babiniec, staropolski: 1.&nbsp => kruchta lub podwrze; 2. izba w dworze szlacheckim przeznaczona dla kobiet; 3.&nbsp => synagoga.

baldachim, baldach (niebo, podniebienie, podniebie): 1. przenona odsona wykonana z tkaniny rozpitej na drkach; 2. w kociele chrzecijaskim osona przedmiotw kultu, przenona lub staa - nad gwnym otarzem; 3. dekoracyjny motyw architektoniczny w ksztacie wieyczki lub &nbsp => aediculi. [z w. baldacchino zotogw bagdadzki]

balkon, nadwieszony, otwarty element architektoniczny, wysunity przed lico ciany zewntrznej budynku, penicy rol uytkow i dekoracyjn. [franc. balcon, w. balcone]

balustrada: 1. aurowa cianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczania mostw, schodw, tarasw, balkonw, galerii itp., do podziaw wntrza, np. w kocioach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia paskiego dachu (=> attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieczenia cian. Balustrada skada si z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, poczonych u podstaw cokoem, u gry porcz; 2.&nbsp => przysupowa konstrukcja. [franc. balustrada, z w. balaustrata]

banderola, wstga dekoracyjnie uoona wica feston lub suca do umieszczania na niej napisw objaniajcych tre przedstawienia.

bania &nbsp => kopua.

baptysterium, w architekturze chrzecijaskiej od IV wieku budynek przeznaczony do obrzdu chrztu (tzw. koci chrzcielny), na og w pobliu wikszego kocioa (przewanie katedralnego, po jego stronie zachodniej), zazwyczaj wolno stojcy. Baptysteria s najczciej budynkami centralnymi (=> centralna budowla), ktrych jednoprzestrzenne wntrze kryte jest zazwyczaj kopu; porodku zagbiony w posadzk basen chrzcielny (zbiornik wody => piscina), ze stgwi na wod wicon, bd kamienna chrzcielnica na cokole, niekiedy kryta osobnym daszkiem (fons baptismalis). W miar wzrostu potrzeb liturgicznych niektre baptysteria rozbudowano o przedsionek, apsyd otarzow, sacrarium - na przechowywanie sprztu liturgicznego. ciany (rozczonkowane na og arkadowo) i kopu zdobiy dekoracje mozaikowe bd freskowe. Wraz ze zmian obrzdu chrzcielnego w redniowieczu, w XIII wieku (we Woszech w XV w.), gdy zwyczaj zanurzania caego ciaa zastpiono oblewaniem gowy, baptysteria znikaj; zastpuj je &nbsp => chrzcielnice. [ac. baptisterium]

barbakan, rondel, dzieo obronne wysunite przed lini murw, najczciej w formie obszernej baszty cylindrycznej z bram, poczone mostem lub osonitym przejciem (szyj) z bram. Stosowany w redniowieczu umoliwia wypady zaogi oraz obron obwodu warownego przez obstrza boczny. [niem. Barbakane, franc. babakane, z hiszp. barbacana]

basen, sztuczny zbiornik wody o formie zgeometryzowanej, ocembrowany, budowany w ogrodach jako samodzielny element dekoracyjny lub te w powizaniu z fontann, kaskad, kanaem. [franc. bassin miska, miednica]

basteja, dzieo obronne w ksztacie niskiej (zwykle o dwu kondygnacjach) baszty o narysie koa lub podkowy, murowane albo wykonywane jako nasyp ziemny; suyo jako stanowisko artylerii flankujcej dostp do&nbsp => kurtyn. [w. bastia]

bastion, gwny element umocnie obronnych bastionowego narysu w postaci wysunitych naronikw, w ksztacie picioboku o otwartej podstawie, stosowany od po. XVI wieku; czoem bastionu nazywa si dwa najbardziej wysunite bloki, stykajce si zwykle pod ktem 60-90 (naronik bastionu, wgie); barkami - boki stykajce si z nimi zwykle pod katem 90-120, czce si z kolei z kurtynami; szyj - podstaw picioboku. W XVII wieku pojawiy si barki cofnite, ujmujce szyj bastionu, a koce cz przybray ksztat zaokrglonego, wystajcego i osaniajcego bark od czoa umocnienia, tzw. orylonu; bastiony pooone nisko budowano zazwyczaj jako pene i zaopatrywano w nadszaniec (tzw. kawaler), czyli nasyp lub budynek dajcy moliwo obserwacji obstrzau. [w. bastione]

