sacramentarium &nbsp => tabernakulum.

sala, obszerne pomieszczenie, gwnie reprezentacyjn, o monumentalnych proporcjach i bogatym wystroju architektonicznym; terminu tego uywa si zwykle w odniesieniu do architektury wieckiej. [franc. sale]

salon ogrodowy, gwne i najozdobniejsze wntrze w ogrodzie barokowym, przylegajce do paacu na gwnej osi zaoenia, penio funkcj letniego salonu ogrodowego odpowiednika - salonu w paacu; urzdzane na planie kwadratu, prostokta lub pkola, w obramieniu cian strzyonych szpalerw, ozdobione parterami, basenami, rzebami oraz rolinami oraneryjnymi w donicach; w miejscu salonu ogrodowego skupiay si gwne osie kompozycyjne ogrodu oraz drogi czce go z pozostaymi wanymi elementami przestrzennymi zaoenia ogrodowego. W ogrodach krajobrazowych miejsce salonu zajmuje otwarta przestrze przypaacowej polany przechodzcej dalej w gwny dukt widokowy otoczony klombami oraz skupiskami drzew i krzeww.

salowy koci, koci jednonawowy, w ktrym prezbiterium i nawa maj t sam szeroko, wysoko i wsplne przykrycie, tworzc jednolite wntrze sprawiajce wraenie sali.

sarkofag, ozdobna trumna, zwykle w ksztacie skrzyni, wykonywana gwnie z kamienia, metalu, drewna lub gliny, pokrywana dekoracj malarsk lub rzebiarsk. [franc. sarcophage, z pnoac. sarcophages grobowiec, z gr. sarko-phgos misoerny]

scriptorium, skryptorium: 1. may przenony pulpit w ksztacie skrzyneczki z pochyym otwieranym wiekiem ustawiany na stole lub opierany na kolanach, sucy w redniowieczu do pisania i czytania; zwykle bogato zdobiony; 2. pomieszczenie w redniowiecznych klasztorach, w ktrych zakonnicy, tzw. skryptorzy lub skrybowie, zajmowali si przepisywaniem ksig. [ac.]

siedlisko &nbsp => zagroda.

skansen, muzeum na wolnym powietrzu, w ktrym gromadzi si przenoszone z rnych terenw danego kraju zabytki etnograficzne; przewanie zanikajce budynki wiejskie (chaupy, zagrody, wiatraki, myny, kociki, szaasy pasterskie itd.). [ang. Scansen museum, od szw. Skansen nazwa parku w Sztokholmie]

skaplerz &nbsp => szkaplerz.

skarbiec, pomieszczenie lub niewielki budynek sucy do przechowywania klejnotw, kosztownoci i cennych dokumentw.

skarpa: 1. w sztuce fortyfikacyjnej mur obronny osonity od zewntrz albo od wewntrz nasypem ziemnym, waem. Skarpa   n i e o d d z i e l o n a  umacniaa nasyp ziemny na caej jego wysokoci,   o d d z i e l o n a   - wysunita bya przed nasyp. Zob. te przeciwskarpa; 2. &nbsp => przypora. [w. scarpa]

sklepienie, konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegy (rzadziej z monolitu, np. elazobetonu), o przekroju krzywoliniowym, suca do przekrycia okrelonej przestrzeni budynku.

sklepienny pas,gurt, paski, konstrukcyjny uk podsklepienny z cegy lub kamienia, wsparty na dwch podporach, wzmacniajcy i podtrzymujcy sklepienie. Wystpuje midzy przsami w sklepieniach kolebkowych, krzyowych i krzyowo-ebrowych (=> sklepienie).

skrzydo: 1. boczna, w stosunku do gwnego korpusu, cz budynku, wyodrbniana mniejsz liczb kondygnacji, silnym cofniciem w stosunku do lica elewacji frontowej, ustawieniem pod ktem (np. prostym) w stosunku do korpusu lub czci gwnej; take kady segment budowli, ktra nie ma wyodrbnionej czci gwnej, a poszczeglne jej partie s w stosunku do siebie ustawione pod pewnym ktem; 2. ruchome, suce do zamykania lub otwierania czci bramy, drzwi lub okna; 3. w &nbsp => poliptykach rzebionych lub malowanych ruchome czci boczne zamykajce szaf otarzow, podzielone zwykle na tzw. kwatery; stron frontow skrzyda (przy otwarciu) nazywamy &nbsp => awersem lub stron wewntrzn, tyln &nbsp => rewersem lub stron zewntrzn.

