PAAC W OMNICY W WIETLE NAJNOWSZYCH BADA
Zbigniew Michalczyk



Historia budowy paacu w omnicy nie jest dokadnie znana. Wiadomo, e w roku 1366 w pooonej u zbiegu Bobru i omnicy wsi Lomnitz istnia majtek ziemski, ktrego waciciele nie s wymieniani w dokumentach. W latach 1475 - 1654 dobra tamtejsze, podobnie jak ssiedni Wojanw (Schildau), pozostaway w rkach rodziny von Zedlitz. W roku 1654 naby je porucznik von Tomagnini. W dotychczasowej literaturze rozpowszechnione jest przekonanie, i w tym okresie, to jest w drugiej poowie XVII wieku powsta budynek paacowy w swej pierwotnej postaci. Kwestia ta doczeka si rozwinicia w dalszej czci szkicu. Potomkowie porucznika wadali omnic do roku 1737, kiedy majtek zakupi Christian Mentzel, bogaty kupiec z Jeleniej Gry. W 1811 roku posiado naby Johann Georg Flack z Kowar, a w latach dwudziestych XIX stulecia rezydencja przesza drog dziedziczenia w posiadanie barona Moritza von Roth. W latach 1835 - 1945 omnica naleaa do rodziny von Kuester. Po ostatniej wojnie do roku 1982 w dawnej rezydencji miecia si szkoa, obecnie posiado znalaza si w rkach prywatnych. Od kilku lat trwaj prace remontowe majce na celu przywrcenie zrujnowanego jeszcze na pocztku ostatniej dekady paacu do stanu wietnoci sprzed roku 1945.

W skad zaoenia wchodzi barokowy paac, klasycystyczny budynek mieszkalny zwany Domem Wdowy, zabudowania gospodarcze, prawdopodobnie z koca XIX wieku, oraz pozostaoci niewielkiego, podunego parku krajobrazowego cigncego si wzdu brzegu Bobru. W XVIII stuleciu midzy paacem a rzek znajdowa si ogrd francuski zajmujcy skarp. lady tego zaoenia czytelne s w uksztatowaniu terenu do dzisiaj. Trjkondygnacjowy paac charakteryzuje si kubiczn, masywn bry z ryzalitami od strony frontowej. Elewacje boczne wznosz si na wysoko dwch kondygnacji, budowl przykrywa dach amany, nad ryzalitami przyjmujcy form zblion do kopu. Wejcie zdobi balkonowy portal.

Ksztat budynku nie wiele zmieni si od czasw baroku, o czym wiadczy wizerunek rezydencji wykonany po poowie XVIII wieku i stanowicy dopenienie pomiertnego portretu Christiana Mentzla, jednego z wacicieli omnicy (miedzioryt przechowywany w Muzeum Okrgowym w Jeleniej Grze). Jak powiedziano, zabytek datowany jest na drug poow XVII stulecia, natomiast portal i forma dachu s owocem przebudowy, jaka miaa mie miejsce okoo roku 1720. Uczeni niemieccy, Schubert (1932) oraz Grundmann (1937) powizali wykonane wwczas prace z dziaalnoci Martina Frantza. Jakkolwiek hipoteza o udziale Frantza wydaje si dzi mao przekonujca, do kwestii tej powrcimy niej. Nie jest jasne, czy paac komunikowa si w XVIII wieku bezporednio z ogrodem. Pod oknem porodku elewacji ogrodowej wida lady zamurowanego otworu drzwiowego, jednak fakt, i drzwi te s wskie, rwne szerokoci okna, oraz e nie istniej tam adne pozostaoci trwaych, kamiennych schodw prowadzcych do wntrza kae uwaa to przejcie za utworzone wtrnie w okresie pniejszym, by moe w XIX wieku, kiedy w miejscu tym istnia prawdopodobnie drewniany taras. Bezporednio pod zlikwidowanymi drzwiami znajduje si okienko dowietlajce piwnic. Umieszczenie go tutaj nie miaoby sensu, gdyby prowadzio tdy zejcie do ogrodu.

