Niespodziewany powrt obrazu Jerzego Kossaka.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (26) kwiecie 2001

Jeli zastanowimy si, ile obrazw zaginionych podczas II wojny wiatowej powrcio do Polski w okresie ostatniego dziesiciolecia, a wic od momentu ponownego zaistnienia problematyki strat wojennych na arenie midzynarodowej, musimy z alem stwierdzi, e niewiele. Dosownie kilka. I tak w 1993 r. powrcio przedstawienie Eneasza wynoszcego Anchizesa z poncej Troi, rok pniej gony obraz Gabriela Metsu Praczka. W roku 1996 odzyskalimy obraz Pompeo Batoniego Apollo i dwie Muzy, a dwa lata temu Portret Anny Jagiellonki powstay w krgu Marcina Kobera. Wszystkie te obrazy pochodziy ze zbiorw i kolekcji warszawskich: dwa ostatnie z paacu w Wilanowie, pierwszy ze zbiorw Muzeum Narodowego, a drugi z paacu w azienkach.

Tym razem jednak jeden z obrazw zaginionych w zawierusze wojennej powrci do Krakowa, a dokadnie do tamtejszego Muzeum Narodowego. Powrci jako dar byego onierza niemieckiego, ktry stacjonujc gdzie w okolicach Krakowa, po prostu obraz wzi. Moe na pamitk... Dzi, po szedziesiciu latach od tamtych wydarze, nie bdc ju w stanie odtworzy nazwy majtku czy miejscowoci, skd obraz pochodzi, postanowi zwrci ow "pamitk" do zbiorw muzealnych.

Zwizek obrazu z Krakowem jest tym silniejszy, e zosta namalowany przez Jerzego Kossaka (1886-1955), najmodszego przedstawiciela synnego malarskiego rodu. Jerzy by synem Wojciecha i Marii z Kisielnickich, a wnukiem Juliusza. Nauki malarstwa pobiera od najmodszych lat w pracowni dziadka i ojca, pozostajc pod ich silnym wpywem. Czsto te malowa obrazy razem z ojcem, na co wskazyway wsplne sygnatury. Z powodzeniem kontynuowa rodzinn tradycj malarstwa batalistycznego. Skupia si przede wszystkim na tematach historycznych, przypominajc sceny z wojen napoleoskich i walk legionowych z okresu l wojny wiatowej, w ktrej sam bra udzia (w armii austriackiej). Jego obrazy cieszyy si duym powodzeniem, dlatego te wielokrotnie powtarza motywy, gwnie wizerunek konia, uana i dziewczyny. Naley przypomnie, e oprcz zamwie prywatnych otrzymywa liczne zamwienia od jednostek wojskowych, klubw oficerskich i zwizkw kombatanckich.

Przekazany 13 marca br. do zbiorw krakowskiego Muzeum Narodowego obraz namalowany zosta w roku 1927. Na tym do znacznych wymiarw ptnie (87 cm x 134,5 cm) artysta przedstawi scen odwrotu Napoleona spod Moskwy, znan take pod tytuem Sen Napoleona o Egipcie. Pokonana armia napoleoska brnie wrd niegw i zadymki. Jak pisze pani Barbara Makiewicz: Na tle nie koczcej si kolumny pieszych onierzy w gbi kompozycji, widoczna jest na pierwszym planie jadca konno grupa czterech osb: Napoleon na karym koniu i trzej oficerowie jego sztabu, sdzc po mundurach - dowdcy rnych formacji wojskowych. T grup poprzedza dwch jedcw, widocznych od tyu, w amarantowych czakach uaskich wojsk Ksistwa Warszawskiego, z lancami w doniach. Silny wiatr od tylu rozwiewa grzywy i ogony koni, jeden z oficerw przytrzymuje nakrycie gowy. Niebo jest zasnute ciemnymi chmurami, poprzez ktre przedziera si czerwie soca. Wrd chmur widnieje owietlona rowo gowa sfinksa, zwrcona w stron marszu kolumny wojsk. T symboliczn wizj artysta przypomina zwycisk kampani wojsk napoleoskich w Egipcie, przeciwiestwo obecnej klski kampanii rosyjskiej i beznadziejnego odwrotu spod Moskwy.

Jak ju wspomniano, Jerzy Kossak, podobnie jak jego ojciec, bardzo interesowa si histori cesarza Napoleona, malujc czsto sceny ze stoczonych przez jego wojska walk. W wielu przypadkach byy to przedstawienia symboliczne bd alegoryczne, wszystkie cieszce si jednakow popularnoci, dlatego wiele z nich powtarza w caoci lub we fragmentach. Tak te byo z omawianym przedstawieniem. Wiadomo, e pierwsza wersja obrazu powstaa w roku 1913 i nosia tytu: Wizja Napoleona w odwrocie spod Moskwy, natomiast scena niemal identyczna z "krakowskim" obrazem, namalowana w tym samym 1927 r., znajduje si w Muzeum Narodowym w Warszawie. Jak pisa w monografii tego malarza Kazimierz Olszaski, badacz twrczoci rodu Kossakw: Jeden z najsynniejszych i najbardziej popularnych obrazw Jerzego Kossaka "Wizja Napoleona w odwrocie spod Moskwy" (...) kompozycyjnie i malarsko udany, by przez artyst powtarzany bodaj w najwikszej iloci replik z rnych lat i w rnych formatach. (...)Spotka je mona i w Ameryce, i w Australii, jedna z nich wisi nawet w muzeum panoramy Borodino w Moskwie.

Jaka bya historia tego obrazu, przed wojn i pniej ju w czasie jej trwania, prawdopodobnie nigdy si nie dowiemy. Niemal niemoliwe wydaje si ustalenie waciciela obrazu. Najwaniejsze jest jednak to, e obraz powrci. Nie zadecydoway o tym midzynarodowe traktaty, umowy czy porozumienia, ale sumienie starszego czowieka, wewntrzna potrzeba rozliczenia si z przeszoci.

W tekcie wykorzystano:
Informacje od pani Barbary Matkiewicz z Dziau II Polskiego Malarstwa Nowoczesnego Muzeum Narodowego w Krakowie;
I. Balowa, biogram: Jerzy Kossak (w:) Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, t. V, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1986, s. 133-134;
K. Olszaski, Jerzy Kossak, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1992, s.18.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (26) kwiecie 2001