Skansen Kurpiowski im. Adama Chtnika w Nowogrodzie
Oddzia Muzeum Pnocno-Mazowieckiego
ul. Zamkowa 25, 18-414 Nowogrd
tel. (0-86) 217-55-62

HISTORIA SKANSENU

Skansen jest jednym z dwch najstarszych w naszym kraju muzew na wolnym powietrzu. Jego zaoycielem by Adam Chtnik - etnograf i dziaacz spoeczny. Idea stworzenia Muzeum Kurpiowskiego powstaa w 1919 roku. Adam Chtnik zakupi wwczas 1/3 morgi nieuytkw po dawnej cegielni miejskiej - na skarpie nad Narwi. W cigu kilku lat, wasnym kosztem, doprowadzi ten zaniedbany kt Nowogrodu do porzdku niwelujc teren i obsadzajc go drzewami. W 1923 roku na przygotowanym placu stan pierwszy obiekt. By to drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy, przeniesiony na teren przyszego Muzeum i adaptowany do celw wystawienniczych. W cigu kolejnych czterech lat przybyy budynki gospodarcze, domek dla stra, a take altany, awy i stoy. Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastpio uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placwki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczya ju ponad 2.000 eksponatw przekazanych przez Adama Chtnika.
W nastpnych latach zbiory byy sukcesywnie powikszane. Zgromadzono je w dwch budynkach oraz pawilonach i schronach, a take ustawiono je wprost pod goym niebem. Byy to eksponaty przede wszystkim z zakresu etnografii i przyrody. O takim, a nie innym kierunku gromadzenia zbiorw zadecydowa planowany przez A. Chtnika dydaktyczny charakter placwki, ktra miaa "uatwi nauk szkoom miejscowym i okolicznym, zwiza modzie z terenem i ziemi polsk".
W latach 1928-30 Adam Chtnik zrzek si Muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w zamian za piecz nad t placwk i pozostawienie mu kierownictwa. W 1930 roku warto majtku muzeum oszacowano komisyjnie na ponad 35 tysicy zotych, z czego 20 tysicy stanowio wkad maestwa Zofii i Adama Chtnikw. Teoretycznie Muzeum Kurpiowskie stao si placwk statutow PTK, dofinansowywan przez Wydzia Nauki Pozaszkolnej Ministerstwa Owiecenia, Kas im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej. Faktycznie nadal pozostawao pod opiek Adama Chtnika, ktry sam musia troszczy si nie tylko o dalsze gromadzenie zbiorw, ich waciwe przechowywanie, lecz take o funkcjonowanie Muzeum jako placwki owiatowej i turystycznej. Ze znaczn pomoc przyszo w 1933 r. Towarzystwo Naukowe Pockie, ktre otworzyo w pobliu Skansenu Stacj Naukow Dorzecza rodkowej Narwi. Jej kierownikiem zosta Adam Chtnik. Stacja zgromadzia, do wybuchu II wojny wiatowej, okoo 10 tysicy eksponatw z archeologii, historii i geologii, oraz bibliotek liczc okoo 4 tysice woluminw.