bastionowy narys, system umocnie obronnych, rozpowszechniony w Europie od po. XVI do po. XIX wieku, w ktrych obwd umocnie stanowi wa na planie wieloboku z cofnitymi &nbsp => kurtynami, o dugoci zalenej od zasigu broni palnej (od 200 m), oraz bastionami; dalsze elementy umocnie stanowia &nbsp => fosa i osaniajcy j stok. Dc do zwikszenia siy odpornych umocnie zastosowano w XVIII wieku nowe, wysunite przed wa gwny dziea obronne: kleszcze,&nbsp => pksiyce,&nbsp => kaponiery, soniczoa z dwuramnikami i &nbsp => lunety. Idealny narys bastionowy mia ksztat umiarkowanego wieloboku (mg by jednak realizowany tylko w paskim terenie).

baszta: 1. wiea warowna fortyfikacji redniowiecznej, zazwyczaj czciowo wysunita przed lico murw obronnych i wzniesiona ponad ich poziom, flankujca dostp do murw i bram. Baszty stanowiy obwarowane punkty obserwacyjne i stanowiska obrony; budowane w formie cylindrycznej, czworobocznej, wielobocznej lub w ksztacie litery U, ze strzelnicami rozmieszczonymi na poszczeglnych kondygnacjach; zaopatrzone w &nbsp => machikuy lub &nbsp => hurdycje, zwieczone &nbsp => blankami; baszty kryto dachami, czsto hemami; 2. w ogrodach XVII i XVIII wieku kolista altana lipowa, urzdzona w naronikach szpalerw i ywopotw otaczajcych ogrd; rozpowszechniona w ogrodach niderlandzkich, wystpuje te w ogrodach w Polsce (Nieborw). [z w. bastia]

baza, podstawa kolumny, filara, pilastra, dwigajca trzon. Jej g. elementami s: kwadratowa pyta (plinta) oraz waki (torusy) rozdzielone wklsk (trochilusem). [franc. base, ac. basis podstawa, podwalina]

bazylika, w architekturze chrzecijaskiej koci wielonawowy, o nawie rodkowej wyszej od bocznych (przeciwiestwo kocioa &nbsp => halowego). [ac. basilica]

bel-tage &nbsp => piano nobile.

belka tczowa &nbsp => tcza.

belkowanie, w porzdkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowoytnej najwyszy, poziomy, spoczywajcy na kolumnach (pkolumnach, pilastrach itp.) trjdzielny czon skadajcy si z architrawu, fryzu i gzymsu; uksztatowanie i proporcje maj charakterystyczne dla poszczeglnych &nbsp => porzdkw architektonicznych.

beluard, pierwotnie obszerna baszta; w XVI w., w fortyfikacjach o narysie bastionowym, niewielki, mao rozwinity bastion. [z w. beluardo]

belwedwer: 1. budowla ogrodowa szczeglnie popularna w XVIII i na pocztku XIX wieku, pooona na wzniesieniu, skd roztacza si rozlegy i pikny widok; nazwa nadawana rwnie paacom tak sytuowanym; 2. piterko lub nadbudwka nad najwysz kondygnacj budynku najczciej paacowego, zwykle z tarasem. [z w. belvedere, od bello pikny+ vedere widzie]

bben, tambur, cz budowli na rzucie koa, elipsy lub wieloboku, stanowica podstaw kopuy; ciany bbna przeprute s zwykle oknami, stanowicymi czsto g. rdo wiata dla przestrzeni nakrytej kopu.

