|
Wojan�w (niem. Schildau) po�o�ony jest kilka kilometr�w na po�udniowy wsch�d od Jeleniej G�ry, w dolinie rzeki B�br, na obszarze rozleg�ego parku krajobrazowego. Miejscowo�� tworzy administracyjn� cz�� z le��cym na lewym brzegu rzeki, Bobrem i oddalonym na p�noc dawnym folwarkiem Januszewice, zwanym tak�e Jasiow� Dolin�. Pa�ac usytuowany jest w zachodniej cz�ci wsi. Na p�noc od rezydencji rozci�ga si� park krajobrazowy, kt�rego zachodni� granic� stanowi rzeka B�br, oddzielaj�ca zesp� pa�acowo-parkowy w �omnicy Dolnej.
Przed pa�acem znajduje si� du�y dziedziniec z zabudow� gospodarcz�. Od strony p�nocno-zachodniej rezydencji umieszczone s� stajnie (1 �w. XIX w.),
stodo�a murowana (k. XVIII w.) oraz barokowo-klasycystyczna oficyna mieszkalna (pocz. XIX w.).
Ca�y kompleks pa�acowo-parkowy komponuje si� z otaczaj�cym go krajobrazem. Bry�a pa�acu stanowi dominant� okolicy, jednak wie� nie jest jej podporz�dkowana, tworz�c lu�n� zabudow� wzd�u� prawego brzegu rzeki B�br. Rezydencja utrzymana jest w stylu neogotyku angielskiego.
Pa�ac trzykondygnacjowy za�o�ony na rzucie prostok�ta, z czterema naro�nymi, cylindrycznymi wie�ami oraz wysokim ryzalitem mieszcz�cym klatk� schodow� na osi elewacji frontowej. Korpus pa�acu nakryto wysokim, trzykondygnacjowym dachem czterospadowym, za� naro�ne wie�e zwie�czono lejkowatymi he�mami. Natomiast klatka schodowa w elewacji frontowej otrzyma�a p�aski dach, na kt�rym umieszczono widokowy taras. Tak ukszta�towan� bry�� budynku poprzedzon� od ogrodu rozleg�ym prostym tarasem z p�kolist� exedr� na osi.
Po obu stronach pa�acu wzniesiono oran�erie po��czone z nim krytymi przej�ciami. Od strony elewacji frontowej przed wej�ciem do budynku znajduje si� podest z kilkustopniowymi schodami jedno biegn�cymi. Szczeg�lny charakter elewacji frontowej pa�acu nadaje podw�jny portal.
Dwa p�koli�cie zamkni�te otwory wej�ciowe uj�to w kamienne, proste obramienia z�o�one z filar�w wspartych na coko�ach ze stylizowanymi g�owicami d�wigaj�cymi prost� archiwolt� i fryz belkowania ozdobiony szeregiem herb�w. Kolumienki te ��obione w 2/3 s� ustawione po bokach otwor�w wej�ciowych. Osiowo�� kompozycji portalu zosta�a dodatkowo podkre�lona przez umieszczenie nad gzymsem w �rodkowej jego cz�ci ma�ej, prostok�tnej tablicy z napisem i dat�: Erbaut 1607.
Nad inskrypcj� dekoracyjne sp�ywy zdobione ornamentem okuciowym i zwisami owocowo-kwiatowymi przedstawionymi na pasach materii.
Korpus flankowany jest przez wspomniane dwie oran�erie.
Oran�erie te, dwukondgnacjowe, za�o�one na planie prostok�t�w, maj� dwu i trzyosiowe elewacje, skromniejsze od dziedzi�ca i bogatsze od ogrodu. Strefa coko�owa tych budynk�w jest wysoka. Elewacje g��wnego korpusu ozdobiono pseudoboniowaniem wykonanym w tynku. W oknach elewacji ogrodowej oraz oknach oran�erii i ich ��cznik�w zachowa�a si� cz�ciowo neogotycka stolarka okienna, natomiast pozosta�e obramienia s� siedemnastowieczne.
