|
abakus, najwysza cz gowicy w ksztacie czworobocznej pyty. [ac. cus, z gr. baks]
absyda => apsyda.
aedicula, edicula, edykua, edyku; w staroytnoci: 1. kapliczka zwieczona frontonem opartym na antach, pilastrach lub kolumnach; 2. model budynku; 3. nisza we wewntrznych cianach budynku. W sztuce redniowiecznej i nowoytnej miniaturowy model budowli prezentowany przez fundatora lub motyw dekoracyjny stosowany gwnie w malarstwie i rzebie. Szczeglnie popularne byy romaskie i gotyckie aedicule baldachimowe, wstpujce zwaszcza w portalach. W Polsce aedicule wystpuj te jako sterczyny attyk renesansowych.
aha, ukryta granica ogrodu w formie gbokiego rowu, fosy, kanau lub uskoku tarasowego na stoku, uniemoliwia jej przekroczenie, a nie przesaniajca widoku na okolic.
akant, rolina o duych, gboko wycitych liciach i zebranych w kos kwiatostanach, rosnca w stanie dzikim w krajach rdziemnomorskich; pierwowzr ornamentw znanych pod nazw licia, kwiatu i wici akantu, stosowanych szeroko w ornamentyce od staroytnoci do czasw wspczesnych. [gr. kanthos]
akwaforta, kwasoryt, technika graficzna druku wklsego; take odbitka otrzymana t technik. [w. aquaforte]
akwarela: 1. farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, przewanie z gumy arabskiej, czsto z dodatkiem miodu (farby miodowe), cukru lub gliceryny, ktre nadaj elastyczno i uatwiaj pobranie farby wilgotnym pdzlem, nieodporna na wiato, atwo powieje; 2. technika malarska; [w. acquarello, od acqua woda]
akwatinta, kwasoryt, paszczyznowy, technika graficzna druku wklsego, zbliona do  => akwaforty, rozpowszechniona w XVIII w.; take odbitka wykonana t technik.
akwedukt, wodocig, kana podziemny, naziemny lub wzniesiony na arkadach, doprowadzajcy wod z odlegych rde rurami. Wraz ze sztucznymi ruinami wprowadzono akwedukty do ogrodw sentymentalnych i romantycznych w 2 po. XVIII w. (Arkadia, Schweitzingen). [ac. aquaeductus]
la greque, ornament, przewanie meander; termin uywany w Polsce od po. XVIII w.
aleja, droga piesza lub jezdna wiodca midzy rwnolegymi rzdami drzew; aleja wystpuje te jako droga midzy szeregami rytmicznie ustawionych rzeb lub fontann, w powizaniu z drogami komunikacyjnymi i ulicami miejskimi jako promenada lub bulwar; najcenniejsze aleje s chronione jako zabytki ogrodowe i pomniki przyrody, m.in.: Aleje Ujazdowskie w Warszawie (1768), Aleja Krlewska w Gdasku (1770), aleja lipowa z Nieborowa do Arkadii. [franc. alle droga]
al fresco   => fresk.
