wiadectwa triumfu i klski.
Historia dokumentw Zakonu Krzyackiego.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (20) kwiecie 2000

Odzyskanie zagrabionych w czasie wojny dzie sztuki, nawet znajc ich obecne miejsce przechowywania, wbrew powszechnym opiniom i oczekiwaniom poszkodowanych, jest procesem dugotrwaym. Dzieje si tak nawet wtedy, kiedy udaje si udowodni, e dany obiekt wywieziony z Polski, jest tym samym, ktry zosta wanie odnaleziony gdzie poza jej granicami. Najczciej jednak brak odpowiedniej, podstawowej dokumentacji, bo i nierzadko zniszczonej w czasie wojny, czy materiau fotograficznego, tworz przeszkody trudne do pokonania. Pojawia si problem, czy np. zaginiony obraz, niesygnowany, znany jedynie z XIX-wiecznego spisu jako Kwiaty w wazonie, czsto o przyblionych wymiarach, bez ilustracji, to ten sam, ktry zosta wanie odnaleziony.

Takie problemy generalnie nie dotycz materiaw archiwalnych o oglnie znanej treci i proweniencji. Odnalezione nie stwarzaj problemw zwizanych z ich identyfikacja. Niestety, straty wojenne Polski w dziedzinie archiwistyki s ogromne, i tym boleniejsze, e wikszo bezcennych dokumentw ulega wiadomemu zniszczeniu przez nieprzyjaciela, jako wiadectwa wielowiekowej historii i pastwowoci Polski.

W momencie wybuchu II wojny wiatowej w stoecznym Archiwum Gwnym Akt Dawnych wikszo zespow pozostaa na miejscu, w gmachu przy ul. Dugiej 24 (zaledwie cz z nich w czerwcu 1939 r. przewieziono w celu zabezpieczenie do Fortu im. Sokolnickiego na oliborzu). Powierzono je opiece pracownikw oraz osb zaufanych i to dziki ich energicznym dziaaniom uratowano zbiory przed unicestwieniem podczas pierwszych bombardowa miasta.

Zaraz po kapitulacji Warszawy, 7 padziernika, w Archiwum zjawi si dr Erich Randt. Przed wojn by postaci znan, dyrektorem Pruskiego Archiwum Pastwowego. Jednak tego dnia wystpowa jako komisarz Ministerstwa Spraw Wewntrznych Rzeszy upenomocniony do objcia archiww polskich na ziemiach zajtych przez armi niemieck. Zada przekazania sobie kluczy do magazynw oraz pomieszcze archiwalnych, a kierownika Archiwum mianowa odpowiedzialnym za bezpieczestwo zasobw. Rozmowy na temat losw archiwaliw zgromadzonych w Archiwum rozpocz ju nastpnego dnia owiadczajc, e cz zespow akt, w tym take te przechowywane w Archiwum Gwnym, przekazana zostanie archiwom niemieckim.

Ten zamiar potwierdzi wiosn 1940 r. kierownik warszawskiego Urzdu Archiwalnego dr Erich Weise. Przekazaniu na rzecz archiww niemieckich miaa ulec cz archiwaliw przechowywanych na terenie utworzonego 26 padziernika 1939 r. Generalnego Gubernatorstwa. Do przeprowadzenia odpowiednich kwerend wyznaczeni zostali specjalnie delegowani w tym celu archiwici niemieccy z Krlewca, Poznania (archiwum dziaajce na terenie wczonym do Rzeszy) oraz Wrocawia. W odpowiedzi strona polska podja bezprecedensow walk o zbiory archiwalne, walk tak, jaka w wczesnych okolicznociach bya moliwa. Przygotowaa cay szereg uzasadnie, zgodnych z obowizujcymi powszechnie zasadami w archiwistyce, dotyczcymi m. in. niepodzielnoci zespow. Chodzio przede wszystkim, cho nie tylko, o obron Archiwum Koronnego oraz akt Kancelarii Krlewskiej.

