sacramentarium   => tabernakulum.
sala, obszerne pomieszczenie, gwnie reprezentacyjn, o monumentalnych proporcjach i bogatym wystroju architektonicznym; terminu tego uywa si zwykle w odniesieniu do architektury wieckiej. [franc. sale]
salon ogrodowy, gwne i najozdobniejsze wntrze w ogrodzie barokowym, przylegajce do paacu na gwnej osi zaoenia, penio funkcj letniego salonu ogrodowego odpowiednika - salonu w paacu; urzdzane na planie kwadratu, prostokta lub pkola, w obramieniu cian strzyonych szpalerw, ozdobione parterami, basenami, rzebami oraz rolinami oraneryjnymi w donicach; w miejscu salonu ogrodowego skupiay si gwne osie kompozycyjne ogrodu oraz drogi czce go z pozostaymi wanymi elementami przestrzennymi zaoenia ogrodowego. W ogrodach krajobrazowych miejsce salonu zajmuje otwarta przestrze przypaacowej polany przechodzcej dalej w gwny dukt widokowy otoczony klombami oraz skupiskami drzew i krzeww.
salowy koci, koci jednonawowy, w ktrym prezbiterium i nawa maj t sam szeroko, wysoko i wsplne przykrycie, tworzc jednolite wntrze sprawiajce wraenie sali.
sarkofag, ozdobna trumna, zwykle w ksztacie skrzyni, wykonywana gwnie z kamienia, metalu, drewna lub gliny, pokrywana dekoracj malarsk lub rzebiarsk. [franc. sarcophage, z pnoac. sarcophages grobowiec, z gr. sarko-phgos misoerny]
scriptorium, skryptorium: 1. may przenony pulpit w ksztacie skrzyneczki z pochyym otwieranym wiekiem ustawiany na stole lub opierany na kolanach, sucy w redniowieczu do pisania i czytania; zwykle bogato zdobiony; 2. pomieszczenie w redniowiecznych klasztorach, w ktrych zakonnicy, tzw. skryptorzy lub skrybowie, zajmowali si przepisywaniem ksig. [ac.]
siedlisko   => zagroda.
skansen, muzeum na wolnym powietrzu, w ktrym gromadzi si przenoszone z rnych terenw danego kraju zabytki etnograficzne; przewanie zanikajce budynki wiejskie (chaupy, zagrody, wiatraki, myny, kociki, szaasy pasterskie itd.). [ang. Scansen museum, od szw. Skansen nazwa parku w Sztokholmie]
skaplerz   => szkaplerz.
skarbiec, pomieszczenie lub niewielki budynek sucy do przechowywania klejnotw, kosztownoci i cennych dokumentw.
skarpa: 1. w sztuce fortyfikacyjnej mur obronny osonity od zewntrz albo od wewntrz nasypem ziemnym, waem. Skarpa n i e o d d z i e l o n a umacniaa nasyp ziemny na caej jego wysokoci, o d d z i e l o n a - wysunita bya przed nasyp. Zob. te przeciwskarpa; 2.   => przypora. [w. scarpa]
sklepienie, konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegy (rzadziej z monolitu, np. elazobetonu), o przekroju krzywoliniowym, suca do przekrycia okrelonej przestrzeni budynku.
sklepienny pas,gurt, paski, konstrukcyjny uk podsklepienny z cegy lub kamienia, wsparty na dwch podporach, wzmacniajcy i podtrzymujcy sklepienie. Wystpuje midzy przsami w sklepieniach kolebkowych, krzyowych i krzyowo-ebrowych (=> sklepienie).
skrzydo: 1. boczna, w stosunku do gwnego korpusu, cz budynku, wyodrbniana mniejsz liczb kondygnacji, silnym cofniciem w stosunku do lica elewacji frontowej, ustawieniem pod ktem (np. prostym) w stosunku do korpusu lub czci gwnej; take kady segment budowli, ktra nie ma wyodrbnionej czci gwnej, a poszczeglne jej partie s w stosunku do siebie ustawione pod pewnym ktem; 2. ruchome, suce do zamykania lub otwierania czci bramy, drzwi lub okna; 3. w   => poliptykach rzebionych lub malowanych ruchome czci boczne zamykajce szaf otarzow, podzielone zwykle na tzw. kwatery; stron frontow skrzyda (przy otwarciu) nazywamy   => awersem lub stron wewntrzn, tyln   => rewersem lub stron zewntrzn.