alkierz: 1. wydzielony wyranie w bryle budynku naronik lub narona dobudwka, o rzucie na og kwadratowym lub prostoktnym, kryte czsto osobnym dachem; alkierz wyksztaci si w 1 po. XVI wieku z naronych baszt warownych zamkw. W Polsce charakterystyczny zwaszcza dla dworw XVI wieku i paacw XVII wieku; w budownictwie dworw murowanych i drewnianych utrzymywa si do XIX wieku. 2. maa izba mieszkalna na dworach i paacach, na og narona, bdca garderob, sypialni, gabinetem, czasem alkow; 3. izba mieszkalna w karczmach; 4. w budownictwie wiejskim izba na przechowywanie ziarna, tzw. szafarnia. [staroczes. alker, arker, niem. Arker, starofranc. arquiere]
alkowa, komnata, izdebka, wyodrbniona cz wikszego pomieszczenia przeznaczona najczciej na oe. Wystpowaa w antycznych domach rzymskich, w domach arabskich, od po. XVII wieku rozpowszechnia si we francuskich paacach miejskich i wiejskich, od XVIII wieku w budownictwie caej Europy; w XIX wieku przeksztacia si we wnk sypialn. [franc. alcove, z hiszp. alcoba, z arab. al-kubba sklepiona komnata, namiot]
alla prima, fa presto, technika malowania w sposb bezporedni, szybko, bez podmalowania i najczciej bez przygotowania rysunku. [w. od razu]
alpinarium, ogrd skalny z rolinami grskimi urzdzony dla celw naukowych i dydaktycznych; alpinarium zakadano w warunkach naturalnych lub na specjalnie sztucznie utworzonych zboczach i pagrkach; alpinaria wprowadzono jako urozmaicenie do parkw krajobrazowych w 2 po. XVIII w., najpierw w Anglii, nastpnie w caej Europie. [od ac. Alpinus alpejski]
altana, staropol. chodnik, ciennik, budowla ogrodowa, zazwyczaj ozdobna w formie, o aurowych cianach czsto oplecionych rolinami pncymi, suca do wypoczynku i osony przed socem lub deszczem; rwnie niewielki plac ocieniony przez krg drzew; w ogrodach renesansowych byy altany przewanie trejaowe; w ogrodach barokowych XVII i XVIII wieku budowano gwnie murowane, otwarte lub zamknite, altany o bogatej dekoracji dachw, filarw, cian (monoptery, rotundy, altany wieloboczne, o kopulastych dachach); umieszczano je w wzowych punktach ukadu ogrodu lub na zakoczeniu osi kompozycyjnych; w ogrodach krajobrazowych wprowadzano altany w ksztacie antycznych wity, gotyckich kaplic, chiskich kiskw czy pagd, albo te wiejskich chatek; sytuowano je w miejscach o piknych widokach (=> belweder); w ogrodach wspczesnych altany otrzymuj posta lekkich pawilonw, wiat, werand, budowanych z drewna, stali, betonu, kamienia, szka i tworzyw sztucznych. [w. nadbudwka, weranda w dachu]
ambit, obrb: 1. staropolskie zabudowanie ze supw, obwd, kruganek wok domu lub dziedzica klasztornego; 2.   => obejcie. [ac. ambitus obwd]
ambona, kazalnica, jeden z gwnych elementw wyposaenia kocioa chrzecijaskiego, suy do odczytywania tekstw liturgicznych, wygaszania kaza; wykonywania z kamienia naturalnego lub sztucznego, drewna, metalu, zazwyczaj bogato zdobiona.
ambroid   => bursztyn.
amfilada, trakt pomieszcze poczonych wejciami, umieszczonymi na jednej osi (na og identycznej z osi traktu lub rwnolegej do niej. [franc. enfilade, od en-filer naniza, tj. nawlec na jedn ni]
amfiteatr: 1. w staroytnej architekturze rzymskiej odkryta budowla widowiskowa wzniesiona na planie elipsy, z aren po rodku i widowni wznoszc si dokoa niej schodkowo, z wewntrznymi kuluarami; 2. budowla ogrodowa wystpujca w ogrodach barokowych i klasycystycznych w XVII i XVIII w.; 3. w nowoytnych budowlach widowiskowych widownia (lub jej cz) wznoszca si kolisto lub pkolisto ku grze; rwnie nazwa budowli z tak widowni. [ac. amphiteatrum, z gr. amphi-thatron podwjna widownia, w ksztacie koa]
amorek   => putto.
angielski ogrd, forma ogrodu i kierunek w sztuce ogrodowej nawizujcy do ukadu naturalnego krajobrazu. Powsta w Anglii na pocztku XVIII w. pod wpywem pogldw artystycznych inspirowanych poprzedzajcymi je ideami filozoficzno-literackimi oraz malarskimi przedstawieniami pejzau. Angielski ogrd cechuje zarzucenie sztucznej regularnoci, wyeliminowanie linii prostej.
antependium, antependium, frontale, zasona lub zakrycie podstawy staego otarza chrzecijaskiego.