Wkrtce po zoeniu pierwszego uzasadnienia, w czerwcu 1940 r. w Archiwum przy ul. Dugiej zjawili si zapowiadani wczeniej archiwici niemieccy w celu dokadnego rozpoznania zbiorw archiwalnych i konfrontacji zawartoci Archiwum z wczeniej przygotowanymi przez nich spisami. Praca trwaa kilka miesicy i zakoczya si pn jesieni. Dopiero wtedy przysza oficjalna odpowied na uzasadnienie strony polskiej. Uwzgldniaa ona tylko cz naszych argumentw. Za zespoy niepodzielne Niemcy uznali tylko zespoy akt wadz i urzdw naczelnych oraz centralnych dawnej Rzeczypospolitej. Natomiast akta wadz lokalnych i prowincjonalnych miay ulec podziaowi pomidzy Archiwum Gwne a archiwa niemieckie we wspomnianych orodkach. Jako zasad przyjto fakt, czy urzd wytwarzajcy te akta mia swoj siedzib na terenie nalecym w 1940 r. do Rzeszy, czy w granicach Generalnego Gubernatorstwa. W pierwszym przypadku archiwalia miay by wydane jednemu z waciwych terytorialnie archiww niemieckich (Krlewiec, Wrocaw, Pozna).

Przedstawiciele Archiwum w Krlewcu zadali wydania czci Archiwum Koronnego Krakowskiego, a przede wszystkim dokumentw, ktre w swoim czasie naleay do wielkiego mistrza Zakonu Krzyackiego.

By to zbir dokumentw pergaminowych o ogromnej wartoci zarwno historycznej, jak i archiwalnej. Najwczeniejsze z nich pochodziy z pocztku XIII w., najpniejsze z poowy wieku XV. Obrazoway stosunki pomidzy Polsk a Zakonem, wiadczyy o gonych triumfach, ale i wielkich klskach Zakonu, ktre cho o znaczeniu ju tylko historycznym, burzyy obraz niezwycionej III Rzeszy. To wanie w wyniku tej najwikszej i ostatecznej klski/ jak bya sekularyzacja Zakonu dokonana przez wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna i utworzenie wieckiego ksistwa, a wreszcie zoenie hodu lennego Zygmuntowi l Staremu (1525 r.), dokumenty te zostay przekazane krlowi polskiemu. Zoono je na Wawelu, gdzie weszy w skad Archiwum Koronnego, przebogatego zbioru zawierajcego Archiwum Dyplomatyczne Rzeczypospolitej i ksigi Metryki Koronnej oraz Metryki Litewskiej.

W Krakowie dokumenty te byty przechowywane do momentu elekcji Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Ostatni krl Polski poleci bowiem zgromadzi w Warszawie Archiwum Rzeczypospolitej. Akcja ta trwaa latami i wprowadzia, cho umowny, podzia na dwa Archiwa Koronne: Krakowskie i Warszawskie. Okres zaborw spowodowa znaczne rozproszenie zbioru. Po odzyskaniu niepodlegoci podjto prace nad jego odtworzeniem, jednak zaawansowane ju prace przerwa wybuch wojny.

danie wydania dokumentw Zakonu Krzyackiego w 1940 r. byo w sposb a nadto czytelny niezgodne z przyjt przez Niemcw zasad niepodzielnoci narosych historycznie zespow akt wadz naczelnych i centralnych. Strona polska zoya wic pisemne merytoryczne uzasadnienie nienaruszalnoci tej zasady. Rozpocza si wymiana korespondencji, wreszcie narady. Porozumienia nie osignito. Wkrtce okupacyjny warszawski Urzd Archiwalny oficjalnie zawiadomi Archiwum Gwne, e Dyrekcja Archiww Generalnego Gubernatorstwa nakazaa przygotowa do wydania archiwum krlewieckiemu dokumenty w liczbie 74 sztuk (a nie jak wczeniej dano - 108). Wydanie nastpio 17 grudnia 1940 r. po uprzednim sporzdzeniu spisu zdawczo-odbiorczego i wykonaniu fotografii. Po odbir zgosi si specjalnie delegowany do tego urzdnik. Dokumenty pojechay do Krlewca.

