Utracona kolekcja, odzyskany obraz
Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr

Obchodom zwizanym z 500-leciem odnowienia Uniwersytetu Jagielloskiego, przypadajcym na rok 1900, wadze Krakowa planoway nada charakter szczeglnie uroczysty. Dopenieniem obchodw miaa sta si wystawa zabytkw z epoki Jagiellonw, zainicjowana przez Towarzystwo Mionikw Starego Krakowa i zorganizowana w krugankach kocioa franciszkanw. Ekspozycja ta - bardziej o charakterze popularyzatorskim ni artystycznym - zaprezentowaa szerokiej publicznoci histori Polski tego okresu poprzez obiekty dawne lub wspczesne, ale do nich nawizujce; od portretw krlewskich powstaych w XV i XVI wieku, dzie Stwosza "juto w oryginaach, fragmentach, lub reprodukcjach" po zabytki pochodzce z kociow (m. in. relikwiarze, monstrancje, paramenty). Wystawiono dokumenty archiwalne, kodeksy miniaturowe, pierwsze wydania dzie Dugosza i Kopernika, a take liczne drzeworyty z XV i XVI w., mapy z tego okresu, rysunki architektoniczne. Jeli nie udao si pozyska oryginaw, jak choby synnego dyptyku zdobytego przez Jagie i - jak pisa autor przewodnika po wystawie Teodor Nieczuja-Ziemicki - "wydanego nieopatrznie do Malborga", przedstawiano ich fotografie. To wwczas wykonano kopie chorgwi krzyackich zdobytych w pamitnym 1410 roku, ktre czterdzieci lat pniej, w czasie okupacji Krakowa, Niemcy triumfalnie "zabezpieczyli" sdzc, e to oryginay. Bya to wic wystawa skomponowana w stylistyce wystawiennictwa XIX-wiecznego, majca i uwietni rocznic, i serca Polakw pokrzepi.

Wrd dzie sztuki wwczas zaprezentowanych uwag zwraca tryptyk relikwiarzowy, okrelany przez wczesnych, z racji jego wymiarw (po otwarciu o szerokoci 73, 5 cm. i wysokoci 46,5 cm.), tryptyczkiem. Leonard Lepszy w publikacji omawiajcej wystaw poda, e obiekt pochodzi z jednego z kociow z okolic Bochni. Cz rodkowa tryptyku przedstawiaa Madonn z Dziecitkiem, skrzydo prawe w. Barbar, lewe w. Katarzyn Aleksandryjsk, natomiast po jego zamkniciu - Chrystusa w koronie cierniowej (skrzydo lewe) i Matk Bo Bolejc (skrzydo prawe). Na szerokiej ramie czci rodkowej zamiast ornamentu znalazy si zocone sowa hymnu w. Ambroego o Najwitszej Marii Pannie: Regina c(o)eli l(a)etare, alleluia, quia, quem meruisti (portare). Poszczeglne wyrazy dzieliy pomalowane na niebiesko wgbienia, w ktrych za szkem pierwotnie umieszczone byy relikwie. Wyciskane i zocone to czci rodkowej byo, jak pisa Lepszy "mimo gotyckiego zacicia listowia stylizowanego, rozwinite z fantazy i pynnoci niemal odrodzenia".

Nieznany z imienia maopolski artysta przedstawi Madonn z rozpuszczonymi, opadajcymi na ramiona wosami, ubran w t sukni i okryt zielonym paszczem. Praw rk podtrzymuje ona Dziecitko Jezus, ktrego wizerunek wspomniany autor tak opisa: "Twarz Jezuska, jakkolwiek ma rozumny wyraz, brzydka, na wiek swj starsza, z zapuchnitemi oczami i odstajcymi uszami". Towarzyszce gwnemu przedstawieniu dwie wite na skrzydach bocznych namalowane zostay, podobnie jak i Madonna, w idealistycznej stylistyce maopolskiej koca XV w., ale odmiennej od tej, jak zastosowa artysta w przedstawieniach na rewersach skrzyde, malujc pene dramatyzmu i blu postaci Chrystusa w cierniowej koronie oraz Matki Boej Bolejcej.

