnia przeprowadzenie precyzyjnego datowania i atrybucji.

Zbigniew Michalczyk

LITERATURA:

- G. Grundmann, Die Baumeisterfamilie Frantz, Berlin 1937.

- A. Hryniewicz, E. Kica, E. Kieres-Jakubaszek, Kwerenda archiwalna i bibliograficzna zaďż˝oďż˝eďż˝ paďż˝acowo-parkowych, woj. jeleniogďż˝rskie, “Krajobrazy. Studia i materiaďż˝y”, z. 19 (31), 1997.

- K. Kalinowski, Architektura doby baroku na �l�sku, Warszawa 1977.

- V. Schartzke, Schlesische Burgen und Schl�sser, Schweidnitz 1912.

- H. Schubert, Landschlďż˝sser in Schlesien, ihre Geschichte und ihre Bedeutung fďż˝r den Schlesischen Barock, “Mitteilungen des Geschichts- und Altertums- Vereins zu Liegnitz”, t. 14, 1932/1933.

�R�D�A:

- I. Rybka, Studium historyczno-architektoniczne pa�acu w �omnicy Dolnej, PKZ Wroc�aw 1982, mpis.