Po zakoczeniu wojny dokumenty Zakonu Krzyackiego znalazy si na terenie Niemiec, w Getyndze. Strona polska ju w 1948 r. zoya wniosek o ich zwrot. Bezskutecznie. Kolejne wystpienia take nie przyniosy rezultatu, podobnie jak ostatnie w 1992 r. Obecnie dokumenty (w liczbie 73; jeden z nich po wojnie zagina) przechowywane s w zbiorach Tajnego Archiwum Pruskiej Fundacji Kultury w Berlinie-DahIem.


Spis 74 dokumentw wywiezionych przez Niemcw do Krlewca sporzdzony na podstawie listy zdawczo-odbiorczej z dnia 19 grudnia 1940 r. (pisownia nazwisk, tytuw i nazw miejscowoci oryginalna):
1. Papie Innocenty III wydaje przywilej protekcyjny dla Zakonu Krzyackiego; dn. 18 II 1215 r. (nie zawiera) bulli);
2. Cesarz Fryderyk II potwierdza Zakonowi Niemieckiemu nadania ks. Konrada mazowieckiego i rozszerza je szczeglnymi przywilejami; III 1226 r. (nie zawiera) bulli);
3. Konrad, ksi mazowiecki i kujawski, nadaje Zakonowi Niemieckiemu ziemi chemisk i wie Orowo na Kujawach; dn. 23 IV 1228 r. (zachowane dwie pieczcie, jednej brak);
4. Konrad, ksi mazowiecki i kujawski, nadaje Zakonowi Rycerskiemu Braci Dobrzyskich ziemi dobrzysk w granicach opisanych i inne posiadoci; dn. 4 VII 1228 r. (zachowane trzy pieczcie, jednej brak);
5. Konrad, ksi mazowiecki i kujawski, nadaje Zakonowi Niemieckiemu ziemi chemisk opisujc jej granice; 1230 r. (zachowana jedna piecz);
6. Biskup pruski Christian odstpuje Zakonowi Niemieckiemu swe posiadoci i prawa; 1230 r.
7. Konrad, ksi mazowiecki i kujawski, nadaje Zakonowi Niemieckiemu zamek Nieszaw i cztery wsie; 1230 r. (zachowana jedna piecz, brak dwch);
8. Papie Grzegorz IX potwierdza Zakonowi Niemieckiemu darowizny biskupa Chrystiana i Konrada ks. mazowieckiego; dn. 27 VIII 1230 r. (bulla);
9. Papie Grzegorz IX potwierdza Zakonowi Niemieckiemu posiadanie ziemi chemiskiej i przyszych zdobyczy na poganach; dn. 12 IX 1230 r. (bulla);
10. Kazimierz, ksi kujawski i czycki, wyraa zgod na objcie przez Zakon Niemiecki ziemi chemiskiej; dn. 6 I 1233 r. (zachowana jedna piecz);
11. Papie Grzegorz IX zabezpiecza Zakonowi Niemieckiemu posiadanie ziemi chemiskiej biorc j pod opiek; dn. 3 VIII 1234 r. (zawiera bull);
12. Papie Grzegorz IX poleca Zakon Niemiecki opiece ks. mazowieckiego, Konrada; dn. 9 IX 1234 r. (zawiera bull);
13. Papie Grzegorz IX zatwierdza wczenie Zakonu Braci Dobrzyskich do Zakonu Niemieckiego; dn. 19 IV 1235 r. (zawiera bull);
14. Papie Grzegorz IX zatwierdza ukad midzy Zakonem Niemieckim a Konradem ks. mazowieckim; dn. 12 I 1236 r. (zawiera bull);
15. Kazimierz, ksi kujawski, zawiera ukad z Zakonem Niemieckim; dn 29 VI 1238 r. (dwie pieczcie);
16. Przeor dominikanw z Chemna i gwardian franciszkanw powiadczaj tekst dokumentu biskupa pockiego Guntera z dn. 17 III 1230 r., ktrym odstpi Zakonowi Niemieckiemu swe posiadoci w ziemi chemiskiej; ok. 1250 r. (zachowane trzy pieczcie);