Opisany tryptyk zosta uyczony na wystaw (wraz z innymi obiektami) przez Tadeusza Nowina Konopk. By on postaci znan w rodowisku krakowskim zarwno jako kolekcjoner dzie sztuki, jak i malarz. Nauki pobiera w krakowskiej Szkole Sztuk Piknych. Przez wiele lat wsppracowa jako rysownik z Oskarem Kolbergiem, kiedy ten mieszka w podkrakowskiej Modlnicy, rodzinnym majtku Konopkw. W pracach Tadeusza, wielokrotnie reprodukowanych w Kosach, dominowaa tematyka historyczna i mitologiczna, natomiast o pracach olejnych wiadomo niewiele, bo i niewiele z nich si zachowao, poza np. portretem Kolberga (ob. w Muzeum Etnograficznym w Warszawie) czy drog krzyow w kociele w Mogilanach, ktrego by kolatorem.

Jego kolekcj dzie sztuki i pamitek historycznych o niezwykle rnorodnym charakterze uzupeniaa bardzo cenna biblioteka. Wiadomo, e liczya 6500 woluminw, z czego znaczn cz stanowiy manuskrypty i starodruki. Na szczegln uwag zasugiwaa Biblia, tzw. Radziwiowska z 1544 r., pochodzca z ksigozbioru Zygmunta Augusta, z krlewskim superexlibrysem i w oprawie z 1549 r. Biblioteka zawieraa ponadto pierwsze wydania dzie Mickiewicza, Sowackiego, Woltera oraz duy zbir drukw ulotnych (ok. 1000) i czasopism z pierwszej poowy XIX w. Wan pozycj stanowiy dyplomy i listy krlw polskich, od Kazimierza Jagielloczyka poczwszy. W kolekcji nie mogo zabrakn portretw rodzinnych, a wic byy dziea m.in. M. Baciarellego, A. Hadziewicza, T. Rybkowskiego, W. Stattlera i F. Streita, a take konterfekty namalowane przez samego Tadeusza Konopk. Z pozostaych naleaoby wymieni nieznane dzi z tytuu osiemnastowieczne dzieo J. H. Fragonarda oraz kilka pcien "starych Holendrw".

Nie mona nie wspomnie o bogatym zbiorze akwarel i rysunkw (J. Brandt, A. Brodowski, M. Baciarelli, A. Gierymski, A. Grottger, A. Hadziewicz, H. Siemiradzki, J. Matejko, A. Wierusz-Kowalski) oraz wspaniaej kolekcji blisko 800 grafik zarwno polskich, jak i obcych. Interesujcy zbir sztychw i akwarel przedstawiajcych mundury (te ostatnie malowane przez generaa Jana Konopk i majora Stanisawa Konopk, oficerw z czasw napoleoskich), uzupeniay pamitki po wybitnych Polakach, m.in. po Tadeuszu Kociuszce (szabla, szlifa od munduru amerykaskiego). Z pozostaych cennych przedmiotw zgromadzonych przez rodzin byy stare srebra i porcelana, gwnie saska i polska (np. wazony koreckie ze scenami etruskimi), a take kolekcja fajek i bursztynw oraz meble starowieckie. Ciekawostk musia stanowi zbir recept, czy przepisw kucharskich.

Trudno powiedzie, wobec braku rozstrzygajcych danych, kiedy dokadnie zosta nabyty tryptyk zaprezentowany w Krakowie w 1900 roku. Mona jedynie przypuszcza, e w XIX w. Wiadomo natomiast, e nie by jedynym tryptykiem w kolekcji Konopkw, ale na pewno najwczeniejszym. Pozostae dwa, o nieznanych dzi przedstawieniach, pochodziy bowiem z XVI wieku.

