O tym jak odzyska i powetowa straty wojenne mylano w Polsce i rodowiskach emigracyjnych od samego pocztku okupacji. We wrzeniu 1939 roku rozpoczto w Warszawie organizowanie komisji, ktra ustala miaa straty poniesione w wyniku kampanii wrzeniowej oraz dziaalnoci wadz okupacyjnych. Inicjatorem tych prac by minister Antoni Olszewski.

Komisja pracujca dla Departamentu Likwidacji Skutkw Wojny obserwowaa wszelkie przejawy dziaalnoci okupanta w zakresie spraw kulturalno-artystycznych. Ponadto, Departament prowadzi rozlege prace analityczne i badawcze nad sposobami przyszego wyrwnania Polsce strat poniesionych w czasie wojny i okupacji. Wyniki tych prac ujte byy w formie referatw monograficznych i sprawozda powiconych konkretnym zagadnieniom, np. dziaaniu poszczeglnych wadz okupacyjnych i ich przedstawicieli, sytuacji rnych instytucji i organizacji polskich, itp.
Problematyk strat i rewindykacji kulturalnych koordynowa Stanisaw Lorentz, ktry by take autorem gwnych opracowa. Wsppracowali z nim m.in.: Wadysaw Tomkiewicz, Maria Friedlwna, Zygmunt Miechowski, Jan Morawiski i Micha Walicki. Opracowujc dokumentacj strat uwzgldniano rnic, czy byy one nieuniknionym skutkiem dziaa wojennych, czy te zamierzonej akcji niszczycielskiej. Starano si take odnotowa wszystkie przypadki wywoenia dbr kultury do Niemiec. Z czasem przystpiono rwnie do formuowania postulatw odszkodowawczych.

W marcu 1944 r. gotowe byo obszerne opracowanie strat kultury za cztery lata wojny. Odbiorc tej dokumentacji byy odpowiednie agendy Rzdu RP na Emigracji. Z pocztkiem 1940 roku na terenie Francji utworzono zacztek Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych dziaajcy w ramach Ministerstwa Informacji i Dokumentacji. W lipcu 1942 r. Biuro Rewindykacji weszo w skad utworzonego wwczas Ministerstwa Prac Kongresowych w Wielkiej Brytanii. Inicjatorem organizacji Biura oraz jego kierownikiem od pocztku dziaalnoci a do likwidacji by Karol Estreicher.

Celem dziaa tej instytucji byo wszechstronne przygotowanie polskich roszcze restytucyjnych w dziedzinie kultury wobec Niemiec i ewentualnie innych pastw wsppracujcych z Niemcami. Zasadniczym rdem gromadzenia danych dotyczcych zniszcze i rabunkw oraz gotowych opracowa i propozycji by przedstawiony wyej Departament Likwidacji Skutkw Wojny Delegatury Rzdu, dziaajcy na terenie kraju. Bez tej wsppracy dziaalno biura w Londynie nie byaby praktycznie moliwa. Rezultaty przynosia te wsppraca z grup korespondentw - agentw w Szwajcarii, Szwecji, Portugalii, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych, Tunisie oraz w samych Niemczech. Na podstawie zebranych materiaw zredagowano dla Ministra Prac Kongresowych dokumenty polityczne niezbdne przy rokowaniach pokojowych. Pierwszy, kompletny projekt wnioskw dotyczcych przyszego traktatu pokojowego midzy Polsk a Niemcami gotowy by ju w 1941 roku.