17. Papie Aleksander IV poleca biskupowi chemiskiemu, aby czuwa nad dochowaniem ukadu zawartego midzy Zakonem Niemieckim a ksiciem kujawskim; dn. 9 III 1255 r. (zawiera bull);
18. Papie Aleksander IV bierze w opiek ziemi chemisk, nadajc j Zakonowi Niemieckiemu na wieczne czasy; dn. 26 VII 1257 r. (zawiera bull);
19. Kazimierz, ksi kujawski, i mistrz Gerhard von Herzberg zawieraj ukad w sprawie ziemi lubawskiej; dn. 4 VIII 1257 r. (jedna piecz);
20. Papie Aleksander IV wzywa Zakon Niemiecki do walki z Tatarami w przymierzu z wadcami ssiednich krajw; dn. 17 XII 1259 r. (zawiera bull);
21. Papie Aleksander IV bierze pod opiek terytorium nalece do Zakonu Niemieckiego; dn. 25 I 1260 r. (zawiera bull);
22. Miasto Toru ukada si z wicelandmistrzem Helmerichem von Wurzburg o posiadoci ziemskie i dochody; 15 III 1262 r. (jedna piecz);
23. Papie Urban IV zatwierdza regu Zakonu Niemieckiego; dn. 30 VI 1263 r. (zawiera bull);
24. Kazimierz, ksi kujawski i czycki, przystaje na sd polubowny w sprawie swego sporu z Zakonem Niemieckim; pot. II 1263 r. (zachowane dwie pieczcie, jednej brak);
25. Anzelm, biskup warmiski, transsumuje dokument Konrada ks. mazowieckiego z dn. 5 VIII 1222 r. (tzw. owicki) zawierajcy nadania na rzecz Christiana, biskupa pruskiego; II 1264 r. (zachowane trzy pieczcie, jednej brak);
26. Proboszcz kruwicki stwierdza, e otrzyma wie Myniec od landmistrza Ludwika v. Baldersheima; 1265 r. (zachowane trzy pieczcie);
27. Bolesaw, ksi wielkopolski, zawiera ukad pojednawczy z Zakonem Niemieckim, dn. 31 X 1271 r. (brak pieczci);
28. Cesarz Rudolf l odnawia przywilej Fryderyka II z 1226 r. dla Zakonu Niemieckiego (egz. l.); dn. 10 X 1277 r. (jedna piecz);
29. Cesarz Rudolf l odnawia przywilej Fryderyka II z 1226 r. dla Zakonu Niemieckiego (egz. 2.); dn. 10 X 1277 r. (jedna piecz);
30. Leszek, ksi kujawski i inowrocawski, zastawia Zakonowi Niemieckiemu ziemi michaowsk; dn, 15 XI 1303 r. (jedna piecz);
31. Leszek, ksi kujawski i inowrocawski, zastawia Zakonowi Niemieckiemu ziemi michatowsk; dn. 14 X 1304 r. (jedna piecz);
32. Jan, biskup pocki, ukada si z Zakonem Niemieckim o kolonizacj w dobrach kocioa pockiego w ziemi michatowskiej i na 200 anach koo Ksitego; dn. 17 VI 1312 r. (dwie pieczcie);
33. Leszek, ksi kujawski i inowrocawski, sprzedaje Zakonowi Niemieckiemu ziemi michatowsk; dn. 17 VII 1317 r. (jedna piecz);
34. Wacaw, ksi mazowiecki, zawiera przymierze z Zakonem Niemieckim; dn. 2 I 1326 r. (jedna piecz);
35. Krl czeski Jan pozwala Zakonowi Niemieckiemu podejmowa nowe lokacje w ziemi dobrzyskiej; 3 IV 1329 r. (jedna piecz);
36. Krl czeski Jan sprzedaje Zakonowi Niemieckiemu ziemi dobrzysk (egz. l.); dn. 16 III 1330 r. (jedna piecz);
37. Krl czeski Jan sprzedaje Zakonowi Niemieckiemu ziemi dobrzysk (egz. 2.); dn. 16 III 1330 r. (jedna piecz);