Muzeum Kurpiowskie prowadzio liczne badania terenowe, gromadzio dokumentacj naukow oraz prace monograficzne i popularyzatorskie. Kierownik Muzeum nawiza wspprac z Instytutem Etnograficznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polsk Akademi Umiejtnoci w Krakowie. W ramach Muzeum dziaaa kurpiowska kapela ludowa oraz amatorski zesp teatralny. Prnie dziaajce Muzeum nadal borykao si z problemami finansowymi. Przyznawane subwencje byy niewystarczajce, a ponadto pojawiy si niejasnoci dotyczce spraw majtkowych midzy Chtnikami, a Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Bardzo trudna sytuacja finansowa Muzeum, pokane zaduenie placwki, jak te konflikt z PTK sprawiy, e w 1939 roku Adam Chtnik podj decyzj o sprzeday czci zbiorw do Ostroki, by w ten sposb zdoby pienidze na spacenie dugw. Wybuch wojny uniemoliwi realizacj tych planw.
W wyniku dziaa wojennych Muzeum ulego cakowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, oraz wywiezione do omy, Dbowa i Szczepankowa zginy bezpowrotnie. Ocalay jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejciowa od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty elazne, ktre day pocztek stworzonemu w 1948 roku Muzeum w omy. Muzeum Regionalne w omy zaprezentowao w 1956 roku na tzw. "pulwach" (pod om), w ramach wystaw rolniczych, ekspozycj powicon tradycyjnemu rolnictwu kurpiowskiemu. Pokazano wwczas te wntrze chaupy kurpiowskiej zaaranowane w pawilonie wystawienniczy m. W dwa lata pniej wspomnian wystaw przeniesiono do Nowogrodu. Daa ona pocztek odbudowie zniszczonego przez wojn Skansenu, ktry sta si oddziaem Muzeum w omy
Drugim narodzinom Muzeum towarzyszy, podobnie jak poprzednio, Adam Chtnik, ktry po przejciu na emerytur kierowa bezpatnie, w charakterze rzeczoznawcy, odbudow Skansenu. Powikszono teren Muzeum, ktry po wczeniu do tzw. Wzgrza Ziemowita obj obszar 3,5 ha. Stopniowo, obok wyremontowanych odrzynkw drzew bartnych i bramy z Dud Puszczaskich, zaczo przybywa obiektw. Pierwszym by drewniany kierat ze Zdrbiska przeniesiony ze wspomnanej wystawy rolniczej. W latach 60-tych postawiono wiatrak ze wsi Plewki, spichlerz z Dylowa Starego, chaupy z (iawrych i Myszyca Starego. zrekonstuowano chaup z Kadzida, bram z Zalasa, kapliczk "Na cztery strony wiata" oraz pomnik bohatera kurpiowskiego Stacha Konwy Przybyo te kilka obiektw, tzw. maej architektury: folusz ze wsi Jurki, studnia z urawiem, gobnik oraz ule. W 1963 roku w najstarszej czci Skansenu otwarto uroczycie dzia bartniczo-pszczelarski. Pod koniec lat 60-tych przeniesiono spichlerz z Cika, kuni z Zalasa, olejarni z Witowego Mostu, chaup z tej samej wsi oraz z Baranowa i ysych. W tym samym czasie zrekonstruowano spichlerz z Kadzida. W kocu lat 70-tych na obszarze obecnego Muzeum znajdowao si 16 duych i 14 maych obiektw architektury drewnianej. Skansen Kurpiowski obj swoj dziaalnoci teren rodkowej i wschodniej Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. W 1987 roku zestawiono jeszcze dwa obiekty duej architektury: stodo z Dobregolasu i obor z Wyku.Te dwa XIX-wieczne budynki zostay zakupione i zwiezione na teren Muzeum w drugiej poowie lat 70-tych. Postawione w najnowszej czci Skansenu, obok chaupy z Baranowa, utworzyy7 typowa dla Kurpiowszczyzny zagrod wiejska. W 1995 roku przyby jeszcze jeden budynek - rekonstrukcja karczmy z Dylowa z koca XIX wieku.
Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie ma charakter parku etnograficznego. Nie odtwarza ukadw przestrzennych wsi, a tylko prezentuje tradycyjne budownictwo drewniane. Celem jaki stawia sobie Adam Chtnik byo pokazanie typowego "drewnianego osiedla puszczaskiego" na tle miejscowej przyrody.