skrzyniec &nbsp => kaseton

skupina, w kompozycji ogrodowej dua grupa drzew lub krzeww, zoona z jednego lub kilku gatunkw; wystpuje w ogrodach krajobrazowych, gwnie w dalszych czciach oraz na obrzeu terenu.

skwer, plac, najczciej prostoktny, o wntrzu wypenionym zieleni i funkcji mieszkalno-rekreacyjnej. [ang. square kwadrat]

slums, dzielnica biedoty miejskiej, o ciasnej, antysanitarnej zabudowie i znacznym zagszczeniu ludnoci. [ang.]

sup, pionowy, wolno stojcy element konstrukcyjny nony, o przekroju czworoktnym, okrgym lub wieloktnym; sup z gowic, o przekroju okrgym zwany jest &nbsp => kolumn, kamienny o przekroju kwadratowym lub wieloktnym &nbsp => filarem.

supowo-ramowa konstrukcja, na wi, na sup, supowa, w budownictwie drewnianym zesp krzyujcych si konstrukcji ramowych, zoonych ze supw ustawionych na kamieniach lub podwalinie (daw. wkopywanych w ziemi) oraz lecych na nich belek, usztywnionych zastrzaami, ryglami itp.

sup przydrony, sup kamienny, ceglany lub drewniany zwieczony kapliczk, figur, krzyem itp., ustawiony przy drogach na wsi.

suki, w architekturze gotyckiej pionowe, cienkie elementy kamienne lub ceglane o przekroju waka lub pwaka, zespolone na og z wolno stojcym filarem wizkowym lub filarem przyciennym; przenosz na niego za porednictwem eber ciar sklepienia krzyowo-ebrowego; czasem znikajce w powierzchni ciany.

soboty, parterowe, niskie &nbsp => podcienia otaczajce koci drewniany z zewntrz, na caym obwodzie lub jego czci; najczciej o konstrukcji supowej, kryte &nbsp => dachem pulpitowym, ktrego krokwie opierane byy na oczepie i cianie wicowej kocioa poniej poziomu otworw okiennych; w dolnej czci do wysokoci ok. 1 m szalowano soboty deskami lub odgradzano tralkami. Szczeglnie charakterystyczne dla kociow lska, Maopolski i Moraw (od XVII w.).

socha &nbsp => sochowa konstrukcja dachu.

spichrz &nbsp => spichlerz.

spitrzony porzdek &nbsp => porzdki architektoniczne.

stalle, drewniane lub kamienne awy przeznaczone dla duszpasterstwa; stalle ustawiano pod cianami prezbiterium; wystpoway gwnie w kocioach kolegialnych, klasztornych i katedralnych; stalle miay wysokie zaplecki (czsto z baldachimem), oparcia, klczniki obudowane z przodu, zwykle o bogatej dekoracji rzebiarskiej lub malarskiej. W niektrych stallach pod podnoszcymi siedzeniami znajdoway si wsporniki, tzw. misericordie, suce za podparcie stojcym przy chralnej modlitwie; rozpowszechnione w XI w. [franc. stalle (lp.), z w. stallo awa kocielna]

staloryt, technika graficzna druku wklsego; take rycina wykonana t technik. Polega na wykonaniu ryciny rylcem na pycie ze stali; w stalorycie rysunek rytuje si w odhartowanej pycie, ktr po ukoczeniu powtrnie si hartuje. Cech charakterystyczn odbitki stalorytniczej (jak rwnie miedziorytu stalowego) jest brak tonu w tle odbitki, w przeciwiestwie do np. miedziorytu.

stanica: 1. budowla obronna suca jako pomieszczenie dla maych oddziaw wojska, zw. strzegcych granic; w Polsce rwnie stranica graniczna; obszerny, drewniany budynek, przewanie bez wewntrznych podziaw, otoczony oparkanionym, obszernym dziedzicem, ze stajniami; 2. w dawnej Rosji domy zajezdne, siedziby urzdw pobierajcych daniny dla wadcw.