Po mierci Tadeusza, w 1903 roku, cae zbiory odziedziczy jedyny syn - Jzef. Studiowa prawo i administracj w Krakowie, nastpnie nauki ekonomiczno-polityczne w Paryu, a w roku 1910 ukoczy Wydzia Mechaniczno-Technologiczny Politechniki Lwowskiej. Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu rozpocz prac w gazowni miejskiej w Krakowie, kierowa take budow pierwszych gazocigw na Zwierzycu. Wwczas, tj. w roku 1912, Jzef Konopka przenis si do Jarosawia. Zabra ze sob cz zbiorw - przypuszczalnie te, ktre przechowywane byy w mieszkaniu w Krakowie. W roku 1914 powoany zosta do wojska i to wwczas, w latach pierwszej wojny wiatowej, zbiory rozgrabili Rosjanie, a nastpnie Niemcy. Zdziesitkowana zostaa bogata kolekcja broni, orderw, miniatur (zaginy m. in. 3 prace Angeliki Kauffmann), monet i medali polskich, porcelany saskiej oraz kilkanacie obrazw i meble.

Po powrocie do kraju w 1918 r. Jzef Konopka zdecydowa si na przeprowadzk do Warszawy, cho kontaktw zawodowych z Jarosawem nie zerwa. Zabra ze sob ocala cz kolekcji. W Warszawie urodzia si jedyna crka Jzefa i Heleny Konopkw - Anna. Poza obowizkami zawodowymi, powica si take pracy naukowej. Wiele publikowa. Poza tym zbiera materiay do genealogii rodziny Konopkw, znacznie powikszajc odziedziczone i tak ogromne archiwum rodzinne (okoo 250 metryk i 10 tysicy akt), zawierajce dokumenty sigajce 1520 r. ywo interesowa si malarstwem, sam malowa z upodobaniem odtwarzajc na obrazach i rysunkach umundurowanie wojskowe.

W lecie 1936 r., a wic kiedy zbiory Konopkw od ponad 10 lat znajdoway si w Warszawie przy ul. Foksal, do Muzeum Narodowego w Krakowie nadszed list od dyrektora Muzeum Sztuk Piknych w Budapeszcie doktora Denesa Csanky. Csanky przygotowywa wanie artyku dotyczcy malarstwa redniowiecznego i prosi o przesanie fotografii obiektw, jakie znajduj si w zbiorach krakowskiego Muzeum oraz Muzeum Czapskich. Nie wiadomo, czy Wgier sam by wczeniej w Krakowie, bowiem powoywa si tylko na publikacje, w ktrych zamieszczone zostay interesujce go zdjcia. Korespondencja w tej sprawie trwaa do dugo, bo sam zainteresowany wci przesya nowe proby. Wreszcie w padzierniku 1936 roku otrzyma siedem zdj. Wrd nich znalazo si take zdjcie tryptyku nalecego do rodziny Konopkw, tego samego, ktrym Leonard Lepszy zilustrowa swj tekst o wystawie 1900 roku. Fotografia wykonana wwczas przez T. Jaboskiego na potrzeby wspomnianej publikacji, po wykorzystaniu przechowywana bya w zbiorach archiwum fotograficznego Muzeum Narodowego w Krakowie, podobnie jak i pozostae zdjcia obiektw wystawianych w roku 1900 w krugankach franciszkaskiego kocioa. Fotografi t dr Csanky wykorzysta jednak dopiero w okresie wojny, w wydanym w roku 1941 niemieckojzycznym "Roczniku Muzeum Sztuk Piknych w Budapeszcie". Zreprodukowa j w artykule zatytuowanym "Das Bartfelder Madonne-Bild. Entwicklungsgeschichtlische Studie", obok zdj przedstawie Madonn m. in. ze zbiorw muzeum budapesztaskiego oraz Muzeum we Wrocawiu. Popeni jednak bd podpisujc fotografi czci rodkowej tryptyku nalecego do Konopki jako dzieo pochodzce ze zbiorw Muzeum Narodowego w Krakowie, skd otrzyma jedynie fotografi.

O tej publikacji nie mg ju wiedzie Jzef Konopka, bowiem we wrzeniu 1939 r. powoany zosta do wojska. Pod Tarnopolem dosta si do niewoli, osadzony zosta w Kozielsku i w roku 1940 rozstrzelany przez Rosjan w Katyniu. W Warszawie pozostaa ona i crka. Zbiory wci znajdoway si na miejscu: portrety rodzinne wisiay w jadalni, a w gabinecie Jzefa Konopki eksponowany by pitnastowieczny tryptyk, ten sam, ktry opisywa Leonard Lepszy, a 40 lat pniej zreprodukowa Csanky. Tam take przechowywana bya Biblia Radziwiowska. Zbiory - znane przecie z przedwojennych publikacji - wzbudziy zainteresowanie Niemcw; wizytujcy mieszkanie w pierwszych miesicach wojny oficer niemiecki zabroni wywoenia czegokolwiek.

