Zaginiona kolekcja obrazw Mieczysawa Broniewskiego.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 4 (08.'97)

Straty wojenne w dziedzinie dzie sztuki poniesione przez osoby prywatne to osobne, ogromne zagadnienie. Brak inwentarzy czy choby spisw, nie mwic ju o fotografiach tego, co przed wojn stanowio wyposaenie paacw, dworw i mieszka uniemoliwia sporzdzenie penego rejestru strat. Tysice obrazw, rzeb, mebli zrabowanych zostao przez wojska zarwno niemieckie jak i radzieckie, ulego spaleniu bd rozproszeniu w wojennej zawierusze. Warto zatem wspomnie nie tylko o tych najwikszych, najbardziej znanych kolekcjach prywatnych o charakterze muzealnym, ale take o dzieach sztuki, ktre gromadzone byty z myl o ozdabianiu salonw i te najczciej wymykaj si spod ewidencji strat wojennych.

Najwiksze straty w tym zakresie poniosy prywatne kolekcje warszawskie. Te po prostu przestay istnie, jak choby kolekcja Mieczysawa Broniewskiego, wybitnego specjalisty w dziedzinie cukrownictwa, znanego dziaacza spoecznego i gospodarczego, gwnego lub jednego z gwnych akcjonariuszy siedmiu cukrowni, m. in. "Lublin", "Garbw", "Zbiersk", "Niedlew", "Opalenice". To podobno dla niego Melchior Wakowicz wymyli synny slogan: "cukier krzepi".

Ojciec Mieczysawa, Bohdan Broniewski herbu Tarnawa (1855-1922) przenis si ze swojego majtku w Lubelskiem do Warszawy w roku 1910, inicjujc, a pniej prowadzc Zwizek Cukrowni Lubelskiej (tzw. "Celin"). Wanie na potrzeby zwizku wydzierawi budynek w formie parterowego dworku, jak podaje Jerzy Kasprzycki w ksice "Korzenie Warszawy", z rozbudowanymi oficynami, mieszczcy drukarni Kaczyskich przy ul. Mokotowskiej 25. Bohdan Broniewski nosi si z zamiarem kupna nieruchomoci, ale pierwotne plany pokrzyowaa l wojna wiatowa. Przebudow, a w zasadzie rozbudow istniejcego budynku Broniewski powierzy w 1915 r. architektowi Tadeuszowi Zieliskiemu, ktry nada budynkowi form paacyku o finezyjnej neorokokowej dekoracji. Nowa siedziba, zwana potocznie przez warszawiakw paacykiem cukrownikw, miaa pomieci nie tylko biura, ale rwnie mieszkanie prywatne Broniewskiego.

Transakcja kupna nieruchomoci dosza do skutku dopiero w roku 1922, a nabywc budynku zosta Zarzd Cukrowni. Trzynacie lat pniej odkupi j syn Mieczysaw (1893-1966), przenoszc Zarzd Cukrowni na ul. Koszykow 8. Nowy waciciel przystpi do gruntownej przebudowy wntrz, a do prac tych zatrudni wzitego architekta, Antoniego Jawronickiego. Wntrza powstae w wyniku tej przebudowy odznaczay si elegancj i dbaoci o najdrobniejszy szczeg, co gwarantowao nie tylko zatrudnienie zdolnego architekta, ale rwnie uycie najlepszych materiaw oraz najnowszych rozwiza technicznych, na co zleceniodawca nie szczdzi rodkw.

Rwnolegle z prowadzonymi pracami architektoniczno-adaptacyjnymi Broniewski rozglda si za odpowiednimi dzieami sztuki, ktre mogyby nada nowej siedzibie charakter reprezentacyjny i najpeniej odzwierciedliyby zainteresowania i gust waciciela. Wntrza zapeniy si powoli wykwintnymi meblami, obrazami, bibelotami. Cz z nich przywiz z podry zagranicznych, inne naby za porednictwem Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych bd od osb prywatnych.

Jeli chodzi o zbiory malarstwa, bo na ich temat zachowao si do duo informacji, Broniewski interesowa si gwnie obrazami malarzy polskich o nazwiskach znanych i modnych. Jak wspomina crka, Mieczysaw Broniewski byt pod wraeniem urokw poudnia Europy, przede wszystkim Woch, gdzie chtnie spdza wakacje. Std w nabywanych przez niego obrazach tak wielk rol odgrywa kolor i silny wiatocie, co stanowio wyran przeciwwag dla ciemnych pcien, gwnie o tematyce martyrologicznej, ktre wypeniay ciany rodzinnych majtkw w Grabowie i Przybysawicach.

