|
kadzielnica, trybularz, naczynie liturgiczne suce do okadzania w czasie naboestw; zwykle niewielkie, na nce, czasem z aurow pokrywk, zawieszone na trzech, rzadziej na czterech acuszkach, ujtych gr w uchwyt; w Kociele zachodniochrzecijaskim dodatkiem do kadzielnicy jest naczynko do przechowywania kadzida, tzw. dka (navicula), z yeczk do nabierania; wykonane z metalu i czsto bogato zdobione.
kalenica   => dach.
kalwaria, nazwa stosowana na okrelenie miejsca powiconego kultowi Mki Paskiej; na kalwarie wybierano zwykle teren pagrkowaty, na ktrym stawiano stacje pasyjne (w postaci kaplic lub kociow), obchodzone procesjonalnie przez pielgrzymujcych wiernych. [calvaria ac. nazwa wzgrza pod Jerozolim, na ktrym ukrzyowano Jezusa, z ac. czaszka]
kamienica, co najmniej jednopitrowy, murowany miejski dom mieszkalny; termin specyficznie polski (w jz. obcych domy mieszkalne niezalenie od budulca maj jedno okrelenie).
kampanula, motyw dekoracyjny skadajcy si z kwiatw o ksztacie dzwonka; najczciej wystpuje w formie zwisu o zmniejszajcych si stopniowo kwiatach, czasem przybiera form girlandy.
kana ogrodowy, sztuczny zbiornik wody o geometrycznym wyduonym ksztacie, wystpujcy zwaszcza na terenach nizinnych; wywodzi si z fos zamkw redniowiecznych, spotykany w ogrodach renesansowych gwnie jako obwodowy oraz w ogrodach barokowych, zazwyczaj usytuowany centralnie. [niem. Kanal, w. canale, z pnoac. canalis rura prowadzca wod, od canna trzcina]
kanele   => obki.
kanelury   => obki.
kanonia, dom mieszkalny, usytuowany w pobliu kocioa kolegiackiego lub katedralnego, przeznaczonych dla wieckich ksiy kanonikw nalecych do kapituy. [niem. Kanonei]
kanony   => tablice kanonw.
konopeum, nakrycie tabernakulum, lekka zasona jedwabna lub lniana, zwykle biaa albo fioletowa, drapowana po bokach tabernakulum, zdobiona galonem lub frdzl.
kapitel   => gowica.
kapitularz: 1. jedno z pomieszcze klasztoru, suce do zebra zakonnikw, usytuowane przewanie w skrzydle wschodnim zabudowa klasztornych przy kruganku, w ssiedztwie prezbiterium kocielnego; 2. sala zebra kapituy kanonikw. [ac. koc. capitolarium, od capitulum rozdzia, paragraf]
kaplerz   => szkaplerz.
kaplica, maa kultowa budowla wolno stojca lub poczona z wikszym kompleksem architektonicznym, bd te wyodrbnione wntrze dla niewielkiej liczby wiernych; w szerszym znaczeniu termin ten odnosi si do budownictwa wszelkich kultw, np. pogaskiego w staroytnym Rzymie (sacellum,  => aedicula), buddyjskiego itp., w wszym w budownictwie chrzecijaskim. W liturgice chrzecijaskiej - niewielka budowla wolno stojca lub poczona z kocioem, a take wydzielone pomieszczenie z otarzem stanowice cz wikszej budowli, a penice wszystkie liturgiczne funkcje kocielne lub ich cz. Do najczstszych typw kaplic nale: kocielne, klasztorne, cmentarne, grobowe (maozolea), kalwaryjne, zamkowe, paacowe, szpitalne, szkolne; rozrnia si kaplice zwizane z okrelonymi osobami (krlewska, biskupia, ksica); charakterystycznym typem s ludowe kapliczki przydrone. [staroczes. kaplice, zdrobniale od kaplac, z w. capella]
kapliczka przydrona, niewielka budowla kultowa, wznoszona przy drogach lub rozdroach w celach wotywnych, dzikczynnych, obrzdowych itp.