antresola, niskie pomieszczenie mieszkalne jedno- i kilkuizbowe, wydzielone w grze z przestrzeni przyziemia (parteru), rzadziej pitra, nie stanowice jednak kondygnacji budynku. Antresole, jako odmian  => mezzanina, zaczto stosowa w paacach renesansowych. [franc. entresol]
antykamera, pokj speniajcy we wntrzach paacowych XVI-XVIII wieku rne funkcje, na og preprezentacyjnej poczekalni dla dworzan i pokojowych, jadalni itp.; stanowi czsto pomieszczenie poprzedzajce lub oddzielajce pokoje o okrelonym przeznaczeniu. W Polsce w XVI wieku odpowiednikiem antykamery bya izba wielka; waciwa antykamera poprzedzajca komnat sypialn pojawia si w XVII wieku. [w. anticamera]
aparaty kocielne, przedmioty suce do celw liturgicznych; najwicej ich jest uywanych w liturgii rzymskokatolickiej; aparaty kocielne obejmuj cztery zasadnicze grupy:
1. urzdzenie otarza: krucyfiks, relikwiarz, lichtarze, kanony;
2. naczynia liturgiczne, tj. naczynia uywane w czasie odprawiania naboestw, sporzdzane zazwyczaj z cenniejszych materiaw, wyzacane od zewntrz: kielich, patena, puszka, monstrancja oraz kustodia, a take ampuki z tack, kadzielnica, dka z kadzidem, kropielnica, kropido, naczynia na oleje wite i dzwonki;
3. parametry: konopeum, obrusy i antependia, przeznaczone do okrywania otarza; puryfikaterz, palka, korpora, velum, bursa, do okrywania aparatw kocielnych; szaty kapaskie, uywane w czasie czynnoci liturgicznych: humera, alba, pasek, koma, rokieta, ornat, kapa, manipularz, stua, tunicela, dalmatyka, infua, piuska, biret, rkawiczki, sanday oraz baldachim i wszelkie chorgwie procesyjne;
4. odznaki liturgiczne, przysugujce duchownym w zalenoci od funkcji sprawowanych przez nich w Kociele, noszone w czasie obrzdw liturgicznych:
paliusz, piercie biskupi, pastora, krzy arcybiskupi i krzy biskupi.
apartament, zesp pomieszcze (zazwyczaj reprezentacyjnych i na jednej kondygnacji), tworzcych wydzielon w obrbie budynku cao mieszkaln, przeznaczon dla pojedynczego uytkownika. Apartament wyksztaci si we Francji i we Woszech w 1 po. XVI wieku. [w. appartamento, od appartamente osobno]
aplika: 1. wiecznik przycienny jedno- lub wieloramienny o trzonie naoonym na cian; 2. niewielkie zwierciado przycienne oprawione w drewnie zocone lub malowane ramy. [franc. applique, od appliquer przykada, nakada]
apsyda, absyda, w architekturze (g. sakralnej) pomieszczenie na rzucie pkola, pelipsy, trjlicia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykajce prezbiterium lub naw (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o rwnej lub mniejszej od nich wysokoci i szerokoci, wyodrbnione lub wtopione w bry budynku. [franc. apside, abside, pnoac. absida, ac. absis ~idis]
apsydiola, maa apsyda przystawiona do apsydy gwnej albo do obejcia.
arboretum, ogrd lub park przeznaczony do uprawy rnych gatunkw i odmian rolin drzewiastych w celach naukowo-badawczych i dydaktycznych. [niem. Arboretum, z pnoac. arboretum, od arbor drzewo]
architraw, epistyl, nadsupie, belka spoczywajca na kolumnach (filarach, pilastrach), najniszy i najwaniejszy czon belkowania; pierwotn funkcj architrawu byo podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. [niem. Architraw, z w. architrave belka gwna od trave belka(z ac. trabs)]
archiwolta: 1. profilowane lub ornamentowane czoo arkady, element dekoracyjny, pokrywajcy krzywizn konstrukcyjnego uku. 2. uk konstrukcyjny w zamkniciu gr portali rom. i got., powtarzajcy si kilkakrotnie w biegncych w gb uskokach, najczciej ozdobiony rzeb. [niem. Archivolte, w. archi-volto]
arkada, element architektoniczny skadajcy si z dwch podpr (filarw, kolumn) zamknitych gr ukiem. W zalenoci od funkcji arkada dzieli si na: konstrukcyjne - penice rzeczywist funkcj dwigania lub odciania i dekoracyjne; w zalenoci od rodzaju podpr nosz nazw: filarowych, kolumnowych, filarowo-kolumnowych itp. Arkada wystpuje pojedynczo, najczciej jednak w rzdzie, tworzc podstawowy element wielu budowli lub ich czci: partii midzynawowych w kocioach, krugankw arkadowych, loggii itp. Niesusznie jest nazywane arkadami rzdu podpr zamknitych gr poziomo. leba arkada (blenda arkadowa) ma otwr zamknity cian przylegajcego muru. [franc. arcade, z w. arcata]
arkadkowy fryz, arkatura, fryz zoony z arkadek.