Prawdopodobnie okoo roku 1936 Broniewski zakupi od Leopolda Kronenberga obraz Henryka Siemiradzkiego zatytuowany "Sprzeda amuletw" (znany rwnie pod tytuem "Handlarz amuletw"). To do due ptno o wymiarach 212 x 166 cm (sygnowane i datowane "H. Siemiradzki pinx Roma 1875"), powstao na zamwienie sekretarza petersburskiej Akademii Sztuk Piknych, Pawa Isiejewa, a zaprezentowane w tamtejszej Akademii od razu zdobyto due uznanie. Jak podaje Stanisaw Lewandowski w monografii Siemiradzkiego "obraz obieg wystawy miast Europy, a w kocu znalaz si w Ameryce na wystawie powszechnej w 1876 r., gdzie zosta odznaczony zotym medalem". Dwa lata pniej "Sprzeda amuletw" prezentowana bya w Wiedniu (cho by moe bya to druga wersja tego tematu o wymiarach 86 x 69 cm) i w tym samym 1878 r. obraz, zapewne wersja pierwotna, poddany zosta w Warszawie konserwacji, ktr przeprowadzi Wojciech Kolasiski. W roku 1919 obraz byt prezentowany w Warszawie, jako wasno Kronenberga, na duej retrospektywnej wystawie, pierwszej po odzyskaniu niepodlegoci, noszcej tytu "Sto lat Malarstwa Polskiego". Wspomniany ju S. Lewandowski, wielki admirator twrczoci Siemiradzkiego podkrela, e malarzowi udao si w "zupenoci wywoa wraenie zaciekawienia" wywoanego na twarzy dziewczyny ogldajcej amulet. "Cao obrazu - pisa dalej - jest bardzo zrczna, a akcesorya z ogromnym realizmem namalowane. Postacie same maj ogromnie wiele wyrazu tak w ruchach jak i twarzach".

W paacyku przy Mokotowskiej 25 "Sprzeda amuletw" zdobia cian salonu. Tam te wisia drugi obraz H. Siemiradzkiego, znacznie sabszy od pierwszego, "Antoniusz i Kleopatra", a ktremu Mieczysaw Broniewski, ju po wojnie, nada tytu "Rzymianka". Wiadomo, e byt to obraz olejny, nie datowany i nie sygnowany o wymiarach 42 x 76 cm. Latem 1939 r. oba ptna byty prezentowane na wystawie monograficznej H. Siemiradzkiego (cho ograniczonej do dzie znajdujcych si w zbiorach warszawskich) zorganizowanej w stoecznym Towarzystwie Zachty Sztuk Piknych. Po wybuchu wojny, jak przypuszcza M. Broniewski, obrazy przewiezione zostay do Muzeum Narodowego. Z relacji jego crki wynika, e ostatecznie wrciy na ul. Mokotowsk, a ptno "Sprzeda amuletw" wisiao na swym miejscu do wybuchu powstania, kiedy to prawdopodobnie zostao skradzione. Drugi z obrazw w czasie wojny znajdowa si w mieszkaniu kuzynki M. Broniewskiego i mona przypuszcza, e jako jedyny z caej kolekcji uleg spaleniu.

Poza wymienionymi ptnami Siemiradzkiego, ciany paacyku cukrownikw zdobiy prace Jana, Adama i Tadeusza Stykw. Autorstwa pierwszego z nich byo 6 szkicw owkowych i wglowych z cyklu Quo Vadis (tytuy spisywane z pamici przez Broniewskiego w 1947 roku): "Ursus trzymajcy na rkach Ligi" (przyblione wymiary 25 x 30 cm), "Ligia z kagankiem" (45 x 60 cm), "mier Petroniusza i Eunice" (30 x 45 cm), "mier na krzyu Chilona Chilonidesa" (40 x 60 cm), "w. Piotr w cyrku przygldajcy si igrzyskom" (40 x 60 cm) oraz "Ligia i Wirgiliusz (?) na Sycylii" (35 x 50 cm). Tego samego autora byt obraz "Neron z tygrysem przygldajcy si Wezuwiuszowi" znany rwnie jako "Neron w Bai" i pod takim tytuem wystawiony zosta w TZSP w Warszawie, w lutym roku 1936. Prawdopodobnie wtedy naby go do swej kolekcji M. Broniewski. Z kolei autorstwa Adama Styki bya "Idylla marokaska", zapewne jedna z wielu wersji popularnej kompozycji tego autora znanych jako "Arab i dziewczyna". Twrczo Tadeusza Styki reprezentowa portret anonimowej dziewczyny noszcy tytu "Blondynka".

