Muzeum im. Mathiasa Bersohna w Warszawie.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (14) kwiecie 1999

To, nie istniejce ju dzi, muzeum zasuguje na przypomnienie choby z dwch powodw: po pierwsze z uwagi na osob fundatora, jednej z czoowych postaci owieconego spoeczestwa ydowskiego w Warszawie w drugiej poowie XIX w., po drugie - ze wzgldu na to, e do wrzenia 1939 r. byo jedynym muzeum w stolicy posiadajcym tak bogaty zbir judaikw. Ambitne plany rozbudowy muzeum i przeksztacenia go w Centralne Muzeum ydowskie w Polsce udaremnia II wojna wiatowa.

Mathias Bersohn urodzi si w Warszawie w 1823 r., w bogatej rodzinie kupieckiej. Tu po odbytych naukach, uzupenionych studiami na uniwersytecie w Berlinie, szybko pi si w karierze kupieckiej. Sta si wspwacicielem firmy przemysowo-handlowej, a wreszcie wacicielem firmy bankowej. Nagromadzony znaczny kapita pozwoli mu na czynne zaangaowanie si w dziaalno charytatywn oraz na polu nauki i kultury, w szerokim tego sowa znaczeniu. Byt czonkiem Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych w Warszawie, Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu oraz Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce Akademii Umiejtnoci w Krakowie. Interesowa si i bada histori ydw w Polsce; by pierwszym wrd nich, ktry zaj si badaniami archiwalnymi, opierajc si na aktach Metryki Koronnej. Spod jego pira wyszo kilkanacie rozpraw naukowych, gwnie dotyczcych polskiej histerii sztuki, wiadczcych o bardzo szerokim krgu zainteresowa Bersohna, m.in.: "O Wicie Stwoszu i jego dziele" (1870 r.), "O rytownikach gdaskich" (1887 r.), "Ksigozbiory katedry pockiej" (1899 r,), "O iluminowanych rkopisach polskich" (1900 r), "Kilka sw o dawniejszych bonicach drewnianych w Polsce" (1900 r.), "Dawna zbrojownia ksit Radziwiw w Niewieu" (1904 r.) czy wydany ju po mierci autora "Dyplomatariusz dotyczcy ydw w dawnej Polsce 1388-1782" (1910 r.).

Na szczegln uwag zasuguje dziaalno i zasugi Bersohna na polu kolekcjonerstwa dzie sztuki. Trzon jego znacznych zbiorw, nie tylko pozyskanych drog dziedziczenia, ale i systematycznie przez wiele lat uzupenianych, stanowiy obrazy i rysunki oraz judaika. Cz tych zbiorw, w roku 1902, podzieli pomidzy Muzeum Narodowe w Krakowie, darowujc temu muzeum 93 obiekty oraz Towarzystwo Sztuk Piknych w Warszawie, dokd przekaza 235 rysunkw i akwarel z prob o umieszczenie ich w osobnej sali noszcej imi darczycy.

W lipcu 1905 r. Bersohn zwrci si do Zarzdu Gminy ydowskiej w Warszawie, ktrej by czynnym dziaaczem, z propozycj przekazania jej, w celu stworzenia muzeum, zbiorw staroytnoci ydowskich i biblioteki, skadajcych si z 1221 dzie judaistycznych. Odpowiedni akt darowizny zosta sporzdzony 27 wrzenia tego samego roku, zgodnie z ktrym zbiory, wycenione na sum 4151 rubli, przekaza Gminie. Stanowi one miay po wieczne czasy Muzeum Staroytnoci ydowskich z daru Mathiasa Bersohna w Warszawie z zaznaczeniem, e ewentualny dochd wedug uznania Zarzdu Gminy bdzie przeznaczony na cele dobroczynne.

Kuratorem zbiorw, jeszcze przed faktycznym powstaniem muzeum, zosta prof. Samuel Dickstein, przewodniczcy wydziau szkolnego, a ofiarodawcy zaproponowano funkcj doywotniego kuratora, ktr przyszo mu peni do 1908 r.

Pocztkowo zbiory umieszczono w sali zebra, skd zostay przeniesione do innego, odpowiednio zabezpieczonego pomieszczenia dopiero w lipcu 1906 r. Uroczyste otwarcie muzeum nastpio ju po mierci fundatora, w lipcu 1910 r. Po udostpnieniu zbiorw, prof Dickstein zwrci si z apelem do spoeczestwa ydowskiego o przesyanie informacji na temat zabytkw ydowskich znajdujcych si w ich posiadaniu, a mogcych takie obiekty, jako dar, przekaza muzeum. Jednak odzew by niewielki.

Po pierwszych kilku latach dziaalnoci (w tym konserwatorskiej i dydaktycznej), muzeum weszo w okres stagnacji, spowodowanej midzy innymi wybuchem pierwszej wojny wiatowej oraz - jak pniej tumaczono - ustpieniem wczesnego Zarzdu Gminy, przychylnego muzeum. Nowy Zarzd nie by zainteresowany oeniem na muzeum, a samo muzeum pozostao bez kuratora. Dopiero w 1917 r. przystpiono do sporzdzania spisu wszystkich obiektw, a zbiory systematycznie, cho powoli, powikszay si w duej mierze dziki darom. W latach 1910-1918 przybyo kilkaset pozycji inwentarzowych, gwnie ksiek (na pocztku 1918 r. muzeum posiadao 314 eksponatw, a biblioteka powikszya si o 697 woluminw i liczya w sumie 1918 tomw). Lata nastpne nie przyniosy znaczcych zmian, a do roku 1937, kiedy to nowo wybrane wadze Gminy zdecydoway si wskrzesi muzeum. Powoano kuratora, ktrym zosta in. Adam Czerniakw. Powstay wtedy dalekosine plany powikszenia i reorganizacji muzeum oraz usystematyzowania zbiorw tudzie uprzystpnienia tyche badaczom i szerszym rzesz. Celem takich posuni byo stworzenie, jak wspomniano na pocztku, centralnego muzeum ydowskiego w Polsce, ktrego podstaw stanowi miay zbiory Mathiasa Bersohna. Starano si na bieco powiksza zbiory (w latach 1937-39 przybyo 67 eksponatw), gwnie dziki darom. Zadbano o pozyskanie nowego pomieszczenia, a w perspektywie mylano o wybudowaniu na potrzeby muzeum odpowiedniego gmachu na terenie otrzymanym od Gminy. Niestety, z powodu wybuchu wojny wszystko pozostao w planach...