skrzyniec   => kaseton
skupina, w kompozycji ogrodowej dua grupa drzew lub krzeww, zoona z jednego lub kilku gatunkw; wystpuje w ogrodach krajobrazowych, gwnie w dalszych czciach oraz na obrzeu terenu.
skwer, plac, najczciej prostoktny, o wntrzu wypenionym zieleni i funkcji mieszkalno-rekreacyjnej. [ang. square kwadrat]
slums, dzielnica biedoty miejskiej, o ciasnej, antysanitarnej zabudowie i znacznym zagszczeniu ludnoci. [ang.]
sup, pionowy, wolno stojcy element konstrukcyjny nony, o przekroju czworoktnym, okrgym lub wieloktnym; sup z gowic, o przekroju okrgym zwany jest   => kolumn, kamienny o przekroju kwadratowym lub wieloktnym   => filarem.
supowo-ramowa konstrukcja, na wi, na sup, supowa, w budownictwie drewnianym zesp krzyujcych si konstrukcji ramowych, zoonych
ze supw ustawionych na kamieniach lub podwalinie (daw. wkopywanych w ziemi) oraz lecych na nich belek, usztywnionych zastrzaami, ryglami itp.
sup przydrony, sup kamienny, ceglany lub drewniany zwieczony kapliczk, figur, krzyem itp., ustawiony przy drogach na wsi.
suki, w architekturze gotyckiej pionowe, cienkie elementy kamienne lub ceglane o przekroju waka lub pwaka, zespolone na og z wolno stojcym filarem wizkowym lub filarem przyciennym; przenosz na niego za porednictwem eber ciar sklepienia krzyowo-ebrowego; czasem znikajce w powierzchni ciany.
soboty, parterowe, niskie   => podcienia otaczajce koci drewniany z zewntrz, na caym obwodzie lub jego czci; najczciej o konstrukcji supowej, kryte   => dachem pulpitowym, ktrego krokwie opierane byy na oczepie i cianie wicowej kocioa poniej poziomu otworw okiennych; w dolnej czci do wysokoci ok. 1 m szalowano soboty deskami lub odgradzano tralkami. Szczeglnie charakterystyczne dla kociow lska, Maopolski i Moraw (od XVII w.).
socha   => sochowa konstrukcja dachu.
spichrz   => spichlerz.
spitrzony porzdek   => porzdki architektoniczne.
stalle, drewniane lub kamienne awy przeznaczone dla duszpasterstwa; stalle ustawiano pod cianami prezbiterium; wystpoway gwnie w kocioach kolegialnych, klasztornych i katedralnych; stalle miay wysokie zaplecki (czsto z baldachimem), oparcia, klczniki obudowane z przodu, zwykle o bogatej dekoracji rzebiarskiej lub malarskiej. W niektrych stallach pod podnoszcymi siedzeniami znajdoway si wsporniki, tzw. misericordie, suce za podparcie stojcym przy chralnej modlitwie; rozpowszechnione w XI w. [franc. stalle (lp.), z w. stallo awa kocielna]
staloryt, technika graficzna druku wklsego; take rycina wykonana t technik. Polega na wykonaniu ryciny rylcem na pycie ze stali; w stalorycie rysunek rytuje si w odhartowanej pycie, ktr po ukoczeniu powtrnie si hartuje. Cech charakterystyczn odbitki stalorytniczej (jak rwnie miedziorytu stalowego) jest brak tonu w tle odbitki, w przeciwiestwie do np. miedziorytu.
stanica: 1. budowla obronna suca jako pomieszczenie dla maych oddziaw wojska, zw. strzegcych granic; w Polsce rwnie stranica graniczna; obszerny, drewniany budynek, przewanie bez wewntrznych podziaw, otoczony oparkanionym, obszernym dziedzicem, ze stajniami; 2. w dawnej Rosji domy zajezdne, siedziby urzdw pobierajcych daniny dla wadcw.