Warto wspomnie rwnie o innymi bardzo dekoracyjnym obrazie - "Portrecie kobiety w biaej sukni" autorstwa jednego z ulubionych malarzy salonowych, Wadysawa Czachrskiego, ktremu popularno przyniosy liczne portrety piknych kobiet prezentowanych na tle wntrz odznaczajcych si wyjtkowym przepychem. Wiadomo, e obraz bdcy wasnoci Mieczysawa Broniewskiego przedstawia kobiet siedzc przy otwartym oknie, przed ktr na stole (parapecie) leaa rozoona ksika. By to motyw bardzo popularny i wielokrotnie, z niewielkimi zmianami, powtarzany przez autora. Mona wymieni choby obraz z Muzeum Narodowego w Warszawie z roku 1883, szkic olejny ze zbiorw Muzeum Narodowego w Poznaniu (okoo 1875 r.) czy wreszcie obraz reprodukowany w roku 1885 na tamach Tygodnika Ilustrowanego. W styczniu 1929 r. w TZSP Mieczysaw Broniewski naby za sum 800 zotych ptno Edwarda Okunia znane pod tytuem "Port w Amalfii", o wymiarach okoo 50 x 70 cm, a dokadnie rok pniej w tym samym miejscu nastrojowy pejza autorstwa Jzefa Rapackiego "Lipcowy wieczr". W kolekcji nie zabrako rwnie dzie Jzefa Chetmoskiego (akwarela przedstawiajca chopaka na aciatym koniu zatytuowana "Dojedacz") oraz Jzefa Brandta (obraz olejny "Powstacy"). Niestety, niewiele wiadomo o tych pracach, bowiem jak dotd nie udao si odnale materiau ilustracyjnego.

Malarstwo obce reprezentoway dwa ptna (zgoszone po wojnie jako zaginione); jedno - ze szkoy Guido Reni pod tytuem "Lukrecja Borgia odbierajca sobie ycie sztyletem" (ok. 50 x 80 cm), drugie Francoisa Bouchera (moe kopia lub warsztat?) przedstawiajce kobiet siedzc przy koowrotku (ok. 50 x 50 cm). Nie s to oczywicie wszystkie obrazy, jakie zdobiy paacyk przy ul. Mokotowskiej i jakie zaginy, a dokadnie zostay zrabowane w czasie ostatniej wojny, dzielc losy setek innych warszawskich kolekcji. W czasie okupacji, jak podaje J. Kasprzycki, w budynku mieciy si biura zbytu podwarszawskich cukrowni "Guzw", "Irena", "Jzefw", "Michaw" i "Sokow". Mieszkaa w nim rwnie matka M. Broniewskiego, Eugenia z Sataleckich. Sam Broniewski, ktrego nazwisko znalazo si na czarnej licie gestapo, zmuszony byt z najblisz rodzin ukrywa si za granic. Do Polski powrci w 1947 r.

Paacyk przy Mokotowskiej 25 szczliwie przetrwa wojn w stanie niemal nienaruszonym, co zawdzicza bliskoci dzielnicy niemieckiej. Znikno natomiast niemal cae wyposaenie ze zbiorami malarstwa na czele. Zawarto tego zbioru moemy dzi odtworzy, korzystajc jedynie ze spisu utraconych dzie sztuki, sporzdzonego przez M. Broniewskiego po wojnie dla Biura Rewindykacji i Odszkodowa (zestawienie to nie zawierao wszystkich obrazw) oraz na podstawie wspomnie crki. Ten poky archiwalny spis, obejmujcy zaledwie 25 prac, jest dzi jedynym namacalnym ladem, jaki pozosta po kolekcji z warszawskiego "paacyku cukrownikw".

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 4 (08.'97)