Cudza wasno, czyli Krajobraz ze snem Jakuba Michaela Willmanna.
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 6 (24) grudzie 2000

W numerze "Cenne, bezcenne/utracone" nr 5 (23) z listopada 2000 r. przedstawiona zostaa nowa publikacja berliskiej Galerii Malarstwa Pruskiej Fundacji Kultury - katalog autorstwa Irene Geismeier, zawierajcy wykaz 168 obrazw, jakie od koca lat 30. przez dwa kolejne dziesiciolecia trafiay do magazynw dawnego Keiser Friedrich Museum (pniej Bodemuseum w Berlinie wschodnim oraz Dahiemer Museum w zachodniej czci miasta), formalnie nie stanowic jego wasnoci. Brak odpowiedniej dokumentacji, niemono ustalenia proweniencji czy wzgldy polityczne zadecydoway, e pozostay tam do dzi jako "cudza wasno".

Jednak poza obrazami, ktrych pochodzenie - jak wspomniano - byo i pozostaje trudne do jednoznacznego ustalenia, znalazy si rwnie takie, ktrych proweniencja nie budzi adnych wtpliwoci. Historycznie wiza je naley ze zbiorami wrocawskimi oraz gdaskimi, i to zarwno wieckimi, jak i kocielnymi. W sumie autorce udao si zidentyfikowa (na podstawie literatury, czciowo zachowanej dokumentacji archiwalnej czy znakw wasnociowych) trzydzieci cztery obrazy stamtd pochodzce, w tym jeden z Gdaska oraz a trzydzieci trzy z Wrocawia lub okolic.

Wrd obrazw zwizanych z Wrocawiem na szczegln uwag zasuguje dzieo Michaela Leopolda Willmanna (1630-1706), artysty przez wiksz cz swego ycia zwizanego ze lskiem i dla lska tworzcego, znane pod tytuem Krajobraz ze snem Jakuba. Obraz ten namalowany zosta w ostatniej wierci XVII w. Przedstawia scen opisana w Starym Testamencie (Ksiga Rodzaju 28.10-22), tj. moment, w ktrym Jakub udajcy si z Beer-Szeby do Charanu, zmczony wdrwk, zatrzyma si na nocleg. Oparszy gow na kamieniu zasn. We nie ujrza sigajc nieba drabin, po ktrej wstpoway i zstpoway anioy. Z nieba Jakub usysza gos stojcego na szczycie drabiny Boga obiecujcego da mu ziemi, na ktrej pi. Po przebudzeniu si nazwa t ziemi Bertel (Dom Boy) i zobowiza si skada Bogu dziesicin z tego wszystkiego, co otrzyma.

Aby w peni przedstawi scen, uwzgldniajc take jej kolorystyk (katalog berliski zamieszcza jedynie czarno-biae fotografie), naley sign do opisu autorstwa Marka Pierzchay: picy pod drzewem Jakub ubrany jest w czarno-czerwony strj. Obok niego ley laska i pi pies. Za nim strumie wypywajcy z pytkiego wwozu po lewej, gdzie na tle zaroli wida zamana kolumn. Krtkie pocignicia pdzla kad na pniach i gaziach jaskrawe te refleksy wiata. W gbi pojedyncze zarola, budowla o niskim dachu i linia wzgrz o stromych zboczach i paskich wierzchokach, podkrelajca skos osi widokowej. Anioowie na drabinie jako istoty niematerialne rysuj si samym wiatem, nie maj wasnej barwy i kolor ta przenika ich sylwetki. Symbolizuje - jak podaje w. Bernard - ludzi, ktrzy zbliaj si do Boga wwczas, gdy oddalaj si od ziemi.

