Kolejny triumfalny powrt.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 3 (27) czerwiec 2001

Nie mino wiele czasu od odzyskania w marcu tego roku obrazu Jerzego Kossaka, skradzionego w czasie wojny z prywatnego domu w okolicach Krakowa, o czym pisaam w poprzednim numerze Cenne, bezcenne/utracone, a ju na pocztku kwietnia moglimy by wiadkami triumfalnego powrotu kolejnego dziea i to niezwykle cennego. Jest nim siedemnastowieczny Bukiet kwiatw w szklanym wazonie (re, lilie, dzwonki) autorstwa prawdopodobnie Jacoba van Walscapelle, pochodzcy ze zbiorw Muzeum Narodowego w Warszawie. Na choby krtkie przedstawienie zasuguje posta tego amsterdamskiego malarza kwiatowych i owocowych martwych natur, a szersze - niezwyke losy samego obrazu oraz okolicznoci jego odzyskania.

Jacobc Cruydenier, bo tak brzmiao prawdziwe nazwisko malarza, urodzi si w 1644 r. w Dordrechcie. W drugiej poowie lat 60. przenis si do Amsterdamu, gdzie zamieszka u swojego szwagra, Ottmara Elligera Starszego. Okoo 1667 r. przyj nazwisko pradziadka van Wascapel; podpisywa si rnie - Jacob van Wascapel, Walscappel, Walscapele i Walscapelle, czasem z prefiksem van. Przypuszczalnie byt uczniem malarza kwiatw Cornelisa Kicka, na co wskazuje styl niektrych prac. Na jego twrczo mia wyrany wpyw take Jan Davidsz de Heem i to z tym ostatnim wizano nieraz niesygnowane prace van Walscapelle. Od 1673 r. do mierci zajmowa rne stanowiska we wadzach miejskich Amsterdamu, przez co z czasem zarzuci malarstwo. Zmar w Amsterdamie w 1727 r.

Interesujcy nas obraz zosta zakupiony 19 kwietnia 1935 r. z bogatej kolekcji dr. Jana Popawskiego, znanego specjalisty chorb wewntrznych, wysoko cenionego zarwno w Petersburgu, jak i w Warszawie. To wanie w Petersburgu, bdc ju czowiekiem bardzo zamonym, rozpocz dziaalno kolekcjonersk. Tam prawdopodobnie naby Bukiet kwiatw w szklanym wazonie. Przed 1935 r. dr Popawski podj decyzj o sprzeday czci kolekcji. Zesp dziewidziesiciu piciu obrazw (w tym take dzieo Petera R Rubensa Chrystus upadajcy pod krzyem, zrabowane podczas wojny) zakupiony zosta przez Zarzd Miasta st. Warszawy z inicjatywy prezydenta Sterana Starzyskiego dla zbiorw Muzeum Narodowego w Warszawie. W roku 1936, ju po mierci dr. Popawskiego, w gmachu Muzeum zaprezentowano wszystkie zakupione wczeniej obrazy, a wrd nich take Bukiet kwiatw w szklanym wazonie. Ten ostatni pozosta w Muzeum przypuszczalnie do 1944 r., tj. do momentu rabunku dokonanego przez Niemcw. Jakie byy dalsze losy obrazu, nie wiadomo. Wiadomo natomiast, e po pewnym czasie pojawi si na terenie Ameryki Poudniowej i tam nieznana osoba wystawia go na sprzeda. Obraz naby amerykaski ambasador i wraz z nim, po zakoczeniu misji dyplomatycznej, Bukiet kwiatw w szklanym wazonie znalaz si w prywatnym apartamencie w Kalifornii.

Pod koniec lat 90. ona owego dyplomaty postanowia obraz sprzeda. Jaki byt powd tej decyzji, trudno dociec. By moe wpyna na to sytuacja na wczesnym rynku antykwarycznym. To wanie w maju 1998 r. obraz van Walscapelle, o wymiarach zblionych do warszawskiego (78,5 x 66 cm.) i take przedstawiajcy kwiaty (m.in. peonie, irys, maki, anemony, powj), osign ogromn, najwysz jak do tej pory cen - 1 150 000 USD. Sprzeda ta odbya si za porednictwem znanego domu aukcyjnego, Sotheby's. Miesic pniej Pani ambasadorowa wysaa odpowiedni ofert do tego samego domu aukcyjnego, zaczajc fotografi obrazu. W odpowiedzi uzyskaa zaskakujc informacj: obraz bdcy w jej posiadaniu zagin ze zbiorw Muzeum Narodowego w Warszawie i figuruje w angielskojzycznym katalogu jego strat wojennych. Zataczono kopi odpowiedniej strony oraz ilustracj. Nie mogo by zatem wtpliwoci, e chodzi o ten sam obraz. Zdecydowana wikszo zbieraczy dzie sztuki czy kolekcjonerw po takiej informacji nie decyduje si na publiczn sprzeda dziea. Obraz czy inny obiekt wdruje na swoje dawne miejsce bd takie, w ktrym nie bdzie naraone na dociekliwe spojrzenia osb trzecich. Nierzadko staje si przedmiotem poktnych transakcji i na wiele lat znika z oficjalnego obiegu. W tym przypadku stao si zupenie inaczej. Pani ambasadorowa postanowia obraz po prostu... zwrci wacicielowi. T decyzj mona okreli jako zaskakujc i z kilku powodw godn podkrelenia. Ju sama warto artystyczna i materialna obrazu mogy wpyn na decyzj zgoa inn. Dzieo znajdowao si przecie w rkach prywatnych; zostao zakupione najprawdopodobniej bez wiadomoci jego proweniencji, a wic w dobrej wierze. Osoba obraz posiadajca nie bya przecie bezporednio ani porednio uwikana w jego kradzie w czasie wojny, jak w przypadku wspomnianego obrazu Jerzego Kossaka czy Eneasza uciekajcego z poncej Troi, pochodzcego z warszawskiego Muzeum, obu - jak ju pisaam - skradzionych i zwrconych przez b. onierzy niemieckich.