Zagada zbiorw nastpia po upadku powstania warszawskiego. Wikszo ulega zniszczeniu lub zostaa rozkradziona przez Niemcw. Przepad take tryptyk z przedstawieniem Madonny z Dziecitkiem. Po wojnie w mieszkaniu przy ul. Foksal pozostao niewiele, zaledwie kilka sztuk mebli, par rysunkw i poamany szesnastowieczny krucyfiks.

We wrzeniu 1945 roku Helena Konopczyna skrupulatnie wypenia kwestionariusz strat wojennych. Poza utraconymi podstawowymi przedmiotami uytkowymi wymienia (cho niestety jedynie na tyle na ile pozwala na to kwestionariusz, a wic bardziej w ujciu ilociowym) niektre zrabowane dziea sztuki oraz utracony w caoci zbir biblioteczny. Wyszczeglnia prace olejne m. in. Grottgera, Matejki, Baciarellego, Brandta i Smuglewicza, a take "2 starsze szkoy holenderskiej", W sumie ilo zaginionych obrazw okrelia na ok. 40 sztuk. Wymienia take zbiory starej broni, pasy suckie, dywany, zestawy mebli, m. in. komplet empire z jadalni. Swoje straty wycenia na 367.282 z.

Zbiory Nowina Konopkw prawdopodobnie do tej pory figurowayby na licie strat wojennych, gdyby nie inicjatywa Stowarzyszenia Muzew Amerykaskich (American Association of Museums) podania do publicznej wiadomoci informacji o tych dzieach sztuki, ktre trafiy po wojnie do amerykaskich muzew, a latach 1933-1945 na terenie Europy "zmieniy rce". Mogy wic by odebrane wacicielom w okresie Holocaustu i sta si przedmiotem nielegalnych transakcji lub pochodzi bezporednio z rabunku wojennego. To wanie za porednictwem stworzonego w tym celu portalu (www.nepip.org) Muzeum Sztuk Piknych w Bostonie poinformowao, e jest w posiadaniu obrazu Madonna z Dziecitkiem, ktry - jak si okazao - stanowi cz rodkow zaginionego tryptyku Konopkw! Obraz zakupiony zosta w 1970 r. we Frankfurcie nad Menem z prywatnych funduszy z przeznaczeniem dla bostoskiego Muzeum. Co si stao ze skrzydami, nie wiadomo. Przypuszczalnie zostay odczone przez niemieckiego handlarza, cho nie mona wykluczy, e zaginy wczeniej, jeszcze w zawierusza wojennej.

Autorzy noty, zamieszczonej obok fotografii, wizali obraz z warsztatem Mistrza wrocawskiego Otarza w. Barbary, cho tryptyk bez wtpienia powsta w krgu warsztatu maopolskiego. Ponadto podali, opierajc si na pracy wspomnianego wgierskiego badacza, e w roku 1940 obraz znajdowa si w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. A wic po identyfikacji obiektu przysza kolej na wyjanianie wszystkich niecisoci. Dopiero po uzyskaniu wymaganych danych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych - dziaajc w imieniu wacicielki pani Anny Unrug - zoyo oficjalny wniosek rewindykacyjny. Dyrekcja Muzeum Sztuk Piknych w Bostonie po otrzymaniu wymaganych dokumentw i wyjanie, pod koniec 2004 roku podja decyzj o zwrocie obrazu do Polski. Madonna z Dziecitkiem, zgodnie z yczeniem wacicielki, uroczycie przekazana zostaa w depozyt do Muzeum Narodowego w Krakowie. Nie ma wtpliwoci, e dla tego typu obiektu jest to miejsce najodpowiedniejsze. Tam bowiem szkoa maopolska jest najpeniej eksponowana. W ten sposb historia zatoczya koo. Po blisko 100 latach obraz powrci do Krakowa, cho niestety, niekompletny.

Monika Kuhnke
Cenne, bezcenne/utracone, Nr