ZWIEDZANIE SKANSENU

Skansen zaczynamy zwiedza od Wzgrza Ziemowita, ktre stanowi najstarsz cz Nowogrodu. Tutaj w czasie wykopalisk archeologicznych odkryto fundamenty redniowiecznego zamku murowanego, wok ktrego powstaa osada, zwana Nowogrodem. Przy gwnej bramie wejciowej od ulicy Zamkowej znajduje si CHAUPA ZE WSI YSE pochodzca z 1923 roku. Jej ciany zostay zbudowane z bali sosnowych czonych na wgach "na jaskczy ogon". Podmurwk stanowi kamienie polne zwizane zapraw cementow. Chaupa posiada dach dwuspadowy o konstrukcji krokwiowej, kryty gontem. Ozdobne szczyty osonite zostay wiatrownicami, ktre nad kalenic zakoczono "parogamfw ksztacie rogw. Nad oknami znajduj si ozdobne "koniny "z motywami orw. Wntrze o ukadzie dorodkowym, charakterystyczne dla okresu midzywojennego, skada si z: sieni, izby duej, izby maej i alkierza. Chaupa ze wsi yse nie jest udostpniana do zwiedzania, mieci si w niej dozorcwka.

Drugim obiektem znajdujcym si na Wzgrzu Ziemowita jest XIX-wieczny DWR ZE WSI BRZZKI. ciany s konstrukcji zrbowej z bali sosnowych. Podmurwka, jak te schody prowadzce na ganek i taras, wykonano z kamieni polnych spojonych zapraw cementow. Dach naczkowy, kryty gontem. W dworze znajduje si dua sie (mieszczca kas biletow i sklepik z pamitkami), salon, dwa alkierze oraz dwa pokoje, w ktrych mieszcz si pracownie Muzeum i administracja oraz staa wystawa biograficzna "Adam Chtnik. ycie i dzieo". Na uwag zasuguj, umieszczone w salonie, ciekawe piece kaflowe przeniesione z XIX-wiecznego dworu w Romanach. Obok dworu znajduje si rekonstrukcja studni z Braszczyka wykonana w 1972 r.
Po obejrzeniu Wzgrza Ziemowita i zwiedzeniu wystawy w dworze udajemy si na PLAC BARTNY. Jest to najstarsza cz Skansenu. Zwiedzanie placu bartnego zaczynamy od obejrzenia dwch odrzynkw drzew bartnych, ktre zostay przywiezione na teren Skansenu w latach 20-tych.To wanie one ocalay z poogi wojennej. Nisze drzewo to db liczcy okoo 700 lat, wysze natomiast to 500-letnia sosna. W takich drzewach, na wysokoci od 3 do 18 metrw w dziuplach, zwanych barciami, yy niegdy pszczoy. Nastpnie ogldamy ule kodowe, wrd ktrych dominuj ule-stojaki. W XIX wieku, kiedy wadze zaborcze zabroniy Kurpiom wstpu do lasu, bartnicy zaczli hodowa pszczoy we wspomnianychych ulach, ustawiajc je w sadach i ogrodach.

POMNIK STACHA KONWY jest rekonstrukcj nagrobka, ktry zosta postawiony w 1922 roku w lesie podjednaczcwem. Legendarny bohater kurpiowski - Stach Konwa dowodzi oddziaem strzelcw, ktry bra udzia w walkach o tron polski w 1733 roku po stronie Stanisawa Leszczyskiego. Stach Konwa zasyn z niezwykej odwagi w czasie biwy pod Jednaczewem koo omy. W walce z poczonymi wojskami sasko-rosyjskimi zgin prawie cay oddzia Kurpiw. Stacha Konw pojmano i obiecano wolno, pod warunkiem, e przyczy si do stronnictwa Sasw. Za odmow zosta powieszony. Oddajc hod dzielnemu Kurpiowi Adam Chtnik postawi pomnik w miejscu, gdzie zosta pochowany. Pomnik ten, jak wiele innych, zosta zniszczony przez hitlerowcw w czasie II wojny wiatowej. Ogldan rekonstrukcj wykonano w 1965 r. W niszy wydronej barci znajduje si rzeba "Chrystusa Frasobliwego" wykonana przez Franciszka Szymaskiego, jednego z rzebiarzy ludowych Kurpiowszczyzny.