Pozostawiajc sam obraz, par sw naley powici malarzowi. Michael Leopold Willmann urodzi si w Krlewcu. Edukacj rozpocz w pracowni ojca - malarza Christiana Petera. Tu uzyska tytu czeladniczy i okoo roku 1650 wyruszy po dalsze nauki do zachodniej Europy, do Niderlandw. Ten pobyt mia ogromne znaczenie dla jego przyszej twrczoci, cho nie bez znaczenia byy kolejne etapy wdrwek - Polska, Berlin i Praga. Do Krlewca powraca kilkakrotnie w czasie tych podry, jednak nie zdecydowa si zwiza z rodzinnym miastem.

Decyzja Willmanna o osiedleniu si na stae na lsku, poza wzgldami osobistymi (oenek z mieszkajc we Wrocawiu Helen Liskow), zwizana bya przede wszystkim z rozpoczciem okoo roku 1656 wsppracy z opatem w cysterskim Lubiu - Arnoldem Freibergerem (1636-1672). Z tego bowiem roku pochodz pierwsze obrazy artysty przeznaczone dla zakonu. Ta wsppraca, trwajca blisko p wieku, rozwijaa si wraz z kolejnymi przedsiwziciami cysterskich mecenasw, rozbudowujcych i upikszajcych opactwa w Lubiu, Henrykowie, Rudach, Trzebnicy i Kamiecu. Cystersi bowiem, wzorujc si na jezuitach, w wystroju wntrz ju istniejcych lub realizowanych w 2 p. XVII w. dyli do przepychu. Powoli klasztory zamieniay si we wspaniae rezydencje z galeriami sztuki, a kocioy wypeniane wspaniaymi dzieami przybliy miay wiernym histori zbawienia, pobudzi religijn wyobrani i nakoni do gorliwej modlitwy. To wanie dla Lubia (gdzie Willmannowie si w kocu osiedlili), odbudowywanego z ogromnym rozmachem po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, powstaway wspaniae cykle malarskie: obrazy malowane na ptnie i freski cienne. Jak napisa o Willmannie Rlidigier Grimkowski, aden z malarzy na pnoc od Alp nie zwiza te w takim stopniu swej twrczoci z potrzebami zakonnych i kocielnych mecenasw. Ale i niewielu mecenasom udao si stworzy artystom tak doskonale warunki pracy, pozwalajce na pynny rozwj ich twrczoci.

Powracajc do obrazu z przedstawieniem snu Jakuba, trzeba zaznaczy, e stanowi on jedno z jedenastu pcien namalowanych przez Willmanna dla ozdobienia paacu w Lubiu. Wszystkie miay zblione wymiary (ok. 87 x 106 cm) i rozmieszczone byy obok siebie. Poza wspomnianym obrazem, pozostae przedstawiay: Kaina i Abla, Hagar i Ismaela, Jakuba i Rachel, Sprzedanie Jzefa, Znalezienie Mojesza, Mojesza przed krzakiem gorejcym, Proroka Bileama, Proroka Elizeusza, Tobiasza i Rafaa oraz Ukaranie proroka z Judy.

Jak pisze badaczka twrczoci Willmanna dr Boena Steinborn, jedenacie obrazw zostao namalowanych w latach 1672-1691, kiedy powstawa paac opacki, z przeznaczeniem dla reprezentacyjnej, ozdobionej freskami jadalni (take autorstwa Willmanna). Poza wsplnym formatem czya je ta sama kompozycja widokw przyrody: scena tytuowa rozgrywa si w dolnej jednej pitej paszczyzny obrazu, drugi plan rozciga si pod horyzontem (w poowie ptna), grn cz wypeniaj poacie nieba z biaymi chmurami. Powtarzajce si komponenty obrazw tworzyy rytmik, ktra scalaa je w zespl zdobnego pasa wok sali. Mimo niewielkich rozmiarw pejzae koncypowane s jak monumentalne widoki przyrody.