Kolejn przebudow rezydencji w omnicy w latach 1837 - 1838 kierowa Albert Tollberg. Zmieniono wtedy ukad pomieszcze, ustawiono dwie kolumny doryckie w sieni na parterze, powikszono otwory okienne i wzniesiono trzeci kondygnacj od strony ogrodu. Ma ona charakter trjosiowej nadbudwki zwieczonej maym, trjktnym naczkiem tworzcym dysonans z jednolit barokow bry budowli. W podobnym czasie, prawdopodobnie w roku 1841, dostawiono nisk, trjkondygnacjow wie przy jednym z ryzalitw.

Prace, jakie wykonano w paacu w omnicy w latach nastpnych ograniczay si do drobnych przerbek i remontw. Mury i wntrza odnowiono w roku 1851, w roku 1855 wymieniano i naprawiano stolark okienn.

Informacje jakie posiadamy na temat tak zwanego Domu Wdowy s nadzwyczaj skpe. Wybudowany zosta okoo roku 1830 w duchu surowego klasycyzmu, jednak wewntrz budowli widoczne s relikty duo starsze, prawdopodobnie jeszcze z XVII wieku; s to pozostaoci piwnicy oraz sklepienia znajdujce si w tylnej czci pierwszej kondygnacji. Wspczenie obiekt daje schronienie pensjonatowi i naley do tego samego niemieckiego waciciela, co budynek paacowy.

Pierwsza kwestia wymagajca rozwinicia dotyczy datowania paacu. Do poowy XVII wieku dobra omnickie pozostaway w rku rodziny von Zedlitz, wadajcej pooonym po drugiej stronie rzeki Wojanowem. Poniewa reprezentacyjny dwr znajdowa si w Wojanowie, mao prawdopodobne wydaje si, aby w omnicy istniay wwczas jakiekolwiek zabudowania poza folwarcznymi, o charakterze gospodarczym. Pierwsza budowla dworska moga si tu pojawi po roku 1654, kiedy majtek odkupiony zosta przez von Tomagniniego. Brya budowli jest surowa, masywna i moe pochodzi z XVII stulecia, jednak wyniki prac konserwatorskich, przeprowadzonych w czerwcu 1999 roku ka zastanowi si, czy nie naley przesun daty powstania paacu na pierwsz wier XVIII wieku. Studenci konserwacji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu odsonili ukryt pod wieloma warstwami farby barokow polichromi cian jednej z sal parteru. Malowida te stanowi dekoracj ornamentaln utrzyman w manierze przeomu stuleci. W rozglifieniach okien widzimy malowane pyciny wypenione potraktowanymi sumarycznie limi akantu, przypominajcymi w pewnych partiach regencyjne cgi i wstgi charakterystyczne dla sztuki pocztku XVIII wieku. Poziom freskw nie jest wysoki, a sposb ich wykonania zdradza prowincjonalny warsztat. Na szczegln uwag zasuguje fakt, e dekoracja ta stanowi najstarsz warstw farby pokrywajcej mury pomieszczenia, co moe wiadczy, i budowla powstaa dopiero u progu XVIII stulecia. Formy ornamentw podobne s do motyww zdobicych cokoy kolumn i przyucza w portalu, ktrego ksztat typowy jest dla architektury lska okoo 1720 roku). Znana przez badaczy przebudowa rezydencji, majca mie miejsce wanie okoo roku 1720, moga, zatem, by pierwsz faz wznoszenia budowli. Surowa, zachowawcza jak na ten okres, brya budynku jest zapewne wynikiem niskich kwalifikacji jego wykonawcw. O niewysokim poziomie zatrudnionych przy fabryce paacu warsztatw wiadcz formy detalu kamiennego i polichromii.