SPICHLERZ ZE WSI CIK pochodzi z koca XIX wieku. Jego ciany zostay wykonane z hali sosnowych tartych rcznie. Dach spichlerza jest konstrukcji krokwiowej i zosta pokryty dranicami. Zakoczenie wiatrownic wycite w ozdobne "parogi". Spichlerz zosta usytuowany wysoko nad ziemi na tzw. "grzybkach". Ich konstrukcja zabezpieczaa zboe i warzywa przed gryzoniami.
Nieopodal spichlerza znajduje si LENICZWKA bdca rekonstrukcj leniczwki ze wsi Zawodzie koo Myszyca, z II p. XIX wieku. ciany leniczwki s konstrukcji sumikowo-tkowej czonej ze zrbem. Dach budynku jest dwuspadowy z zaamaniem, nakryty gontem. Ukad wewntrzny dwutraktowy symetryczny. Leniczwka znajduje si w miejscu, gdzie przed II wojn wiatow sta budynek Biura Odbudowy. W leniczwce jest prezentowana wystawa stroju ludowego Kurpiowskiej Puszczy Zielonej.

Po zwiedzeniu wystawy stroju udajemy si na altan widokow, z ktrej moemy podziwia pikna panoram Kurpiowszczyzny. Omioboczna altana, nakryta stokowym dachem, zostaa zbudowana na miejscu istniejcej tu przed wojna. Na supach altany, od strony wewntrznej, zostay wyrzebione znaki bartne, jakimi sygnowali swoje barcie kurpiowscy bartnicy Kady bartnik, zgodnie z prawem, posiada br bartny (liczcy 60 pni bartnych), k bartn oraz miejsce na rzece do zastawiania jazw. Bartnicy nie podlegali jurysdykcji ksicej. Rzdzili si wasnym prawem bartnym. Sprawy sporne rozstrzygay sdy bartne, ktrym przewodzi starosta bartny, wybierany spord szlachty. Zachowa si spisany przez Stanisawa Skrodzkiego w 1616 roku "Porzdek prawa bartnego dla starostwa omyskiego", ktry regulowa nie tylko prac sdw bartnych lecz take normowa zwyczajowe prawo bartne oraz wykonywanie wyrokw.

Opuszczamy plac bartny i kamiennymi schodami udajemy si do ZAGRODY Z MYSZYCA. W jej skad wchodzi XIX-wieczna chaupa ze wsi Myszyniec Stary, stodoa ze wsi Wejdo, spichlerz ze wsi Pitkowizna oraz Kierat ze wsi Zdrbisko i rolusz ze wsi Jurki. Chaupa jest konstrukcji zrbowej na podmurwce kamienno-glinianej. Dach chaupy jest konstrukcji krokwiowo-jtkowej, kryty gontami. Szczyt od strony rzeki amany - w grnej czci ubity "w sonko". We wnce - porodku - znajduje si figura Matki Boskiej Racowej. Szczyty zostay wzmocnione wiatrownicami zakoczonymi "parogami" w ksztacie koskich gw. Nad oknami znajduj si ozdobnie wycite "koniny". Drzwi wejciowe do chaupy zostay obite deskami we wzory "sonka" i "jodeki" oraz ozdobione kowalskimi gwodziami. Ukad wntrz dorodkowy: sie, izba dua, alkierz i izba maa.Trzony kuchenne znajduj si w izbie duej oraz izbie maej i s typu angielskiego. Piec grzewczy zosta usytuowany w ten sposb, e jednoczenie ogrzewa alkierz i du izb. Wyposaenie wntrza pochodzi z okresu midzywojennego i prezentuje chaup bursztyniarza.
Stodoa pochodzi z XIX wieku i ma konstrukcj zrbow. Dach jest dwuspadowy kryty trzcin. Wierzeje zostay osadzone na biegunach, wanych "kunami". Stodoa skada si z klepiska i Jednego ssieku, przedzielonych zasiecznic. W ssieku znajduj si dziewitnastowieczne narzdzia rolnicze, natomiast na klepisku stoj wialnie i mynki do zboa, poruszane przez stojcy przed stodo kierat. Kierat z XIX wieku. Osadzony na kamieniu, zosta przykryty dwuspadowym daszkiem gontowym. Od grubego pionowego supa odchodzi pozioma "miga", do ktrej zaprzgano konia. Kierat uruchamia sieczkarnie, wialnie i mynki do zboa.
Spichlerz z pocztku XX wieku, jest konstrukcji zrbowej i posiada dwuspadowy dach kryty dranicami. Zosta posadowiony wysoko nad ziemi na tzw. "grzybkach", ktre zabezpieczay zgromadzone w nim produkty przed gryzoniami. W cianie frontowej znajduje si podcie wsparty na supach. Spichlerz jest dwupoziomowy. Suy do przechowywania zboa, a w czasie komasacji peni funkcj mieszkania. Obecnie w spichlerzu znajduje si wyposaenie typowego spichrza z okresu midzywojennego.
Folusz z koca XIX wieku znajduje si tu obok spichlerza. Skada si z gbokiego koryta i dugiego smyka. Folusz suy do "zbijania" wenianej tkaniny samodziaowej w sukno. Przesuwan w korycie tkanin polewano wrzc wod i suwano po niej smyk, co powodowao jej folowanie.