stauroteka, relikwiarz przeznaczony do przechowywania relikwii Krzya witego; najczciej jest to drewniana kaseta obita srebrn blach, z zagbieniem w formie krzya, w ktrym za szybk umieszcza si relikwi, zdobiona szlachetnymi kamieniami i technik emalii.

sterczyna, pionowy, wieczcy element dekoracji architektonicznej, np. pinakiel, may obelisk itp.

stipes &nbsp => mensa

stiuk, sztukateria, wyprawa, materia zdobniczy nakadany na ciany i elementy architektoniczne wntrz (rzadziej elewacji). Dekoracje wykonane w stiuku nazywamy sztukateriami. Zob. te marmoryzowanie. [franc. stuc, z w. stucco]

stolec, w wibie dachowej podtrzymujcy zesp konstrukcyjny w formie tzw. ramy stolcowej; skada si z dwch lub wicej supw zw.   s t o j c a m i,   ustawionych w rzdzie na podwalinie lub bez niej, dwigajcych waciwy element podtrzymujcy   p l e w y;   konstrukcj stolca usztywniaj miecze, zastrzay, rozpory (tzw. pas stolcowy) itp., w identyczny sposb dwa rwnolege stolce mog by usztywniane poprzecznie w paszczynie stojcw.

stop, donon: 1. wiea lub baszta obronna murowana, usytuowana najczciej wewntrz zamku, z wejciem umieszczonym wysoko; na og w najniszej partii pozbawiona staych schodw stanowia punkt obserwacyjny, a przede wszystkim rdszaniec zamku i ostatnie schronienie obrocw w wypadku wdarcia si wroga na mury. Stop budowano na planie prostokta, pniej take koa, omioboku itp.; 2.&nbsp => zwj.

stopa krokwiowa, siodeko, stopa okapowa, rzadko spotykana konstrukcja oparcia dolnej partii wizara; skada si z podstopki i niszej czci krokwi zczonych mieczem w zamknity trjkt; wystpuje najczciej w przypadku, gdy sklepienie wchodzi w przestrze poddasza.

strop, zesp elementw konstrukcyjnych rozdzielajcych w poziomie poszczeglne kondygnacje budynku lub ograniczajcych go od gry; elementy te dwigajce obcienie uytkowe, zapewniaj ochron termiczn i akustyczn pomieszcze oraz usztywniaj konstrukcj budynku.

strzaczan, flesza, niewielkie, otwarte, samodzielne dzieo fortyfikacji polowej lub pstaej o narysie bastionowym; jeden z rodzajw szaca.

strzecha, dach, (zw. niekiedy kiszk) pokryty som (d e k o w a n y); samo pokrycie som zw. jest   p o s z y c i e m   (dekwk, poszewk); soma moe by kadziona luno (tzw. deki) lub w snopkach (tzw. kopice); snopki mog by bezporednio przywizane do at (tzw. w dekwk), lee midzy atami a przycinajcymi j kijami (tzw. poszycie pod gaj), albo przytwierdzone do at porednio za pomoc przechodzcych przez snopki poziomych kijw (tzw. poszycie pod prt).

strzelnica: 1. stanowisko strzeleckie w murach i wieach obronnych, waach, rowach i schronach bojowych; 2. miejsce wicze w strzelaniu - nasyp ziemny o ksztacie prostokta otwartego krtkim bokiem.

stylobat, w staroytnej architekturze sakralnej grna powierzchnia &nbsp => krepidomy, na ktrej stay kolumny. [franc. stylobate, z ac. stylobates, z pnogr. stlos sup]

sufit, dolna, oszalowana otynkowana cz stropu. Sufit moe styka si ze cian pod ktem prostym lub przechodzi w ni za porednictwem &nbsp => fasety. [w. suffitto]

sumikowo-tkowa konstrukcja, w sup, system konstrukcji cian drewnianych, skadajcych si z poziomych elementw, zw.   s u m i k a m i   (palcami), wpuszczonych w wyobione &nbsp => pazy supw naronych (tzw., niesusznie,   w g i e w s u p) i porednich, zw.   t k a m i;   uoone jeden na drugim sumiki wypeniaj przestrze midzy tkami. tki i sumiki opieraj si zwykle na zwgowanej (=> wgie) podwalinie, gr zwizane s wiecem oczepw. Wgary otworw takich cian tworz tki ustawione bd na wysoko caej ciany, bd tylko otworu. Sumikowo-tkowa konstrukcja bywa czona z innymi konstrukcjami, np. supowo-ramow, wiecow itp.

