Zaginione czy ewakuowane?
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 5 (17) padziernik 1999

Pojawienie si nowego katalogu, zawierajcego wykazy zaginionych dzie sztuki, zbiorw bibliotecznych czy archiwaliw, bez wzgldu na to, jakiego kraju one dotycz, budzi zrozumiae zainteresowanie. Z jednej strony pokazuje skal poniesionych strat, z drugiej ma znaczenie praktyczne - w wielu przypadkach pozwala na identyfikacj poszczeglnych obiektw, a ta zwiksza szans na ich odzyskanie.

Tak publikacj bez wtpienia jest trzytomowy Katalog dbr kultury skradzionych i zaginionych podczas II wojny wiatowej z terenu dzisiejszej Federacji Rosyjskiej jaki oficjalnie zosta zaprezentowany przed zaledwie dwoma miesicami. Jest to praktycznie pierwszy tego typu katalog, wydany przez tamtejsze Ministerstwo Kultury, nie liczc wstpnego spisu obiektw zrabowanych z podpetersburskich carskich rezydencji, a opracowanego na pocztku lat 90., gwnie na potrzeby rozpocztych rozmw ze stron niemieck. Ta nowa publikacja jest o tyle cenniejsza, e zawiera - w odniesieniu do wielu dzie sztuki - ilustracje, opisy lub blisze dane. Tom pierwszy dotyczy strat poniesionych w dziedzinie archiwaliw, drugi zawiera spis 3 897 obiektw zaginionych bd wywiezionych z paacu w Carskim Siole (ze synn bursztynow komnat na czele), a tom trzeci zawiera wykaz utraconych obrazw ze zbiorw moskiewskiej Galerii Tretiakowskiej oraz Rosyjskiego Muzeum Pastwowego.

Na nasz uwag szczeglnie zasuguje tom ostatni, a w nim cz pierwsza odnoszca si do strat jednego z najstarszych i najszerzej znanych rosyjskich muzew - synnej Galerii Tretiakowskiej. Z blisko czterdziestu zamieszczonych w katalogu obrazw, dziewi znajdowao si na terenie Warszawy, w gmachu ambasady ZSRR, przy ul. Poznaskiej 15 i std, jak dzi oficjalnie utrzymuje strona rosyjska, obrazy te zaginy w czasie wojny. Pomijajc wielokrotnie ju opisywan histori stosunkw polsko-radzieckich w latach 20. i 30., bardzo trudnych, pocztkowo nacechowanych wzajemn nieufnoci i zmiennych wraz ze zmianami sytuacji politycznej, wreszcie poprawnych, warto przypomnie kilka faktw odnoszcych si do kolejnych warszawskich siedzib oficjalnych przedstawicieli Rosji Radzieckiej.

Pocztkowo poselstwo radzieckie zajmowao cz pomieszcze Hotelu Rzymskiego, przy dzisiejszej ul. Moliera 1, ale prawdopodobnie ju w drugiej poowie lat 20. zostaa podjta decyzja o kupnie nieruchomoci na terenie Warszawy. Wybr pad na reprezentacyjn eklektyczn kamienic, wzniesion dla rodziny Glassw przez wzitego architekta Karola Kozowskiego (1847-1902), bezpiecznie pooon, bo ssiadujc z XI komisariatem Policji Pastwowej. Byt to trzypitrowy budynek z dwoma skrajnymi belwederkami, ktrego niemal ca elewacj od ul. Poznaskiej pokrywaa bogata, gwnie secesyjna dekoracja. Kiedy dokadnie doszo do transakcji, nie wiadomo; nie zachowaa si ksiga hipoteczna. Wiadomo natomiast, e po kupnie kamienicy nowi waciciele przystpili do jej przebudowy. Z fasady zniky finezyjne dekoracje zastpione gadkim tynkiem, usunito cztery balkony z eliwnymi balustradami. Pozostawiono jedynie balkon nad przejazdem bramnym, zmieniajc jednak jego balustrad z eliwnej na tralkow. Budynek nabra podanej powagi i nowego znaczenia, podkrelonego godem pastwowym, umieszczonym porodku elewacji gwnej, na wysokoci kondygnacji pierwszego pitra.

Po zakoczeniu prac remontowych rozpoczto urzdzanie wntrz. Przypuszczalnie cz przedmiotw wyposaenia, a stanowic wczeniej wasno przedstawicielstwa, przeniesiono z Hotelu Rzymskiego. Wikszo sprowadzono bezporednio ze Zwizku Radzieckiego. Gabinet ambasadora otrzyma reprezentacyjny garnitur mebli w stylu empire, na ktry skadao si obszerne biurko, wieloczciowa szafa, dwie szafki - pomocniki, sofa oraz co najmniej siedem foteli. Wszystkie meble byy bogato zdobione nakadanymi, zoconymi ogniowo plakietami. Na cianach, na tle tapety w ciemne pasy, powieszono dwie fotografie - portrety wodzw Rewolucji. Powierzchnie pozostaych cian pozostay puste.

Na cz reprezentacyjn pierwszego pitra skada si zesp kilku pomieszcze, usytuowanych w amfiladzie od strony ulicy Poznaskiej. Prowadzia do nich gwna klatka schodowa, o cianach pokrytych pasmowym boniowaniem. Wiadomo, e tam wanie by prezentowany w bogatej, zoconej ramie obraz M. Fiodorowej znany pod tytuem Mga na Wodze po poarach lasw. To znacznych rozmiarw ptno (74 x 140 cm) posiadao sygnatur w prawym dolny rogu oraz dat (1892 r.). Pod sygnatur autorki znalaza si informacja, e obraz zosta nabyty przez Galeri Tretiakowsk w 1909 r.