W roku 1939 zbiory - ju uporzdkowane, wyeksponowane w odpowiednich gablotach - posiaday katalog i to on stanowi dzi podstawowe rdo niemal wszystkich informacji na temat historii muzeum. Jednak opisy poszczeglnych obiektw s bardzo skromne, nie zawieraj nawet wymiarw, co znacznie zubaa warto merytoryczn tej publikacji. Niemniej, jej may nakad stawia j wrd wydawnictw o duej wartoci bibliofilskiej.

Zawarto katalogu, a tym samym zbiorw, mona podzieli na kilka czci. Pierwsza z nich zawieraa dokumenty dotyczce patrycjatu ydowskiego w Warszawie, na czele ktrych znalazy si te dotyczce dziaalnoci Mathiasa Bersohna, dalej rodziny Glcksbergw (pocz. XIX w.) oraz rkopisy o treci religijnej. Najliczniejsz grup stanowiy piecztki, piercienie, monety, medale, amulety oraz mezuzy (niewielki futera do przechowywania zwitka pergaminu z fragmentem biblijnym z Ksigi Powtrzonego Prawa, wykonywany gwnie z metalu, przytwierdzany do zewntrznej prawej framugi drzwi kadego mieszkania ydowskiego). W muzeum prezentowano take fotografie synagog, zarwno widoki zewntrzne, jak i widoki wntrz oraz rysunki i akwarele o tej samej tematyce. Na uwag zasugiway take siedemnastowieczne kethuby - bogato iluminowane akty lubne.

Osobny, bogaty zbir stanowiy ydowskie przedmioty liturgiczne: tarcze (zawieszki na roday - zwoje pergaminowe z tekstem Picioksigu Mojeszowego) oraz rczki (jady), ktrymi wodzono wzdu wierszy podczas odczytywania Tory. Wrd zbiorw nie mogo zabrakn balsaminek - naczy przeznaczonych na wonnoci, uywanych w czasie modw na zakoczenie szabasu. W katalogu wystpoway jako perfumerki i reprezentoway bardzo rne formy: od wieyczek okrgych i czterobocznych do form zoomorficznych (jak posta gobia), czy formy gruszki. Najstarsza z nich pochodzia z koca XVIII w. Dalej w gablotach prezentowane byy m.in. puszki na etrog (owoc cytrusowy uywany w czasie wita Szaasw), lampki chanukowe, wieczniki, lichtarze oraz korony na roday.

Dzia malarstwa (olejne, akwarele) reprezentowao stosunkowo niewiele prac - zarwno obrazy malarzy polskich, przedstawiajce tematyk ydowsk, jak i malarzy-Zydw. Z tych pierwszych wymieni naley Szymona Czechowicza, autora obrazu zatytuowanego "Mojesz", Stanisawa Czajkowskiego ("Sdny Dzie"), a take Wacawa Koniuszo ("Powicenie ksiyca po Sdnym Dniu na dziedzicu synagogi na Kazimierzu"). Malarzy pochodzenia ydowskiego reprezentowali m.in.: Maurycy Gottiieb ("Albrecht Brandenburski odbiera inwestytur od Zygmunta Starego") oraz Aleksander Lesser ("Krl Kazimierz Wielki i Esterka" i "Kazimierz Wielki nadajcy przywileje ydom w Polsce"). Wrd prac rzebiarskich wikszo stanowiy paskorzeby i popiersia duta Abrahama Ostrzegi, przedstawiajce Eliz Orzeszkow, Ludwika Zamenhofa, Samuela Goldfiama i Abrahama Sterna. Cz z nich zostaa ofiarowana muzeum przez samego artyst. Rwnie drog darowizny muzeum pozyskao popiersie autorstwa Jzefa Gabowicza, przedstawiajce Hipolita Wawelberga, znanego filantropa i dziaacza spoecznego.

Osobny, bardzo ciekawy dzia, stanowiy parochety - kotary na szafy otarzowe. Wykonywane byy z jednolitej tkaniny, gwnie adamaszku lub brokatu. Zdarzay si rwnie parochety sporzdzane z pasw suckich. Fundowane byy m.in. dla uczczenia zmarego czonka rodziny. Najstarsze tkaniny uywane w parochetach, jakie figuroway w zbiorach Muzeum, pochodziy z XVII w., przewaay jednak wyroby XVIII i XIX w., gwnie wizane z warsztatami francuskimi.

Najwiksze zainteresowanie Muzeum im. Mathiasa Bersohna, zarwno ze strony Gminy ydowskiej, jak i badaczy, przypado dopiero na ostatnie lata przed wybuchem II wojny wiatowej. Nie zdoano jednak sporzdzi naukowego, penego katalogu, nie zdono nawet sfotografowa duej czci przedmiotw. Wrzesie 1939 r. przesdzi o losie Muzeum.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 2 (14) kwiecie 1999