38. Krl czeski Jan nakazuje mieszkacom ziemi dobrzyskiej posuszestwo dla Zakonu Niemieckiego; dn. 17 III 1330 r. (jedna piecz);
39. Krl wgierski Karol i krl czeski Jan wydaj wyrok w sprawie midzy Polsk a Zakonem Niemieckim; dn. 26 XI 1335 r. (jedna piecz, jednej brak);
40. Krl czeski Jan zawiadamia wielkiego mistrza Zakonu Niemieckiego, na jakich warunkach zawarty zosta pokj z krlem Kazimierzem i jakie dokumenty maj by wystawione; dn. 3 XII 1335 r.
41. Kazimierz, krl polski, uznaje wyrok wyszehradzki z dn. 26 XI 1335 r., 26 V 1336 r. (jedna piecz);
42. Krl czeski Jan, przejmujc Brze, Inowrocaw i Dobrzy z rk Zakonu, obiecuje mu odda je, gdyby Polska nie uznaa wyroku wyszehradzkiego; dn. 10 III 1337 r. (jedna piecz);
43. Cesarz Ludwik IV zakazuje wielkiemu mistrzowi stawa przed jakimkolwiek sdem w sprawie nada cesarskich; dn. 22 VII 1338 r. (jedna piecz);
44. Gelhard z Cahores, legat papieski, wydaje wyrok w sprawie midzy Polsk a Zakonem, nakazujcy zwrot Pomorza i innych ziem zabranych; dn. 15 IX 1339 r. (dwie pieczcie);
45. Papie Benedykt XII zaleca dwm biskupom ponowne rozpatrzenie sporu polsko-krzyackiego; dn. 22 VI 1341 r. (bulla);
46. Papie Klemens VI poleca biskupom krakowskiemu i chemiskiemu rozpatrzenie spraw polsko-krzyackich; dn. 5 V 1343r.(bulla);
47. Miasta Krakw, Sandomierz i Scz porczaj dochowanie pokoju kaliskiego; dn. 15 VII 1343 r. (trzy pieczcie);
48. Kasztelan i wojewoda krakowski, wojewoda i kasztelan sandomierski oraz kasztelanowie wilicki i wojnicki porczaj dochowania pokoju kaliskiego; dn. 15 VII 1343 r. (zachowanych pi pieczci, jednej brak);
49. Opis przebiegu granicy polsko-krzyackiej. Egzemplarz wystawiony przez stron polsk; dn. 14 VI 1349 r. (zachowana jedna piecz, dwch brak);
50. Ksita pomorscy szczeciscy Warcisaw i Bogusaw przyrzekaj wolnoci celne dla Zakonu Niemieckiego w ziemiach dobrzyskiej i bydgoskiej, jeli je uzyskaj na Polsce; dn. 10 VII 1386 r. (dwie pieczcie);
51. Penomocnicy strony polskiej z jednej a Krzyacy z drugiej przenosz dalszy cig rokowa rozpocztych w Solcu Kujawskim do Nidzicy (Neidenburg) zamiast do Zotoryi lub Rypina; dn. 14 V 1389 r. (cztery pieczcie);
52. Wielki mistrz Konrad Wallenrod stwierdza, e Wadysaw ksi opolski zastawi mu ziemi dobrzysk; dn. 27 VII 1392 r. (jedna piecz);
53. Ofka, ksina opolska, wyraa zgod na zastaw ziemi dobrzyskiej Zakonowi Niemieckiemu; dn, 21 V 1394 r. (sze pieczci);
54. Krl wgierski Zygmunt wyraa zgod na zastaw ziemi dobrzyskiej Zakonowi Niemieckiemu; dn. 8 II 1396 r. (jedna piecz);
55. Krl polski Wadysaw zatwierdza pokj kaliski; dn. 23 V 1404 r. (jedna piecz);
56. Krl polski Wadysaw przyrzeka wielkiemu mistrzowi, e nie bd do kierowane pretensje w zwizku ze zwrotem ziemi dobrzyskiej; dn. 10 VI 1405 r. (jedna piecz);
57. Papie Aleksander V wzywa wielkiego mistrza do zachowania pokoju z Polsk; dn. 23 I 1410 r. (bulla);