kapnik, paski daszek z kamienia lub dachwki, zwykle jednospadowy, umieszczony na szczycie lub na uskoku przypory w celu odprowadzenia wody deszczowej; nazwa stosowana czasem na okrelenie   => obdaszka.
kaponiera, kojec wewntrzny, w fortyfikacjach nowoytnych budowla ziemna bronica wntrza fosy, pozwalajca na prowadzenia ognia wzdu wau.
karczma, obera, zajazd, austeria, budynek miejski lub wiejski sucy jako dom zajezdny dla podrnych. Miejsce spotka i zabaw ludnoci. Stawiana na przedmieciach wikszych miast, na rynkach miasteczek, przy uczszczanych traktach, we wsiach w pobliu kocioa lub dworu.
kartuzja, klasztor zakonu kartuzw; ze wzgldu na kontemplacyjny charakter zakonu kartuzj lokowano zwykle z dala od osiedli; kartuzja skadaa si z oddzielnych domw dla mnichw i kocioa klasztornego - jedynego miejsca wsplnych zgromadze. [Carthusia zlatynizowana nazwa miasta Chartreuse we Francji]
kaseton, skrzyniec, szafa, zagbienie w stropie drewnianym midzy odcinkami krzyujcych si belek lub utworzone przez wprowadzenie midzy belki stropowe poprzecznych beleczek lub listew, dzielcych przestrzenie midzybelkowe na wgbione pola (tzw. strop kasetonowy); kasetony stosowane dla celw dekoracyjnych wystpuj powszechnie rwnie w architekturze murowanej, na stropach, sklepieniach, kopuach, poduczach arkad itd.; wykuwane s w kamieniu lub wyrabiane w stiuku i tynku. [z w. cassettone komoda]
kasztel, zamek lub jego gwna cz, stanowica warowny dom mieszkalny przedstawiciela wadzy lub feudaa. Zob. dwr.
katafalk, drewniane wzniesienie pod trumn z ciaem zmarego, stawiane w Kociele rzymskokatolickim podczas uroczystoci pogrzebowych; zwykle malowany na czarno, obity kirem, nie zdobiony; ozdobne urzdzenie katafalku zwizane z aobn ceremoni nazywa si   => castrum doloris. [w. catafalko]
katedra, cathedra: 1. w krgu staroytnej kultury rzymskiej siedzisko z oparciem, odpowiednik fotela w odrnieniu od taboretu   => sella; zob. te tron; 2.  => koci. [gr. cathedra krzeso, siedzenie]
katolikon, w Kociele Wschodnim najwaniejsza witynia monasteru.
kazalnica  => ambona.
kazamata, sklepiony schron w fortyfikacji staej, zabezpieczony warstw ziemi, zaopatrzony w strzelnic; kazamaty budowano w dugich szeregach, czc poszczeglne izby biegncym na tyach korytarzem. Pierwotn form kazamat byy   => basteje. Jednym z rodzajw kazamat byy p o d w a l n i e - sklepione budowle umieszczone pod waem; 2 po. XIX wieku zastpiono je nowoczesnymi schronami. [z w. case-matte lochy podziemne]
kielich, naczynie do picia, skadajce si z czary (czaszy, kubka) i podstawy, zoonej ze stopy i trzonu; kielichy wykonywano z metali szlachetnych, kamieni, szka, glinek ceramicznych, drzewa, rogu, koci itp. [niem. Kielich, z ac. calix~icis]
kimation, kyma, rzadziej - krajnik, ornament cigy pasowy ze stylizowanych lici, rzebiony lub malowany, wystpujcy w dekoracjach architektonicznych, reliefach, malarstwie i rzemiole artystycznym. [gr. kymtion, od kma fala]
kirkut, kierkut, ydowski cmentarz; wg przykaza prawa ydowskiego kirkut powinien znajdowa si poza miastem i mie wyodrbnione kwatery eskie i mskie. [niem. Kirchhof cmentarz, wac. z hebr. beit olam dom wiecznoci beit kwarot dom grobw beit chaim dom ycia]
klasztor, zamknity zesp budynkw lub pomieszcze, miejsce wsplnego zamieszkania zakonnikw lub zakonnic. Klasztory s charakterystyczne dla wikszoci wyzna chrzecijaskich i niektrych religii wschodnich.