Gwny salon, o neoklasycystycznej dekoracji, utrzymany by w jasnym kolorycie. Naprzeciw okna wisia duy obraz, przedstawiajcy letni krajobraz przecity wstg rzeki. Nic jednak nie wiadomo ani o jego pochodzeniu, ani o autorze. Natomiast cian ssiedniego saloniku zdobio dzieo jednego z najlepiej znanych rosyjskich dziewitnastowiecznych malarzy, Ivana Ajwazowskiego. Obraz przedstawia wzburzone morze (olej na ptnie o wym. 62,7 x 54 cm), a pochodzi ze zbiorw Muzeum Rumiancewa. Do Galerii Tretiakowskiej trafi w roku 1925 i stamtd latem 1930 r. zosta przekazany do Warszawy. Na drugiej cianie tego pomieszczenia wisia obraz olejny Aleksieja Stiepanowa (1858-1923) zatytuowany Narada wojenna (wym. 47 x 70 cm). W zbiorach Galerii Tretiakowskiej znajdowa si od roku 1902, a pozyskany zosta z Muzeum Antyreligijnej Propagandy. W kolejnym saloniku oraz jadalni wisiay dziewitnastowieczne i dwudziestowieczne pejzae i weduty nieznanych autorw i proweniencji.

Ze zbiorw Galerii Tretiakowskiej, poza wspomnianymi ptnami, pochodzio jeszcze sze obrazw. W przesyce z Moskwy z roku 1930, obok dzie Ajwazowskiego, Stiepanowa i Fiedorowej, znalaz si take obraz Wodzimierza Makowskiego (1846-1920) - lepi ebracy na targu na Ukrainie, pozyskany do tej Galerii w 1902 r. Nieco pniej, po 1932 r. do Warszawy przesano Pejza z rzek (44 x 85 cm) pdzla K. Kryyckiego, wczeniej bdcy wasnoci Pastwowego Rosyjskiego Muzeum w Leningradzie. Gdzie oba obrazy byy prezentowane, nie wiadomo.

W roku 1936, ju po podniesieniu rangi przedstawicielstwa do ambasady (w 1934 r.), przysano kolejne 4 ptna. Wrd nich byty bliej nieznane obrazy: Pawa Sokolowa-Skalji (1899-1961), - Poranek (l07 x 65 cm) oraz Mikoaja Krymowa (1884-1958), Zima z roku 1934 (45,5 x 61 cm; wzoconych ramach). Pozostae dwa byy pracami M. Aladzhalowa.

Staw w pobliu wsi (46,5 x 62 cm; pozyskany do Galerii Tretiakowskiej w roku 1934 po mierci artysty) oraz Martwa natura Konstantego Korowina (1861-1939). Ten ostatni, o wymiarach 87 x 66,5 cm, przedstawiajcy re, datowany by na 1919 r., a pochodzi z daru kolekcjonera, M. Bazykina.

Trudno powiedzie, co kierowao wybierajcym wanie te prace dla dekoracji wntrz budynku przy Poznaskiej 15. Z zachowanych kilku fotografii wida, e byy one nierwne stylistycznie, o rnej wartoci artystycznej.

Wszystkie dziewi obrazw zostao przesanych do radzieckiego przedstawicielstwa, a pniej ambasady w Warszawie, na mocy odpowiednich rozkazw Komitetu Sztuki lub Ludowego Komisariatu do Spraw Nauki. Co wicej, obrazy nie zostay wypoyczone ze zbiorw muzealnych i przekazane, np. jako depozyt, ale po prostu skrelone z inwentarza Galerii Tretiakowskiej, co stanowi praktyk niespotykan. Warto tu doda, e na podobnych zasadach kilkadziesit obrazw, z tego samego muzeum, w latach 30. wystano do oficjalnych radzieckich przedstawicielstw dyplomatycznych lub handlowych w Berlinie, Pradze i Wiedniu. Wszystkie one do dzi uznawane s za zaginione.

Jakie byty losy caego wyposaenia, w tym rwnie obrazw, rosyjskie dokumenty milcz. Po zakoczeniu wojny, kiedy ambasada zajmowaa budynki pooone przy ul. Szucha 2/4, a wic przed wzniesieniem nowej, potnej siedziby przy ul. Belwederskiej, w oficjalnym pimie stwierdzono jedynie ich brak. Istnieje jednak przypuszczenie, e cz wyposaenia, szczeglnie ta cenniejsza, moga zosta przez Rosjan ewakuowana, wraz z dokumentami, do Berlina i tam zagina.

W tekcie wykorzystano m.in.:
Materiay i dokumenty ze zbiorw Biura Penomocnika Rzdu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granic;
Jerzy Kasprzycki, Korzenie Miasta, t. I rdmiecie poudniowe Warszawa 1996, s. 218-220;
Summary Catalogue of the Cultural Yaluables Stolen and Lost During the Second Worid War. Volume 3. The State Tretyakov Gallery. The State Russian Museum. Moscow-St. Petersburg 1999, s. 30-33.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 5 (17) padziernik 1999