Omawiany obraz - Krajobraz ze snem Jakuba - powsta zapewne jako ostatni z cyklu i uwaany jest za najlepszy. Proweniencji rozwiza formalnych dla tego, jak i pozostaych pcien, dr Steinborn doszukuje si w pejzaach antwerpskiego artysty Fransa Woutera oraz dziaajcego w Brukseli Jacquesa d'Arthois. W sferze malarskiej podkrelane s take zwizki z malarstwem woskim (Annibale Caracci, czy Tintoretto) oraz z dzieami Petera Rubensa.

Cay cykl pozosta w Lubiu przez ponad 100 lat (wiadomo, e w 1799 r. obrazy byy na miejscu). Ale ju w roku 1811 znalazy si na pocztku spisu obrazw przejtych z klasztoru do Kunrtund Antikenkabinett Uniwersytetu we Wrocawiu. W 1853 r. cz z nich wystawiono w Bildergalerie na wrocawskim placu Solnym, a dwadziecia lat pniej przeniesiono je do nowo wzniesionego Museum der bildenden Kiinste. W monografii Willmanna powstaej w 1934 r., Ernst Kloss wymieni tylko dziesi z jedenastu obrazw, wrd nich Krajobraz ze snem Jakuba. Z nieznanych przyczyn zabrako Ukarania proroka z Judy.

Do czasu II wojny wiatowej Krajobraz ze snem Jakuba stanowi wasno Schlesisches Museum der bildenden Kiinste we Wrocawiu, figurowa w tamtejszym inwentarzu pod numerem 1243. W roku 1942 wraz z innymi wrocawskimi zbiorami sztuki zosta ewakuowany do Kamieca. Na krtko przed wkroczeniem na lsk wojsk radzieckich obraz przewieziono (w jednym z ostatnich transportw) do Bawarii, do zamku Veste w Koburgu. Wiadomo, e w dniu 22 kwietnia 1947 r. trafi do skadu mieszczcego si przy Meiserstrasse 10 w Monachium, a 16 czerwca 1949 r. do Central Collecting Point w Wiesbaden. 29 kwietnia 1964 r. angielskie wadze wojskowe przekazay Krajobraz ze snem Jakuba (jako depozyt) do Gemaldegalerie Berlin Dahiem.

Po wojnie po raz pierwszy zosta publicznie wystawiony w Berlinie w roku 1966, wraz z innym obrazem z tego cyklu, zatytuowanym Krajobraz z Tobiaszem i Rafaem (ten ostatni byt wwczas depozytem z kolekcji Georga Schafera w Scheifurcie, ktry naby go w monachijskim handlu antykwarycznym). Warto tu zaznaczy, e w 1994 r., przy okazji wystawy monograficznej Willmanna, w zbiorach Zamku Krlewskiego w Warszawie zostao zidentyfikowane trzecie ptno z cyklu lubiskiego - Krajobraz z prorokiem Elizeuszem.
Pozostae do tej pory uznawane s za zaginione.

Literatura.:
I. Geisneier, Dokumentation des Fremdbesitzes. Verzeichnis der in der Galerie eingelagerten Bilder unbekannter Herkunft, Berlin 1999, s. 95.
R. Grimkowski, Willmann i Cystersi, (w:) Michael Willmann (1630-1706). Katalog wystawy [Salzburg, Wrocaw 1994]. Salzbung 1994, s. 31-42.
Materiay Biura Penomocnika Rzdu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granic.
M. Pierzchaa, Katalog prac, (w:) Micliael Willmann (1630-1706). Katalog wystawy [Salzburg, Wrocaw 1994]. Salzburg 1994, s. 104-105.
B. Steinborn, O twrczoci Michaela Willmanna, (w:) Michael Willmann (1630-1706). Katalog wystawy [Salzbulg Wrocaw 1994]. Salzburg 1994, s. 9-30.
B. Steinborn, Religijne pejzae Wllmanna z opactwa w Lubiu (w:) Malarstwo Michaa Willmanna, Wrocaw 1959, s. 55-77.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr 6 (24) grudzie 2000