Pani ambasadorowa pragna zachowa anonimowo, a obraz przekaza do Warszawy za porednictwem swojego bliskiego znajomego, czsto w Polsce bywajcego, pana Jamesa Jamesona - czonka Rady Nadzorczej wydawnictwa PWN. Rozmowy i ustalenia trway do dugo, a znacznego przyspieszenia nabray dopiero w momencie wczenia si polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i jego sub dyplomatycznych na terenie Stanw Zjednoczonych. Zdecydowano, e obraz dostarczony zostanie do Konsulatu RP w Nowym Jorku. Zamknity w sejfie czeka przez kilka dni na przyjazd ministra Wadysawa Bartoszewskiego, aby razem z nim specjalnym samolotem i pod specjaln ochron powrci na swoje miejsce, tj. do Warszawy. Zanim to jednak nastpio. we wspaniaych wntrzach Konsulatu RP w Nowym Jorku odbya si uroczysta ceremonia przekazania obrazu przez reprezentujcego PWN pana Richarda Knaufa. Kolejna uroczysto odbya si ju w Muzeum Narodowym w Warszawie, dokadnie 8 kwietnia o godz. 12.00, podczas ktrej minister Bartoszewski przekaza Bukiet kwiatw w szklanym wazonie dyrektorowi warszawskiego Muzeum.

Dla piszcej te sowa najwaniejszy by jednak moment otwarcia, po raz pierwszy, skrzyni z obrazem. Od 1944 r. aden polski historyk sztuki nie mia bowiem moliwoci tego dziea oglda. Ju pierwsze ogldziny pozwoli na stwierdzenie dwch faktw. Po pierwsze, na podstawie doskonaej przedwojennej fotografii mona byo przyj, e niemal na pewno jest to ten sam obraz, ktry zosta wywieziony z warszawskiego Muzeum (niemal, bo pewno daj zawsze dopiero badania laboratoryjne), po drugie - zosta poddany w pewnych partiach konserwacji. Obja ona przede wszystkim te fragmenty obrazu, ktre znajdoway si blisko jego krawdzi. Zamalowanych zostao kilka kwiatw, przez co kompozycja stracia swe pierwotne proporcje. Mona wysun przypuszczenie, e obraz zosta wycity z ramy w czasie rabunku, a nastpnie zwinity. Podczas konserwacji brakujce czy poszarpane fragmenty uzupeniono. Niestety, w ten sposb zniszczona zostaa bezpowrotnie sygnatura, nota bene faszywa, de Heema, ale rwnie ta, ktr pod spodem odnalaz w 1935 r. Jan arnowski, a mianowicie sygnatura van Walscapelle. Naley tu wyjani, e nanoszenie faszywych sygnatur w celu podniesienia wartoci materialnej obrazw byo praktyk czst i to ju w XVIII w. Wizao si to z panujcymi "modami" na okrelonych malarzy, gwarantowao pewniejsz sprzeda itd. W inwentarzu Muzeum Narodowego w Warszawie w roku 1935 obraz zosta zapisany (pod numerem 35 793) jako dzieo Willema van Aelsta i dopiero wspomniane badania arnowskiego wpyny na zmian atrybucji. Potwierdzi to czoowy leksykon sztuk piknych, do dzi jedno z podstawowych rde wiedzy o malarzach, opracowany przez Urlicha Tieme i Felixa Beckera, popularnie zwany Tieme-Beckerem. W odpowiednim tomie, wydanym w 1942 r. (sic!), wymienia wanie Bukiet kwiatw van Walscapelle znajdujcy si w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Warto doda, e w ostatnich latach niektrzy badacze jedynie na podstawie przedwojennej fotografii skonni byli wiza obraz z twrczoci Louisa Michiela (czynny w 2. p. XVII w.). Zatem problem atrybucji tego dziea bdzie przedmiotem dalszych bada i ustale w czasie prowadzenia prac konserwatorskich.

Bez wzgldu na ich wynik, nie ulega wtpliwoci, e odzyskalimy obraz wysokiej klasy artystycznej, na ktry od dawna czeka miejsce w staej Galerii Malarstwa Holenderskiego Muzeum Narodowego w Warszawie. Dla piszcej te sowa to ogromna rado i satysfakcja, e mona skreli jeszcze jeden obiekt z ogromnej (wci!) listy polskich strat wojennych.

Literatura:
Informacje uzyskane od pani Marii Kluk z Galerii Malarstwa Europejskiego Muzeum Narodowego w Warszawie.
Rkopis zbiorw dr. J. Popawskiego, nib.
Inwentarz Muzeum Narodowego m. st. Warszawy, poz. 35 793. Warszawa 1935.
Katalog Galerii Malarstwa Obcego. Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa 1938 r., s. 139-140, tabl. 142.
Allgemeine Lexikon der Bildenden Kiinstler von der Antike ur Gegenwart. Begriindet von Urlich Tieme und Felix Becker. Funfunddreissigster band Waage-WilheImson. Leipzig 1942, s. 107.
Tomkiewicz W., Paintings Removed From Poland by the German Occupation Authorities duringthe years 1939-1945. Warsaw 1950, pz. 198, ii. 188.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 3 (27) czerwiec 2001