Po zakoczeniu dziaa wojennych sprawami restytucji i odszkodowa kulturalnych na rzecz Polski zajo si Ministerstwo Kultury i Sztuki we wsppracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i innymi organami pastwowymi. W ramach Ministerstwa Kultury i Sztuki utworzono specjalne Biuro Rewindykacji i Odszkodowa. Pracami Biura kierowa od pocztku Wadysaw Tomkiewicz. Biuro byo jednostk samodzieln, podleg Naczelnej Dyrekcji Muzew i Ochrony Zabytkw, ale zasigiem swych prac obejmowao sprawy caej kultury, nie tylko muzea i zabytki.
Do zakresu jego dziaalnoci naleao:
- zbieranie materiaw obrazujcych stan strat spowodowanych w dziedzinie kultury i sztuki przez okupanta i na skutek dziaa wojennych;
- rewindykacja zarwno z obszaru Rzeszy, jak i innych krajw przedmiotw zrabowanych przez okupanta i na skutek dziaa wojennych;
- opracowanie zasad i metod w dziedzinie odszkodowa wojennych za straty poniesione w dziedzinie kultury i sztuki;
- opracowanie materiaw rewindykacyjno-odszkodowawczych na konferencj pokojow;
- wydawanie w jzyku polskim i jzykach obcych publikacji pod tytuem "Prace i Materiay Biura Rewindykacji i Odszkodowa";
- prowadzenie ewidencji strat w dziedzinie kultury i sztuki wedug miejscowoci oraz dziaw: zbiory publiczne, zbiory kocielne, zbiory prywatne.

Biuro Rewindykacji i Odszkodowa Ministerstwa Kultury i Sztuki opracowao "Kwestionariusz strat i zniszcze" w zakresie dzie sztuki oraz zabytkw kultury i przyrody. W lecie 1945 roku rozesano go w iloci ok. 10.000 egzemplarzy wojewdzkim wydziaom kultury i sztuki oraz kuriom diecezjalnym i metropolitalnym rzymskokatolickim, a take przedstawicielom innych wyzna.
Obok danych identyfikacyjnych dotyczcych osoby lub instytucji wypeniajcej oraz danych porzdkujcych, kwestionariusz zawiera jedenacie pozycji - pyta. Udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania pozwalao uzyska w miar pen charakterystyk poniesionych strat. Dla celw bezporedniej akcji restytucyjnej znacznie bardziej przydatne byy informacje otrzymywane drog tak zwanego wywiadu rewindykacyjnego, m. in. od osb zatrudnionych w urzdach i instytucjach okupacyjnych lub osb powracajcych z Niemiec. Due znaczenie miay te informacje uzyskane przez pracownikw Polskich Misji Restytucyjnych, dziaajcych na terenie wszystkich stref okupacyjnych w Niemczech. Gwnymi rdami ich informacji byli Polacy przebywajcy w Niemczech, rozpoznanie wasne podczas pracy w terenie, a przede wszystkim zgoszenie posiadanego mienia, pochodzcego z wywozu, do ktrych zobowizano wszystkich Niemcw na podstawie specjalnych przepisw wadz alianckich.

W "Tezach oglnych" Ministerstwa Kultury i Sztuki, zawierajcych wnioski resortu do przygotowywanego traktatu pokojowego, podkrelano, e Niemcy zobowizane bd do zwrotu wszystkich obiektw, zwizanych z polskim dorobkiem kulturalnym i artystycznym, wywiezionym w czasie wojny z Polski do Niemiec.
Zwrotowi w szczeglnoci podlega miay m.in. eksponaty i urzdzenia muzealne oraz zabytki sztuki kocielnej, urzdzenia i wyposaenie wszelkich szk artystycznych, urzdzenia i wyposaenie teatrw, ksigozbiory teatralne, muzyczne oraz z zakresu plastyki, literatury, muzykologii, historii sztuki, kultury i archeologii, dziea sztuki i zabytki historyczne, pochodzce ze zbiorw osb prywatnych i pracowni artystw.
Przykadem prby zastosowania tzw. restytucji zastpczej bya propozycja Kazimierza Bulasa w stosunku do cigle nie odnalezionych w 1948 roku naczy greckich ze zbioru w Gouchowie. Byo to moliwe gdy kolekcja gouchowska posiadaa kompletn i szczegow dokumentacj.
Kazimierz Bulas zaproponowa nastpujce rozwizanie:
"Naczynia o charakterze przecitnym zastpi si podobnymi obrazami wydzielonymi z jakichkolwiek zbiorw niemieckich, najlepiej duych, natomiast naczynia o wartoci indywidualnej naley zastpi naczyniami tych samych mistrzw, jeli to za jest niemoliwe, pracami innych malarzy o takim samym poziomie artystycznym i z tego samego okresu".
Kierujc si tymi zasadami i znajomoci zasobw niemieckich mona byo dopiero wytypowa waciwe, rwnowane ekwiwalenty.