klatka schodowa, pomieszczenie wydzielone w budynku lub do niego dostawione w celu umieszczenia w nim schodw.
klauzura, w klasztorach chrzecijaskich cile okrelona cz, do ktrej nie maj wstpu obcy (przede wszystkim osoby pci odmiennej) i ktrej zakonnicy nie mog opuszcza bez zgody przeoonego. [w. clausura, od ac. clausus zamknity]
klomb, specjalnie ksztatowana w ogrodzie skupiona rolin ozdobnych, drzewiastych i zielnych, lub tylko zielnych, sytuowana w otwartej przestrzeni, o zarysie kolistym lub owalnym i charakterystycznym rozmieszczeniu pod wzgldem wielkoci - od form najwikszych i najwyszych w rodku do coraz najniszych na brzegu, tworzc jakby piramid. [z ang. clump kpa, grupa, brya]
klucz   => zwornik.
kluczyna   => sochowa konstrukcja dachu.
kolegiata   => koci.
kolegium, w redniowieczu zakad naukowy i wychowawczy poczony z burs, zwizany z uniwersytetem; od XVI wieku szkoa rednia, gwnie dla modziey szlacheckiej (najpopularniejsze kolegia jezuickie i pijarskie), poczona zazwyczaj z internatem (tzw. konwikt). [ac. collegium grupa rwnouprawnionych urzdnikw]
kolonia, osada zaoona na wybranym terytorium w celach militarnych, handlowych lub rolniczych i rzdzona zgodnie z prawem miasta czy pastwa zakadajcego.
kolumna, pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielkoktnym, penica rwnie funkcje dekoracyjn; skada si z trzech czci:   => gowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej dwch pierwszych; wykonywana z kamienia (o trzonie monolitycznym lub zoonym z bbnw czonych czopami), z cegy lub drewna (niekiedy pokrytych zapraw), a od XIX w z eliwa. [ac. columna]
kolumnada, jeden lub kilka rzdw kolumn poczonych ze sob belkowaniem lub ukami arkadowymi; moe peni funkcj konstrukcyjn lub dekoracyjn.
koatka, przedmiot sucy do stukania w bramy, drzwi, furty itp.; skada si najczciej z dwch kawakw metalu, z ktrych jeden osadzony jest na stae, drugi ruchomy, przyczepiony do niego na zawiasach.
kominek, otwarte palenisko, umieszczone w cianie, prawie na poziomie podogi, suce do ogrzewania mieszka. [w. camino piec]
komnata, kownata, w XVI wieku izba mieszkalna w zamku lub paacu ogrzewana kominkiem; obecnie termin stosowany gwnie w odniesieniu do zamkw, paacw i dworw gotyckich i renesansowych na okrelenie pokoju lub sali o bogatym wystroju architektoniczno-rzebiarskim, niekiedy dekorowanej malowidami, przeznaczonej zarwno dla celw mieszkalnych, jak i reprezentacyjnych. [w. caminata izba z piecem]
komora, pomieszczenie suce jako skad odziey, sprztu, ywnoci itp., zwykle nie opalane. [ac. camara, z gr. kammara wz kryty]
kompartyment, element paszczyznowy ogrodu wyodrbniony z caoci kompozycji, wystpujcy najczciej w powizaniu z  => parterem; charakteryzuje si symetrycznym ukadem ornamentu wzdu dwch osi gwnych - podunej i poprzecznej, tworzc cztery identyczne wiartki skupione wok akcentu rodkowego, czsto w formie ozdobnego basenu; kompartymenty wystpoway zazwyczaj w ogrodach barokowych XVII i XVIII w. [franc. compartiment]
koncha, sklepienie w ksztacie odcitej pionowo poowy bani lub czaszy (=> kopua), zwana niekiedy take sklepieniem konchowym. [ac. concha]
konfesia, przedsionek grobu mczennika znajdujcego si pod otarzem gwnym, do ktrego prowadz schody najczciej w bogatej oprawie architektoniczno-rzebiarskiej, otarz na konfesj czsto nakryty jest architektonicznym baldachimem na kolumnach. [ac. confessio spowiadam]
konfesiona, drewniany sprzt kocielny przeznaczony do suchania spowiedzi, w formie krzesa obudowanego ze wszystkich stron, z przodu zwykle tylko do poowy wysokoci czowieka; do cian bocznych przylegaj klczniki dla wiernych, ktrzy spowiadaj si otwory osonite krat, umieszczone w bocznych cianach; wprowadzony w 2 po. XVI wieku po soborze trydenckim. [franc. confessional, w. confessionale, od confessione spowied]
konsola, element architektoniczny, wspornik kamienny lub drewniany, zwykle w ksztacie woluty lub esownicy, sucy do podtrzymywania gzymsu balkonu, zwiecze okiennych i drzwiowych; zob. te kroksztyn.
