zagroda, dwr, dworzyszcze, grodza, obejcie, ok, zesp budynkw mieszkalnych i gospodarczych maego gospodarstwa wiejskiego, wraz z podwrzem i najbliszym otoczeniem, sytuowany na osobnej dziace, zw. siedliskiem, lub wydzielony z rozogu. Zagroda otwarta ma budynki wolno stojce dookoa podwrza, zagroda zwarta - stykajce si ze sob, zagroda zamknita (oklnik, obejcie) - o podwrzu zamknitym ze wszystkich stron budynkami.

zajazd &nbsp => karczma

zakrystia, boczne pomieszczenie w wityni chrzecijaskiej, przylegajce od pnocy lub poudnia i poczone wejciem z prezbiterium; niekiedy z drugim wejciem od zewntrz; przeznaczone do przechowywania szat i sprztw liturgicznych oraz przygotowywania si kapanw do odprawiania obrzdw liturgicznych. [niem. Sakristei, ze starow. sacristia, od sacrista suga kocielny, zakrystian]

zamek, zamknity zesp elementw obronnych, jak way, mury, baszty itp. oraz zabudowa mieszkalnych. Zamki wznoszono najczciej dla przedstawicieli wadzy centralnej - starostw, burgrabiw.

zaprawa, w architekturze i budownictwie mieszanina jednego lub kilku spoiw, piasku i wody, tworzca plastyczn mas suc do spajania cegy, kamienia i in. materiaw budowlanych, spoinowania (=> spoiwa), wyprawiania cian zewntrznych i wewntrznych (tzw. tynk), oraz do wykonywania detali i rzeb architektonicznych (=> narzut); niekiedy z dodatkiem innych materiaw (np. grysik kamienny, mika) stosowana w celu uzyskania dekoracyjnej faktury.

zaskrzynienie, w drewnianych kocioach o &nbsp => wiecowej konstrukcji przeduenie grnych bali bocznych cian prezbiterium przez ca dugo nawy, powodujce charakterystyczne obnienie bocznych partii stropu; dziki zaskrzynieniu nastpuje powizanie i usztywnienie cian prezbiterium i nawy, co umoliwia stosowanie jednolitej rozpitoci &nbsp => wizarw dachowych na caej dugoci kocioa. Prezbiterium i rodkowa cz nawy kryta jest wwczas jednolitym dachem; zaskrzynienia kryte s pulpitowymi daszkami schowanymi pod spywajcymi niej poaciami dachowymi nawy.

zastrza, miecz, ukonie ustawiony drewniany element konstrukcyjny usztywniajcy pionowe elementy; para symetrycznych zastrzaw biegnca od elementu pionowego w gr nosi nazw ramion, w d - ng; dwa jednakowe zastrzay krzyujce si symetrycznie tworz krzy w. Andrzeja (zw. te   k r z y o w n i c ).

zauek, w miastach maa, wska uliczka.

zbki, w ornamentyce: 1. denticuli, motyw w formie pasa utworzonego z prostopadociennych zbkw, wystpujcy w dolnej czci gzymsu belkowa porzdku doryckiego i korynckiego; 2. kady motyw ornamentalny w formie pasa z elementw zblionych ksztatem do zbw; 3. zbami nazywa si czasem poszczeglne elementy grzebieni wieczcych budowle lub grzebienie attyk.

zbrojenie &nbsp => armatura.

zbrojownia &nbsp => arsena.

zieleniec, skwer, mae zaoenie ogrodowe, wystpujce w powizaniu z placem, ulic, otaczajc zabudow mieszkaln lub budowl uytecznoci publicznej; przeznaczony do wypoczynku lub dla ozdoby; moe by ogrodzony lub cakowicie otwarty; rozpowszechniony w miastach i osiedlach od koca XVIII w.

zrbowa konstrukcja &nbsp => wiecowa konstrukcja

zwieczenie, najwysza, zwykle ozdobna cz budynku, element architektoniczny, rzebiarski lub rzemiosa artystycznego; take najwysza dekoracyjna cz otarza, ustawiona u jego szczytu na osi nastawy.

zwierzyniec, ogrodzony obszar leny, przeznaczony do utrzymywania zwierzyny ownej, jej obserwowania lub polowania. Charakterystyczn cech zwierzyca byy promienisto-wachlarzowaty ukad duktw widokowych, w punkcie ich zbiegu umieszczano zazwyczaj pawilon, altan, a take stanowiska myliwych.

zwornik, klucz, rodkowy, szczytowy &nbsp => kliniec uku lub niektrych typw sklepie, wyrniajcy si ksztatem, wielkoci i dekoracyjnym opracowaniem; moe by wykonany z kamienia, cegy, rzadziej z drewna (wtedy zwykle peni funkcj wycznie dekoracyjn).