Wana dla spraw rewindykacyjno-odszkodowawczych bya umowa polsko-radziecka z 16.VIII 1945 roku o wynagrodzeniu szkd wyrzdzonych przez okupacj niemieck. Na jej podstawie Rzd Radziecki zgodzi si "odstpi Polsce ze swej czci reparacji, podlegajcych dostarczeniu do Zwizku Radzieckiego: 15% wszystkich dostaw reparacyjnych z radzieckiej strefy okupacji Niemiec, ktre bd uiszczone w okresie po Konferencji Berliskiej".
Istotnym problemem bya repatriacja dbr kultury z terenw odstpionych ZSRR. Biuro Rewindykacji i Odszkodowa Ministerstwa Kultury i Sztuki od pocztku swego istnienia gromadzio materiay zwizane z zagadnieniem powrotu polskich dbr kultury, znajdujcych si na byych ziemiach zachodnich. Bliszych informacji na temat zamierze strony polskiej dostarczaj przede wszystkim projekty odpowiednich umw, opracowane w Biurze Rewindykacji i Odszkodowa.
Blisze zainteresowanie si k alianckich spraw niszczenia mienia i ycia kulturalnego krajw okupowanych uzalenione byo od moliwie szybkiego rozpowszechnienia wiarygodnych informacji na ten temat. Jak ju wspomniano w poprzednim rozdziale, naleao to do gwnych zada Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych Ministerstwa Prac Kongresowych rzdu emigracyjnego. Na podstawie materiaw otrzymanych z kraju, opublikowano w Londynie i w Nowym Jorku midzy innymi nastpujce prace: "German destruction of cultural life in Poland", "Cultural losses of Poland", "Index of Polish cultural losses during the German occupation 1939-1943", "The Nazi-Kultur in Poland". Owocem tej akcji by wyrany wzrost wiadomoci o zbrodniach dokonywanych dotychczas w ukryciu, a take poczucie koniecznoci rozwaenia form i sposobw powetowania wyrzdzonych szkd.

Pojawiy si take pierwsze wypowiedzi i propozycje w tej sprawie, przy czym nie byy one bynajmniej jednolite. Przykadem radykalnego stanowiska spoeczestwa brytyjskiego mgby by list skierowany do wydawcy "The Daily Telegraph" opublikowany 16 marca 1943 roku.
A. E. Russell stwierdza w nim: "Susznie powica si coraz wiksza uwag nieporwnywalnej grabiey, jakiej dopuszczaj si Niemcy w krajach okupowanej Europy: grabiey nie tylko materiaw wojennych, ywego inwentarza, ale take wikszych dzie sztuki i niezliczonych skarbw (...)". Galerie w niemieckich miastach zawieraj natomiast: "Wielkie i dobrze skatalogowane kolekcje ogromnej wartoci, wszelkiego rodzaju, ze wszystkich krajw. Sugeruj, aby po zakoczeniu wojny Midzynarodowy Komitet Restytucyjny przej te wszystkie kolekcje w celu podziau ich zawartoci pomidzy rne spldrowane kraje. Konfiskata powinna by cakowita, aby puste galerie byy staym przypomnieniem dla Niemcw, e wojna nie popaca oraz aby byy penym pogardy odrzuceniem ich zuchwaego roszczenia do miana opiekunw kultury europejskiej".
Mniej skonni do przyznania odszkodowa, a nawet dalej idcej restytucji, byli przedstawiciele krgw muzealnych i sfer rzdowych w Londynie. B. Leitgeber pisa w swoim raporcie po wizycie u dyrektora Victoria and Albert Museum, e wedug jego opinii sprawa poparcia brytyjskiego dla polskich roszcze restytucyjnych "wymaga namysu" i nie zostay jeszcze uzgodnione pogldy w tej sprawie.
Rozmwca Leitgebera, czynny po I wojnie wiatowej na polu likwidacji Monarchii Austro-Wgierskiej w dziedzinie muzew i bibliotek, negatywnie wyrazi si take o sprawie odszkodowa: "Czy nie lepiej byo zostawi otarz w Berlinie, gdzie by dobrze konserwowany i udostpniony dla zwiedzajcych, anieli umieszcza go z powrotem w mroku koscioa maego belgijskiego miasteczka, gdzie nawet nie potrafiono go uchroni przed kradzie?"