Saba ocena architektury rezydencji Tomagninich stanowi niejako odpowied na pytanie o udzia Martina Frantza w budowie, czy te przebudowie obiektu. Architekt ten, yjcy w latach 1681 - 1742, naley do wybitniejszych twrcw pierwszej poowy XVIII wieku na lsku. Cika, surowa, wzbogacona bardzo oszczdnym detalem brya paacu w omnicy nie wiele ma wsplnego z budowlami wieckimi projektowanymi przez Frantza, takimi jak rezydencje w Chocianowie i Chrstniku. Odznaczaj si one zrnicowaniem elementw, bogactwem detalu i dynamiczn sylwetk. Trudno mwi te o analogii surowej bryy zabytku z omnicy i kociow ewangelickich w Jeleniej i Kamiennej Grze. W przypadku obu wity prosta forma podyktowana bya wzgldami ideologicznymi oraz chci nawizania do konkretnego pierwowzoru, jakim by koci w. Katarzyny w Sztokholmie. W architekturze rezydencjonalnej, a take sakralnej, lecz powstajcej na zamwienie zleceniodawcw katolickich, jak koci w Sicinach, skania si Frantz ku rozwizaniom bardziej dynamicznym. Wreszcie, zastosowany w omnicy ksztat balkonowego portalu nie jest wyrnikiem dzie tego architekta, lecz obiegowym rozwizaniem rozpowszechnionym na terenie lska pod koniec pierwszej wierci XVIII stulecia. Autorstwa Martina Frantza nie mona cakiem wykluczy, poniewa dziaa wwczas na tym terenie, jednak wydaje si ono bardzo mao prawdopodobne.

Jeli przyjmiemy, e gwny budynek paacowy w omnicy powsta dopiero w XVIII wieku, okae si e najstarszym z obiektw wchodzcych w skad zaoenia moe by cz Domu Wdowy. Jak powiedziano, zachowa si tam fragment piwnic starszych ni pod reszt budowli i jeden trakt pomieszcze na parterze o grubszych murach, przykryty sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach. Sklepienie w dobudowanej w XIX stuleciu czci frontowej, stanowice z pozoru kontynuacj wczeniejszego jest w istocie drewnian atrap. Ustawienie na filarze porodku sieni uku urywajcego si w poowie byoby nie moliwe ze wzgldw konstrukcyjnych. Nie wolno wykluczy hipotezy, e owa niewielka, murowana budowla, wchonita z czasem przez klasycystyczny Dom Wdowy, pochodzi z XVII wieku i pamita czasy porucznika von Tomagniniego, a nawet rodziny von Zedlitz.

Wszystkie postawione tezy, zarwno o zmianie datowania paacu, jak i o odrzuceniu forsowanego przez badaczy niemieckich twierdzenia o udziale w jego budowie Frantza, s jedynie propozycjami i owocem dyskusji prowadzonych in situ. Niektre kwestie, takie jak zagadnienie typowego dla baroku poczenia budowli rezydencjonalnej z ogrodem nie doczekaj si moe nigdy jednoznacznego rozwizania. Substancja zabytkowa jest w duym stopniu nie zachowana, a prowincjonalizm zastosowanych motyww ornamentalnych utrudnia przeprowadzenie precyzyjnego datowania i atrybucji.

Zbigniew Michalczyk

LITERATURA:

- G. Grundmann, Die Baumeisterfamilie Frantz, Berlin 1937.

- A. Hryniewicz, E. Kica, E. Kieres-Jakubaszek, Kwerenda archiwalna i bibliograficzna zaoe paacowo-parkowych, woj. jeleniogrskie, “Krajobrazy. Studia i materiay”, z. 19 (31), 1997.

- K. Kalinowski, Architektura doby baroku na lsku, Warszawa 1977.

- V. Schartzke, Schlesische Burgen und Schlsser, Schweidnitz 1912.

- H. Schubert, Landschlsser in Schlesien, ihre Geschichte und ihre Bedeutung fr den Schlesischen Barock, “Mitteilungen des Geschichts- und Altertums- Vereins zu Liegnitz”, t. 14, 1932/1933.

RDA:

- I. Rybka, Studium historyczno-architektoniczne paacu w omnicy Dolnej, PKZ Wrocaw 1982, mpis.