stauroteka, relikwiarz przeznaczony do przechowywania relikwii Krzya witego; najczciej jest to drewniana kaseta obita srebrn blach, z zagbieniem w formie krzya, w ktrym za szybk umieszcza si relikwi, zdobiona szlachetnymi kamieniami i technik emalii.
sterczyna, pionowy, wieczcy element dekoracji architektonicznej, np. pinakiel, may obelisk itp.
stipes   => mensa
stiuk, sztukateria, wyprawa, materia zdobniczy nakadany na ciany i elementy architektoniczne wntrz (rzadziej elewacji). Dekoracje wykonane w stiuku nazywamy sztukateriami. Zob. te marmoryzowanie. [franc. stuc, z w. stucco]
stolec, w wibie dachowej podtrzymujcy zesp konstrukcyjny w formie tzw. ramy stolcowej; skada si z dwch lub wicej supw zw. s t o j c a m i, ustawionych w rzdzie na podwalinie lub bez niej, dwigajcych waciwy element podtrzymujcy p l e w y; konstrukcj stolca usztywniaj miecze, zastrzay, rozpory (tzw. pas stolcowy) itp., w identyczny sposb dwa rwnolege stolce mog by usztywniane poprzecznie w paszczynie stojcw.
stop, donon: 1. wiea lub baszta obronna murowana, usytuowana najczciej wewntrz zamku, z wejciem umieszczonym wysoko; na og w najniszej partii pozbawiona staych schodw stanowia punkt obserwacyjny, a przede wszystkim rdszaniec zamku i ostatnie schronienie obrocw w wypadku wdarcia si wroga na mury. Stop budowano na planie prostokta, pniej take koa, omioboku itp.; 2.  => zwj.
stopa krokwiowa, siodeko, stopa okapowa, rzadko spotykana konstrukcja oparcia dolnej partii wizara; skada si z podstopki i niszej czci krokwi zczonych mieczem w zamknity trjkt; wystpuje najczciej w przypadku, gdy sklepienie wchodzi w przestrze poddasza.
strop, zesp elementw konstrukcyjnych rozdzielajcych w poziomie poszczeglne kondygnacje budynku lub ograniczajcych go od gry; elementy te dwigajce obcienie uytkowe, zapewniaj ochron termiczn i akustyczn pomieszcze oraz usztywniaj konstrukcj budynku.
strzaczan, flesza, niewielkie, otwarte, samodzielne dzieo fortyfikacji polowej lub pstaej o narysie bastionowym; jeden z rodzajw szaca.
strzecha, dach, (zw. niekiedy kiszk) pokryty som (d e k o w a n y); samo pokrycie som zw. jest p o s z y c i e m (dekwk, poszewk); soma moe by kadziona luno (tzw. deki) lub w snopkach (tzw. kopice); snopki mog by bezporednio przywizane do at (tzw. w dekwk), lee midzy atami a przycinajcymi j kijami (tzw. poszycie pod gaj), albo przytwierdzone do at porednio za pomoc przechodzcych przez snopki poziomych kijw (tzw. poszycie pod prt).
strzelnica: 1. stanowisko strzeleckie w murach i wieach obronnych, waach, rowach i schronach bojowych; 2. miejsce wicze w strzelaniu - nasyp ziemny o ksztacie prostokta otwartego krtkim bokiem.
stylobat, w staroytnej architekturze sakralnej grna powierzchnia   => krepidomy, na ktrej stay kolumny. [franc. stylobate, z ac. stylobates, z pnogr. stlos sup]
sufit, dolna, oszalowana otynkowana cz stropu. Sufit moe styka si ze cian pod ktem prostym lub przechodzi w ni za porednictwem   => fasety. [w. suffitto]
sumikowo-tkowa konstrukcja, w sup, system konstrukcji cian drewnianych, skadajcych si z poziomych elementw, zw. s u m i k a m i (palcami), wpuszczonych w wyobione   => pazy supw naronych (tzw., niesusznie, w g i e w s u p) i porednich, zw. t k a m i; uoone jeden na drugim sumiki wypeniaj przestrze midzy tkami. tki i sumiki opieraj si zwykle na zwgowanej (=> wgie) podwalinie, gr zwizane s wiecem oczepw. Wgary otworw takich cian tworz tki ustawione bd na wysoko caej ciany, bd tylko otworu. Sumikowo-tkowa konstrukcja bywa czona z innymi konstrukcjami, np. supowo-ramow, wiecow itp.