biblioteka: 1. pomieszczenie, zesp pomieszcze lub osobny budynek do przechowywania rkopisw i drukw oraz dla udostpniania ich czytelnikowi. 2. szafa na ksiki. [z gr. bibliotheke, od biblion ksika]

bifora, biforium, dwudzielne arkadowe okno albo &nbsp => przezrocze romaskie lub gotyckie. Zob. te tryforium.

biust &nbsp => popiersie.

blanki, krenela, w redniowiecznych murach obronnych zby przedpiersia wieczcego mur lub baszt z regularnie rozmieszczonymi przewitami o wykroju prostoktnym; stanowiy oson dla strzelajcych przez przewity ucznikw; gdy mury warowne zaczto zwiecza &nbsp => hurdycjami lub machikuami, blanki umieszczano niejednokrotnie na hurdycjach; w okresie upowszechnienia si broni palnej w blankach przebijano wskie strzelnice dla hakownic i rusznic; zaczy wwczas zanika przewity. W XIV i XV wieku rozpowszechnio si (zwaszcza we Woszech) ozdobne blankowanie dekoracyjne w budowlach nieobronnych: tzw. blanki gwelfowskie o ksztacie prostoktnym i blanki gibelliskie o ksztacie &nbsp => jaskczego ogona. [niem. Planke dyl, tj. gruba deska z pnoac. planca deska]

blenda, lepy otwr, pytka wnka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odcienia ciany. [niem. Blende]

boniowanie, dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewntrznych krawdzi poszczeglnych ciosw lub naladowanie tego w tynku. Powstaj w ten sposb poziome, a zwykle take i pionowe podziay rowkowe powierzchni. Boniowane bywaj cae elewacje budynku, poszczeglne kondygnacje, cokoy, odcinki cian, naroniki, kolumny, pilastry i obramienia otworw. Poszczeglne typy boniowania zalene s od ukadu rowkw (pytowy, pasowy), uksztatowania pyt (paskie, wypuke) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.). Zob. te rustyka.

boskiet, zwarty masyw drzew i krzeww, ujty w strzyone ciany szpalerw; jeden z gwnych skadnikw ogrodw barokowych, wywodzcy si z maego kwaterowego lasku woskich ogrodw renesansowych; wypenione cakowicie tworzyy boskiety pene, czsto przecinane alejami w ukadach krzyowych lub gwiadzistych, mieszczc rozmaite sala i gabinety ogrodowe, labirynt, teatr ogrodowy, baseny; drzewa sadzone tylko wzdu drg tworzyy boskiety otwarte, sadzone na caej powierzchni w &nbsp => cynek lub kwadrat stanowiy boskiet tzw. szachownicowy; oddzielny rodzaj tworzyy boskiety obsadzone wycznie drzewami zimozielonymi. [franc. bosquet, w. boschetto lasek]

bonica &nbsp => synagoga.

brama, wrota, staropol. brona, broma, otwr, najczciej zamykany, sucy do przejazdu, znajdujcy si w ogrodzeniu, murze obronnym lub budynku, wraz z ujciem architektonicznym; take ozdobna budowla z przejazdem do miasta, dzielnicy lub kompleksu zabudowa.

bramka otarzowa, niewielki otwr przejciowy w otarzu architektonicznym zajmujcym ca szeroko prezbiterium; bramki przebijano symetrycznie po obu stronach nastawy otarzowej, niekiedy zamykano skrzydem drzwiowym lub krat; stosowane od okresu baroku.

brewiarz, zbir modlitw obowizkowych dla duchowiestwa katolickiego, odmawianych indywidualnie i zbiorowo w cigu caej doby, w staych godzinach. [ac. breviarium skrt]

brona, krata drewniana zasaniajca wejcie redniowiecznej bramy warownej, zawieszona na acuchach i unoszona do gry przez dwig; zastpiona organami, ktre skaday si z pionowych belek na acuchach, podnoszonych i opuszczanych oddzielnie.

buduar, pokj kobiecy niewielkich rozmiarw, sytuowany czsto midzy salonem a sypialni, wytwornie umeblowany (fotele, krzesa, sofy, stoliki, biureczka, niekiedy oe), zdobiony obrazami (najczciej o charakterze sentymentalno-erotycznym). [franc. boudoir]