Wojan�w wzmiankowany jest po raz pierwszy w dokumentach historycznych w 1281 roku jako siedziba rodu von Zedlitz. Od XIII do 1 �w. XVIII wieku byli oni w�a�cicielami tego maj�tku z kr�tkimi przerwami w latach 1486-1530 i 1540-1548, kiedy dobra nale�a�y do Schaffgotsch�w z Chojnika. W XVIII wieku maj�tek wojanowski cz�sto zmienia� w�a�cicieli, a� do 1755 roku. W�wczas zakupi� go jeleniog�rski kupiec Daniel von Buchs (1707-1779), kt�ry posiada� ju� s�siednie maj�tki w D�browicy (Eichberg) i Wojanowie - Bobrowie (Boberstein). Buchsowie utrzymali swe dobra do roku 1817, kiedy sprzedali je Karolowi Henrykowi von Rothkirch (1785-1830), a jego spadkobiercy w roku 1831 odsprzedali je tajnemu radcy s�dowemu Kr�lestwa Pruskiego - Ike. Zapewne to on by� inicjatorem pierwszej, neogotyckiej przebudowy starego dworu. W 1839 roku zwi�zku z wyjazdem do Kr�lestwa Polskiego Ike sprzeda� maj�tek wojanowski kr�lowi Fryderykowi Wilhelmowi III, kt�ry kupi� go dla swojej c�rki Luizy, �ony Fryderyka Niderlandzkiego. W tym te� okresie dokonano kolejnej, cz�ciowej przebudowy pa�acu i za�o�ono park. W ko�cu XIX wieku dobra wojanowskie drog� dziedziczenia przesz�y na ksi�n� Mari� zu Wied, ksi�niczk� niderlandzk�, kt�ra sprzeda�a je w roku 1908 Karolowi Krieg, porucznikowi rezerwy regimentu dragon�w z Bredow. W latach 1927-1945 Wojan�w nale�a� do konsula dr Effenberga i wydawcy gazet Kammera, pochodz�cych z Wroc�awia. Po II Wojnie pa�ac i budynki folwarczne przej�� skarb pa�stwa. Obecnie jest to w�asno�� prywatna.
Pocz�tki obecnego za�o�enia pa�acowo-parkowego si�gaj� XVII wieku, kiedy stan�� tu obronny dw�r renesansowy.
Pa�ac powsta� w wyniku przebudowy w latach 1603-1607. Prawdopodobnie zosta� wzniesiony na miejscu starszego, zburzonego. Jednorodny, regularny rzut nowszego za�o�enia nie wykazuje wi�kszych zak��ce�. Data umieszczona nad portalem dodatkowo potwierdza przypuszczenia. Pa�ac zrujnowany podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) zosta� odbudowany w pierwotnym kszta�cie. Trzon budynku dotrwa� do dnia dzisiejszego. Pierwsza przebudowa neogotycka nast�pi�a ok. 1833 roku, kiedy w�a�cicielem pa�acu by� Ike. Jego wyjazd W 1839 roku uniemo�liwi� zako�czenie prac. Dopiero w 1835 roku pa�ac zosta� przebudowany na rezydencj� ksi�niczki Luizy Niderlandzkiej w modnym w�wczas duchu romantyzmu. Na kszta�t gothic castle bez dokonywania istotnych zmian w bryle budynku.
W�wczas to stary dw�r otrzyma� nowe oblicze przez nadanie mu cech neogotyku angielskiego.
�wiadomie wykorzystano nie tylko bry�� starszego dworu, ale i pozosta�o�ci dawnego wystroju elewacji frontowej. Podwy�szono sal� balow� i naro�ne wie�yczki. Ryzalit z klatk� schodow� zwie�czono krenela�em. Ca�o�� nakryto wysokim czterospadowym dachem, a wie�yczki zwie�czono sto�kowymi he�mami.
Jeszcze w 1906 roku mia�a miejsce ostatnia przebudowa pa�acu.
Wn�trza znacznie zmienione utraci�y pierwotny wystr�j. Spo�r�d nich na szczeg�ln� uwag� zas�uguje g��wna sala pa�acu, ze wzgl�du na stosunkowo dobrze zachowane polichromie. Jest to sala balowa, znajduj�ca si� na pierwszym pi�trze, zajmuj�ca dwie kondygnacje. Z sieni drugiego pi�tra dost�pna jest empora muzyczna. Omawiana sala balowa nakryta jest, podobnie jak inne pomieszczenia pa�acu, p�askim sufitem z profilowanym gzymsem u podstawy. Nad drzwiami prowadz�cymi z sieni, pod empor� muzyczn� umieszczono scen� przedstawiaj�c� Apolla niesionego na �o�u w otoczeniu orszaku. Nad dwoma pozosta�ymi otworami wej�ciowymi widniej� medaliony ze scenami figuralnymi, uj�te w ozdobne ramy.
Dekoracja ornamentalna pa�acowych wn�trz zachowa�a si� opr�cz tego jedynie w pomieszczeniach widokowych najwy�szych kondygnacji alkierzowych wie� (malowane obramienia okien i nisz, gzymsy wie�cz�ce i sufitowe rozety). Podczas prac renowacyjnych odkryto tak�e polichromi� w dolnych partiach wie�.