supraporta, panneau dekoracyjne umieszczone nad otworem drzwiowym, wypenione dekoracj, freskow lub malowidem na ptnie ujtymi w stiukowe lub drewniane obramienie. [ac. supra portam nad drzwiami]
surwka   => cega.
sygnaturka, may dzwon kocielny, umieszczony zwykle w wieyczce nad prezbiterium lub na skrzyowaniu naw; take nazwa takiej wieyczki. [ac. (campana) signatoria]
synagoga, bonica, bnica, budowla suca czonkom gminy ydowskiej jako miejsce modlitw (synagoga waciwa tzw. beit ha-kneset dom zgromadzenia), decydowania o wanych dla gminy sprawach (tzw. beit ha-midrasz dom egzegezy), dyskusji, komentowania przepisw religijnych, wsplny dom dla obrzdowych posikw, dziaalnoci dydaktycznej, skarbiec gminy i trybuna sdowy, zajazd dla podrnych i rezydencja rabinw.
szalowanie, szalwka, deskwka, obicie deskami lub dranicami ciany, szczytu itp. elementw budynku. Przy szalowaniu stosuje si jedn lub dwie warstwy desek czy dranic w ukadzie pionowym lub poziomym (czasem jedna pionowa, druga pozioma) oraz rne sposoby czenia desek: na styk, ucios, nakadk, piro, polski zakad itp. (=> czenie ciesielskie). [niem. Schollen]
szaniec, w fortyfikacji polowej budowla ziemna o rnym profilu i narysie, w zalenoci od ktrego nosi nazw: reduty, dwuramnika, lunety, strzaczanu. Zasadniczymi elementami szaca byy wa i fosa; stosowany do koca XIX w.
szczyt: 1. => dach; 2. dekoracyjne, oparte o ksztat trjkta zwieczenie elewacji budynku lub jego fragmentw (najczciej ryzalitw portali, otworw okiennych), klasyczn forma szczytu jest   => fronton; 3.   => tarcza.
szkaplerz, skaplerz, kaplerz: 1. dwa mae kawaki sukna z wyszytym na nich imieniem Matki Boskiej lub Chrystusa, zastpujce medalik, noszone na piersiach przez czonkw bractw kocielnych; 2. mianem szkaplerza okrelano te tzw. kaplerze - prostoktne, niekiedy owalne obrazki malowane i grawerowane zazwyczaj na blasze miedzianej, noszone chtnie przez onierzy w irchowych futeraach na piersi pod ubraniem w 2 po. XVII i pocz. XVIII w. Na awersie najczciej maj przedstawienia Matki Boskiej Czstochowskiej, na rewersie witych patronw; 3.  => zakonny ubir. [z niem. schapelaere, z w. scapolare, od ac. scapulae(lm.) plecy]
szkieletowa konstrukcja, system konstrukcyjny cian i budynkw polegajcy na wydzieleniu elementw nonych (szkielet) od wypeniajcych. Dawniej szkielet wykonywany by z drewna (=> supowo-ramowa konstrukcja), dzi zazwyczaj z elbetu lub stali.
szpaler, drzewa lub krzewy zasadzone gsto w szeregu, strzyone lub o formach naturalnych wysokoci powyej przecitnej wzrostu czowieka. [niem. Spalier, z w. spalliera]
sztukateria   => stiuk.
sztych,   => miedzioryt wykonany rylcem; w znaczeniu oglnym nazwa uywana dla okrelenia rycin wykonanych technik wkls z pyt metalowych. [niem. Stich]
|