58. Wacaw, krl rzymski i czeski, podtrzymuje swj wyrok w sprawie polsko-krzyackiej; dn. 4 IV 1410 r. (jedna piecz);
59. Wacaw, krl rzymski i czeski, stwierdza, e wielki mistrz dopeni warunkw wyraonych w jego wyroku polubownym, Polska za tych warunkw nie dopenia; dn. 4 VI 1410 r. (brak pieczci);
60. Wacaw, krl rzymski i czeski, jako sdzia polubowny w sprawie miedzy Polsk a Zakonem inseruje dokument krla polskiego uznajcy go za arbitra; dn. 5 VI 1410 r. (jedna piecz);
61. Papie Jan XXIII zwraca si do wielkiego mistrza, aby dochowa warunkw pokoju toruskiego; dn. 5 XII 1411 r. (bulla);
62. Zygmunt, krl rzymski i wgierski, wydaje wyrok w sprawie midzy Polsk a Zakonem; dn. 24 VIII 1412 r. (jedna piecz);
63. Stany pruskie wypowiadaj si w sprawie wykonania wyroku polubownego krla Zygmunta Luksemburczyka w sporze polsko-krzyackim (pitnacie pieczci);
64. Papie Marcin V wzywa wielkiego mistrza do dochowania pokoju z Polsk; dn. 20 I 1418 r. (bulla);
65. Penomocnicy strony polskiej przeduaj zawieszenie broni do 13 VII 1419 r.; dn. 26 IV 1418 r. (dwadziecia jeden pieczci);
66. Legaci papiescy Jakub biskup Spoleto i Ferdynand biskup Lugo owiadczaj, e wina za rozbicie ukadw w Gniewkowie 5-12 V spada na przedstawicieli Polski; dn. 12 V 1419 r. (dwie pieczcie);
67. Biskup poznaski Gerhard transsumuje dokument darowizny Nieszawy z r. 1230; dn. 10 V 1421 r. (jedna piecz);
68. Traktat pokoju polsko-krzyackiego zawarty nad Jeziorem Melneskim. Egzemplarz wystawiony przez stron polsk; dn. 27 IX 1422 r. (sto trzynacie pieczci zawieszonych, jedna luna, jedna we fragmentach);
69. Strona polska potwierdza ukad pokoju zawartego nad Jeziorem Melneskim; dn. 7 VI 1424 r. (jedna piecz);
70. Arcybiskup gnienieski Wojciech zawiera pokj polsko-krzyacki; dn. 13 VI 1424 r. (jedna piecz);
71. Wysannicy soboru bazylejskiego skadaj na Polsk win za to, e pokj z Zakonem Niemieckim nie dochodzi do skutku; dn. 15 VI 1433 r. (trzy pieczcie);
72. Penomocnicy polscy wystawiaj w Jasiecu dokument zawieszenia broni midzy Polsk a Zakonem; dn. 13 IX 1433 r. (zachowanych 15 pieczci, brak jednej);
73. Krl polski Kazimierz domaga si od stanw pruskich przysigi na dochowanie pokoju brzeskiego; dn. 13 I 1448 r. (jedna piecz);
74. Krl polski Kazimierz wystawia list elazny dla wielkiego mistrza udajcego si na rokowania pokojowe; dn. 20 IX 1455 r. (jedna piecz);

W tekcie wykorzystano m. in.:
J. Karwasiska, Straty Archiwum Koronnego, (w:) Straty archiww i bibliotek warszawskich w zakresie rkopimiennych rde historycznych, 1.I, Warszawa 1957, s. 29-31, 37-49.
A. Stebelski, Dzieje zniszczenia Archiwum Gwnego Akt Dawnych, (w:) Straty archiww i bibliotek warszawskich w zakresie rkopimiennych rde historycznych, t.I, Warszawa 1957, s. 14-28.
Informacje przekazane przez dr hab. Wadysawa Stpniaka - Zastpc Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (20) kwiecie 2000