kopiec, sztuczne pagrki w ogrodzie, usypywane dla uzyskania wyszego punktu widokowego lub dominanty kompozycyjnej; na wierzchoku kopca umieszczano czsto budowle, ktre z racji piknego z nich widoku nazywano belwederami, np. kopiec Kociuszki w Krakowie.
kopua, sklepienie zamknite o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrgym, kwadratowym, wielobocznym), take i wyodrbniona zewntrzna cz budowli, zawierajca takie sklepienie (k. zewntrzna). Zasadnicz czci kopuy jako sklepienia jest c z a s z a (kalota). [daw. kopua, z ac. cupula]
kordegarda, odwach, budynek gwny warty garnizonu, a take wszelkich wart wojska i policji. [franc. corps de garde]
korona: 1. uroczysty ubir gowy, bdcy symbolem wadzy, najczciej monarszej; 2. w budownictwie termin oznaczajcy grn cz muru; 3.  => gzyms; 4.  => dzieo obronne; 5.  => wiecznik o ksztacie obrczy z uchwytami na wieczce, zawieszony u stropu na acuchach. [ac. corona wieniec]
korpus, zasadnicza, centralna cz wyodrbniona w bryle budynku; w architekturze kocielnej terminem tym okrela si sam cz nawow (k. nawowy), bez przybudwek, jak kruchty, zakrystie i skady; w architekturze paacowej termin korpus, z dodatkiem gwny, okrela zazwyczaj centraln cz paacu, zawierajc sale reprezentacyjne lub cay paac gwny w odrnieniu od oficyn i pawilonw. [ac. corpus ciao]
koryncki porzdek   => porzdki architektoniczne.
korytarz, dugie pomieszczenie o charakterze uytkowo-komunikacyjnym, z obu stron ujte cianami, czce inne pomieszczenia wewntrz budynku. [franc. coffidor, w. corridore]
kosz kwiatowy, rodzaj kwietnika w ogrodach, zazwyczaj na planie koa, okolonego plecionk wiklinow lub ozdobnym obrzeeniem z ceramiki albo z elaza; wypeniaa je malownicza grupa kwiatw; sytuowane byy na trawniku pojedynczo lub w grupach.
koci, witynia chrzecijaskich wzniesiona dla staych potrzeb publicznego kultu; od wity obrzdku wschodniego stosuje si najczciej nazw cerkwi; w liturgii chrzecijaskiej od kocioa odrnia si kaplice. Wg. hierarchii kocielnej rozrnia si: k a t e d r - koci biskupi, k. p a r a f i a l n y - g. koci gminy kocielnej, czyli parafii, k. f i l i a l n y - mniejszy koci gminy, zaleny od parafialnego; b a z y l i k - k. o szczeglnych przywilejach papieskich (rozrnia si m.in. basilicae maiores z tzw. otarzem papieskim - altare papale i basilicae minores); k o l e g i a t - koci, przy ktrym istnieje kapitua kanonikw; k. f a r n y, f a r - dawniej gwna witynia miejska pod opiek bractw cechowych.