Wdrujc dalej po Skansenie dochodzimy do niewielkiego WIATRAKA z 1922 roku, pochodzcego ze wsi Plewki. Jest to wiatrak typu paltrak, tzn. zosta posadowiony na kkach jedcych po krynie wok wasnej osi. Nie opodal wiatraka znajduje si STUDNIA Z URAWIEM, bdca rekonstrukcj XIX-wiecznej studni z Dbnik.

Nastpnie zwiedzamy rekonstrukcj ZAGRODY Z KADZIDA. W jej skad wchodzi XIX-wieczna chaupa oraz spichlerz. Chaupa jest konstrukcji zrbowej o wgach czonych na "jaskczy ogon". Posiada dach dwuspadowy, konstrukcji krokwiowej, kryty gontami. Jeden ze szczytw zosta ozdobnie ubity w kwadraty. Drzwi wejciowe do chaupy ozdobnie obito deseczkami. Ukad wntrz dorodkowy: sie, izba dua i tzw. cigy alkierz. Wyposaenie chaupy pochodzi z okresu midzywojennego. Spichlerz, podobnie jak chaupa, jest rekonstrukcj istniejcego do dzi budynku z 1915 roku. ciany s konstrukcji zrbowej. W cianie frontowej znajduje si podcie wsparty na supach. Dach dwuspadowy pokryty gontami. Spichlerz zosta posadowiony wysoko nad ziemi, na tzw. "grzybkach". Spichlerz suy do przechowywania zboa.

ZAGROD Z GAWRYCH tworzy chaupa z koca XVIII wieku oraz spichlerz z tego samego okresu. Chaupa pochodzi ze wsi Gawrychy.Jest konstrukcji zrbowej. Fundament wykonano z kamieni spojonych zapraw wapienn. Dach jest konstrukcji krokwiowej, kryty gontami. Szczyt od drogi amany, ubijany w kwadrat. Do chaupy prowadz pdrzwiczki (latem chroniy przed zwierztami) i drzwi obite deseczkami we wzr rombu. Okna dwuskrzydowe z szybkami osadzonymi w oowiu. Ukad wntrza dorodkowy: sie, izba dua, alkierz i komora, prezentuje jeden z najstarszych typw wntrza. Wzdu caej chaupy, pod belkami stropowymi, przebiega tzw. tram. Trzymano na nim chleb, przdziona lnu i weny, pamitki osobiste i rodzinne. W chaupie znajduje si najstarszy typ trzonu kuchennego - z tzw. otwartym paleniskiem. Obok paleniska zosta usytuowany piec grzewczy, ktry ogrzewa jednoczenie du izb i alkierz. Znaczn cz sieni zajmuje olbrzymi komin z rudy darniowej. Wyposaenie chaupy pochodzi z koca XIX wieku.
Spichlerz ze wsi Dylewo Stare zosta posadowiony na luno uoonych, duych kamieniach polnych. ciany wykonane z pbali rcznie ciosanych s konstrukcji zrbowej. Spichlerz posiada dach dwuspadowy, konstrukcji krokwiowej, kryty gontami. W cianie frontowej znajduje si podcie wsparty na supach. Spichlerz suy do przechowywania zboa. Obecnie znajduje si w nim wystawa naczy do przechowywania zboa oraz narzdzi sucych do przetwarzania zboa na mk i kasz. Po zwiedzeniu zagrody z Gawrych przechodzimy do dziau przemysowego, w skad ktrego wchodzi olejarnia, kunia i myn wodny.