Aron Hakodesz, Aron Kodesz, szafa otarzowa przeznaczona do przechowywania   => rodaw, jeden z zasadniczych elementw wyposaenia gwnej sali modlitwy w synagodze, umieszczony na osi ciany skierowanej w stron Jerozolimy (w Europie - ciany wsch.). [hebr. wita arka]
arras, okrelenie stosowane powszechnie do 2 po. XVII wieku do wszystkich tkanin dekoracyjnych tkanych technik gobelinow, wywodzce si od nazwy franc. miasta Arras (w pn. Francji), orodka produkcji tego typu tkanin w XIV-XV wieku. Zob. te werdiura.
arsena, cekhauz, budynek lub zesp budynkw przeznaczonych do wytwarzania, naprawy, a take przechowywania broni i sprztu wojennego (zw. wwczas zbrojowni); zwykle monumentalna murowana, sklepiona budowla, niekiedy o cechach obronnych. [franc. arsenal, w. arsenale, daw. weneckie Arzanale]
arteria, ulica w miecie o znacznej przelotowoci i szybkoci ruchu koowego, suca zarwno ruchowi tranzytowemu, jak midzydzielnicowemu. Nazw arteria okrelamy rwnie najwaniejsze autostrady i drogi o znaczeniu midzynarodowym lub midzyregionalnym, a take wane drogi komunikacji wodnej.
aspersorium, may przenony kocioek na wicon wod.
atelier   => pracownia.
atlant, gigant, telamon, posg mczyzny w postawie stojcej (rzadziej siedzcej lub klczcej), sucy za podpor zamiast kolumny, filara lub pilastra, wspierajcy gow, barkami albo rkami belkowanie, sufit, balkon czy inny element architektoniczny. [gr. tlas, tlantos - w mitologii greckiej: tytan dwigajcy z rozkazu Zeusa na barkach sklepienie niebios]
atrium, w architekturze wczesnochrzecijaskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnad, poprzedzajcy waciwy koci, peni rol   => narteksu; porodku atrium znajdowa si zbiornik wody do ablucji. [ac.]
attyka, cianka, balustrada lub rzd sterczyn bd szczycinkw, wieczcych elewacj budowli i znajdujcych si zwykle ponad gzymsem koronujcym; pewne typy attyki maj znaczenie konstrukcyjne jako cianki niskiego poddasza; attyka peni g. funkcj dekoracyjn, suc zwykle do czciowego lub cakowitego osonicia dachu; wieczy cae budynki lub ich poszczeglne czci. [franc. (tage) attique, od gr. Attiks attycki]
aureola, w sztuce wietlisty otok wok przedstawionej postaci, symbolizujcy przede wszystkim wito. Aureola pojawia si jako: 1. m a n d o r l a w ksztacie migdau lub owalu, przysugujca Chrystusowi i Marii; 2. aureola p r o m i e n i s t a; 3. aureola r o z p r o s z o n a, zw. czsto g l o r i . Zob. te nimb. [franc. aurole, z ac. corona aureola wieniec zocisty]
austeria   => karczma.
autoportret, portret wasny artysty.
avant-cour   => dziedziniec.
awers, strona przednia, g. monety lub medalu, w przeciwiestwie do tylnej zw. rewersem. [franc. avers, z ac. adversus zwrcony w przd]
|