krata: 1. aurowe zamknicie otworu lub wydzielenie pewnej przestrzeni, wykonane z powizanych ze sob prtw metalowych (najczciej kutych), rzadziej z drewna lub kamienia, czsto ksztatowane artystycznie; 2. motyw dekoracyjny zoony z krzyujcych si linii lub prtw z polami pustymi lub wypenionymi rnymi motywami, stosowany w rnych okresach. [z w. cratis plecionka]
kratownica, konstrukcja kratowa, w budownictwie konstrukcja sztywna majca posta kraty, utworzonych z elementw drewnianych, elbetowych lub stalowych prtw.
krawynica   => krokiew.
kryna, biczka, biga, prawido, pomocnicza rozbieralna konstrukcja podpierajca, najczciej drewniana, umoliwiajca wykonywanie (z cegy, betonu, elbetu) sklepie, ukw itp.
krenela   => blanki.
krokiew, w   => wibie dachowej pochya belka drewniana, stalowa, elbetowa, dwigajca poszycie dachu.
kroksztyn, wystajce przed lico muru zakoczenie belki stropowej lub podobny ksztatem, architektoniczny element podtrzymujcy drewniany, kamienny lub elazny, osadzony w cianie i wysunity silnie przed jej lico. Zob. te konsola, modylion. [niem. Kragstein]
kropielnica: 1.   => aspersorium; 2. zbiornik lub naczynie na wod wicon, umieszczone w przedsionku kocielnym.
kruchta, staropol. babiniec, przedsionek kocielny, poprzedzajcy wejcie gwne, czasem take boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrbnione wewntrz kocioa, najczciej pod chrem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wiey sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudwka, zwykle jednokondygnacjowa. [staroczes. kruchta, z ac. crupta, crypta]
krucyfiks, krzy z przedstawieniem Chrystusa, naley do obowizkowego wyposaenia kocioa; czsto z napisem INRI (skrt ac. Iesus Nasarenus Rex Iudeorum), malowany lub rzebiony. [ac. crucifixusukrzyowany]
kruganek, cig komunikacyjny, biegncy wzdu zewntrznych cian budynku, najczciej od strony dziedzica, z jednej lub kilku stron, w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi, przykryty stropem lub sklepieniem, najczciej krzyowym. [niem. Kruz(e)ganek przejcie krzyowe, tj. krzyujce si korytarze]
krypta, termin okrelajcy generalnie podziemne lub na p podziemne, zaciemnione, sabo owietlone dla zachowania niskiej temperatury, sklepione pomieszczenie pod prezbiterium kocioa, mieszczce relikwie lub grb witego; suyo take jako miejsce chowania dostojnikw wieckich i duchownych. [ac. crypta]
kulisy: 1. element perspektywicznej dekoracji teatralnej; 2. element kompozycji ogrodowej, tworzcy, podobnie jak w teatrze, obramienie z drzew, krzeww lub architektury dla widoku lub ta lecego na dalszym planie, wprowadzone dla podkrelenia gbi perspektywy. [franc. coulisse]
kurtyna: 1. w teatrze ruchoma zasona oddzielajca scen od widowni; 2. w fortyfikacji bastionowej cz obwodu obronnego (muru lub wau) pooona midzy dwiema basztami, wykuszami lub bastionami; dugo kurtyny nie przekraczaa podwjnej nonoci ognia muszkietowego (ok. 300 m). [daw. kurtyna, z w. cortina zasona]
kwadratura, podzia przestrzeni ogrodowej na kwadratowe lub prostoktne kwatery. [ac. quadratura]
kwatera: 1. w terminologii architektonicznej segment wielodzielnego okna; 2. wydzielone obramieniem malowane lub rzebione pole skrzyde otarza; 3. element podziau przestrzeni ogrodowej o zarysie kwadratu lub prostokta, wyznaczony gwnie drogami i obsadzany obrzenie drzewami lub ywopotem, albo wypenione w caoci drzewami. [niem. Quatier, franc. quatier]
kwiaton, dekoracyjny element w ksztacie dwu- lub czteroramiennego pku kwiatw czy lici, uoonego w jednej albo kilku kondygnacji; wykonany gwnie z kamienia; wieczy hemy wie, szczyty, wimpergi, pinakle itp., stanowic charakterystyczny motyw architektury gotyckiej.
|