supraporta, panneau dekoracyjne umieszczone nad otworem drzwiowym, wypenione dekoracj, freskow lub malowidem na ptnie ujtymi w stiukowe lub drewniane obramienie. [ac. supra portam nad drzwiami]

surwka &nbsp => cega.

sygnaturka, may dzwon kocielny, umieszczony zwykle w wieyczce nad prezbiterium lub na skrzyowaniu naw; take nazwa takiej wieyczki. [ac. (campana) signatoria]

synagoga, bonica, bnica, budowla suca czonkom gminy ydowskiej jako miejsce modlitw (synagoga waciwa tzw. beit ha-kneset dom zgromadzenia), decydowania o wanych dla gminy sprawach (tzw. beit ha-midrasz dom egzegezy), dyskusji, komentowania przepisw religijnych, wsplny dom dla obrzdowych posikw, dziaalnoci dydaktycznej, skarbiec gminy i trybuna sdowy, zajazd dla podrnych i rezydencja rabinw.

szalowanie, szalwka, deskwka, obicie deskami lub dranicami ciany, szczytu itp. elementw budynku. Przy szalowaniu stosuje si jedn lub dwie warstwy desek czy dranic w ukadzie pionowym lub poziomym (czasem jedna pionowa, druga pozioma) oraz rne sposoby czenia desek: na styk, ucios, nakadk, piro, polski zakad itp. (=> czenie ciesielskie). [niem. Schollen]

szaniec, w fortyfikacji polowej budowla ziemna o rnym profilu i narysie, w zalenoci od ktrego nosi nazw: reduty, dwuramnika, lunety, strzaczanu. Zasadniczymi elementami szaca byy wa i fosa; stosowany do koca XIX w.

szczyt: 1.&nbsp=> dach; 2. dekoracyjne, oparte o ksztat trjkta zwieczenie elewacji budynku lub jego fragmentw (najczciej ryzalitw portali, otworw okiennych), klasyczn forma szczytu jest &nbsp => fronton; 3. &nbsp => tarcza.

szkaplerz, skaplerz, kaplerz: 1. dwa mae kawaki sukna z wyszytym na nich imieniem Matki Boskiej lub Chrystusa, zastpujce medalik, noszone na piersiach przez czonkw bractw kocielnych; 2. mianem szkaplerza okrelano te tzw. kaplerze - prostoktne, niekiedy owalne obrazki malowane i grawerowane zazwyczaj na blasze miedzianej, noszone chtnie przez onierzy w irchowych futeraach na piersi pod ubraniem w 2 po. XVII i pocz. XVIII w. Na awersie najczciej maj przedstawienia Matki Boskiej Czstochowskiej, na rewersie witych patronw; 3.&nbsp => zakonny ubir. [z niem. schapelaere, z w. scapolare, od ac. scapulae(lm.) plecy]

szkieletowa konstrukcja, system konstrukcyjny cian i budynkw polegajcy na wydzieleniu elementw nonych (szkielet) od wypeniajcych. Dawniej szkielet wykonywany by z drewna (=> supowo-ramowa konstrukcja), dzi zazwyczaj z elbetu lub stali.

szpaler, drzewa lub krzewy zasadzone gsto w szeregu, strzyone lub o formach naturalnych wysokoci powyej przecitnej wzrostu czowieka. [niem. Spalier, z w. spalliera]

sztukateria &nbsp => stiuk.

sztych, &nbsp => miedzioryt wykonany rylcem; w znaczeniu oglnym nazwa uywana dla okrelenia rycin wykonanych technik wkls z pyt metalowych. [niem. Stich]