OLEJARNIA ze wsi Witowy Most pochodzi z XIX wieku. Jej ciany s wykonane z bali sosnowych czonych na "jaskczy ogon". Dach ma konstrukcj krokwiow i jest pokryty dranicami. Wntrze olejarni wyposaono w gniecido do miadenia nasion oleistych, otwarte palenisko, nad ktrym rozgrzewano zgiecione nasiona oraz pras do wyciskania oleju.

KUNIA ze wsi Zalas pochodzi z XVIII wieku.Jest zbudowana z bali sosnowych czonych "w jaskczy ogon". Dach dwuspadowy zosta pokryty dranicami. W kuni znajduje si palenisko, tzw. kotlina zbudowana z kamieni i rudy darniowej. Nawiew powietrza do paleniska odbywa si przy pomocy skrzanego miecha. Przed kotlina stoi kowado, a na warsztacie obok, s eksponowane narzdzia i wyroby kowalskie.

MYN WODNY ze wsi Dobrylas zosta wybudowany prawdopopobnie w XVIII wieku, a nastpnie przebudowany po 1H64 i 1917 roku. Pierwotnie sta na Pisie w odlegoci 11 km od Nowogrodu. Myn jest konstrukcji supowej, szalowany pionowymi deskami i olistwowany. Dach jest dwuspadowy, pokryty gontami. Tu obok myna znajduje si kopia KAPLICZKI W. JANA NEPOMUCENA pochodzcej z pierwszej poowy XIX wieku ze wsi Tarnowo.
Kolejnym obiektem, ktry mijamy wdrujc do zagrody z Baranowa jest CHAUPA ZE WSI WITOWY MOST. Zupenie nietypowa dla regionu kurpiowskiego, poprzez swoje podcienie w cianie frontowej. Pochodzi z drugiej poowy XIX wieku i by moe bya przeznaczona na karczm, ale nigdy nic penia tej funkcji. W tej wanie chaupie przyjmowany by przez wadze omyskie laureat literackiej Nagrody Nobla - Czesaw Miosz, w czasie jego pobytu w Polsce w 1981 r.

Nasz wycieczk koczymy zwiedzaniem ZAGRODY Z BARANOWA. W jej skad wchodz: chaupa z Baranowa, obora z Wyku i stodoa z Dobregolasu. Chaupa z 1805 roku jest konstrukcji zrbowej o dachu dwuspadowym pokrytym gontem. Ciekawym elementem konstrukcyjnym Jest wzduna belka biegnca przez calu chaup, tzw. tram. Na tramie wyryto dat budowy domu. Ukad wntrza dorodkowy: sie, izba dua, alkierz i izba maa. Wyposaenie chaupy pochodzi z lat 60-tych XX wieku. Obora z koca XIX wieku Jest wykonana z hali sosnowych czonych na pwpust z ostatkami. Dach jest dwuspadowy, pokryty soma. Obora ma trzy pomieszczenia z osobnymi wejciami. Stodoa z koca XIX wieku posiada ciany z bali sosnowych wgowanych na zacios prosty z ostatkami. Dach jest dwuspadowy pokryty som. Stodoa ma trzy pomieszczenia: klepisko oraz dwa ssieki. Po zwiedzeniu zagrody z Baranowa wracamy kamiennymi schodami na Wzgrze Ziemowita.

Opracowane na podstawie tekstu Urszuli Kuczyskiej

SKANSEN KURPIOWSKI im. ADAMA CHTNIKA w Nowogrodzie
Oddzia Muzeum Pnocno-Mazowieckiego
ul. Zamkowa 25, 18-414 Nowogrd
tel. (0-86) 217-55-62


Z A P R A S Z A M Y !