W badaniach nad autorstwem neogotyckiej przebudowy pa�acu w Wojanowie, zdania w�r�d badaczy s� podzielone. Rozwi�zanie tego problemu jest o tyle trudne, �e nie zachowa�y si� �adne archiwalia wyja�niaj�ce t� kwesti�. Ponadto, w starszej literaturze brak wzmianek o architektach, kt�rzy mogli bra� udzia� w przebudowie neogotyckiej. Prace badawcze nad omawianym obiektem zabytkowym podj�to dopiero w okresie mi�dzywojennym. Pomini�to analiz� starszego, p�norenesansowego dworu i skoncentrowano si� na rezydencji neogotyckiej. Przedwojenni badacze niemieccy pisz�c o wojanowskim pa�acu pr�bowali przypisa� go Schinklowi, jednak wysuni�te przez nich argumenty nie by�y do�� przekonuj�ce. Kropp w swoim artykule z 1932 roku, kt�ry zosta� opublikowany na �amach czasopisma �Der Wanderer im Riesengebierge� uzna� �e kontakt Schinkla z Wojanowem m�g� nast�pi� podczas jego podr�y po �l�sku w 1832 roku. Atrybucj� t� podj�� Grundmann w obszernej pracy po�wi�conej architekturze schinklowskiej na �l�sku, wydanej w Berlinie w 1941 roku. Swoje przypuszczenia opar� na og�lnej analizie stylistycznej oraz korespondencji ksi�nej Luizy Radziwi�� z 1822 roku z p�niejszym kr�lem Fryderykiem Wilhelmem IV. Natomiast p�niejszy etap neogotyckiej przebudowy ogrodowej elewacji wojanowskiego pa�acu, Grundmann pr�buje po��czy� z osob� Stuelera, architekta starszej generacji uczni�w Schinkla. Swoj� teori� uzasadni� poprzez ukazanie zbie�no�ci formalnych w tw�rczo�ci obu architekt�w. Jednak bardzo dekoracyjne formy raczej na niego nie wskazuj�. Dr Eva B�rsch-Supan przypuszcza, �e przebudow� m�g� zaprojektowa� ucze� Stuelera, Hermann Alexander Wentzel, kt�ry pe�ni� funkcj� nadwornego architekta ksi�cia holenderskiego.
Kompleks pa�acowo-parkowy w Wojanowie to przyk�ad �cis�ego zwi�zku pomi�dzy architektur� a krajobrazem, charakterystycznego dla romantyzmu I po�. XIX wieku. Atrybucja tego za�o�enia nie budzi �adnych kontrowersji.
Park krajobrazowy powsta� w latach 30-tych XIX wieku i zosta� przekszta�cony ok. po�owy tego stulecia przez Petera Lenn� (1789-1866), architekta kr�la pruskiego. Park wojanowski wykazuje cechy charakterystyczne dla tw�rczo�ci tego architekta:
- udzia� du�ych powierzchni trawnikowych
- dalekie widoki z ogrodu na otaczaj�cy krajobraz
- malowniczy uk�ad zadrzewienia
Wojnowski park zosta� powi�zany z architektur� pa�acu (jak ju� wcze�niej wspomniano) zgodnie z wymogami dotycz�cymi kszta�towania modnych w�wczas, romantycznych za�o�e� pa�acowo-parkowych. �w wzajemny zwi�zek w tym omawianym przypadku wyrazi� si� m.in. przez wprowadzenie rozleg�ego ogrodowego tarasu, kt�ry wraz z architektur� oran�erii stanowi� architektoniczn� granic� parku krajobrazowego. Ponadto na p�askim dachu wie�owej klatki schodowej w elewacji frontowej umieszczono drugi widokowy taras, z kt�rego mo�na obj�� wzrokiem du�� cz�� doliny Bobru wraz z zamykaj�cymi j� �a�cuchami wzg�rz i Janowickich Rudaw. Wspania�y widok roztacza si� r�wnie� z najwy�szych kondygnacji naro�nych alkierzowych wie�. Dawniej mo�na by�o z nich podziwia� g��wne pasmo Karkonoszy, obecnie ju� niewidoczne, zas�oni�te przez wysokie drzewa �omnickiego parku i nasyp z drog� prowadz�c� do Krogulca.
Pa�ac w Wojanowie jest niew�tpliwie cennym elementem dziedzictwa regionu i dzi�ki inwestycji prywatnej nie popada w dalsz� ruin�. Jednak du�ym problemem pozostaje sprawa konserwacji polichromii, kt�rej nie po�wi�ca si� wystarczaj�co du�o uwagi w czasie trwaj�cej nadal renowacji obiektu.
Ma�gorzata Cio�ek
LITERATURA:
- B�rsch-Supan E., Berliner Baukunst nach Schinkel, M�nchen 1977.
- B�rsch-Supan E., Fryderyk August St�ler a pa�ace w Mys�akowicach, Karpnikach i Wojanowie, �Krajobrazy. Studia i materia�y�, z. 21 (33), 1998, s. 60-67.
- B�rsch-Supan E., M�ller-St�ler D., Friedrich August St�ler, M�nchen, Berlin 1997.
- Grundmann G., Schlesien, Berlin 1941.
- Hryniewicz A., Kica E., Kieres-Jakubczak E., Kwerenda archiwalna i bibliograficzna za�o�e� pa�acowo-parkowych, woj. jeleniog�rskie, �Krajobrazy. Studia i materia�y�, z. 19 (31), 1997.
|