Na podstawie tej i jej podobnych informacji, Estreicher stara si ogranicza plany odszkodowawcze Departamentu Likwidacji do roszcze obejmujcych gwnie polonica. Stanowiska w tych sprawach, jakie ujawniay si w Stanach Zjednoczonych, byy co prawda przychylniejsze, ale take ostrzegano przed negatywnymi skutkami zbyt daleko idcych reparacji kulturalnych. W toku rozwijajcej si dyskusji, Ministerstwo Prac Kongresowych rzdu emigracyjnego starao si nie tylko dostarcza informacji przekonujcych o racjach polskiej strony, ale take starao si zasugerowa Aliantom sposoby rozwizania problemw kultury, jakim trzeba bdzie sprosta po zakoczeniu wojny. Suyo temu popieranie lub nawet inspirowanie tworzenia rnorodnych cia opiniodawczych, ktre mogyby stara si zebra obiektywne rda informacji, a zarazem suy doradztwem rzdom, gwnie brytyjskiemu i Stanw Zjednoczonych, a take podlegym im czynnikom wojskowym.

Jedn z pierwszych inicjatyw tego rodzaju byo powstanie Komitetu Midzynarodowego przy londyskim Central Institute of Art and Design. Skupia on przedstawicieli ponad dziesiciu pastw, z ZSRR i USA wcznie. Gwn podstaw dyskusji na forum Komitetu byy dane dotyczce dziaalnoci okupanta na terenie Polski, przekazane przez Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych. W 1943 roku opublikowany zosta pierwszy plon prac Komitetu w postaci analizy prawnej problematyki, objtej tytuem dokumentu: Looting and destruction of works of art by Axis Powers. Dokument zawiera rwnie pewne propozycje dziaa, ktre przedstawione zostay pod rozwag Foreign Office. Komitet sta si zreszt wkrtce jego poficjalnym organem doradczym.
Bezporednim wynikiem wizyty Karola Estreichera w Stanach Zjednoczonych byo natomiast powoanie przez American Councii of Learned Societies specjalnego Komitetu ds. Ochrony Skarbw Kultury na Obszarach Objtych Wojn (Committee for the Protection of Cultural Treasures in War Areas), ktry zaj si przygotowywaniem szczegowych map rozmieszczenia zabytkw i muzew na terenach pastw europejskich, przewidzianych jako przyszy obszar dziaania armii amerykaskiej. W sierpniu 1943 roku prezydent Roosevelt zatwierdzi z kolei powstanie Amerykaskiego Komitetu ds. Ochrony i Ratowania Artystycznych i Historycznych Zabytkw Europy (American Commission for the Protection and Salvage of Artistic and Historie Monuments in Europe), powszechnie nazywanej Komisj Robertsa od nazwiska przewodniczcego, ktrym zosta Owen Roberts, sdzia Sdu Najwyszego. Komisja bya organem doradczym rzdu, a jej gwnym zdaniem byo, midzy innymi, typowane dowiadczonych pracownikw muzealnych na stanowiska oficerw do spraw ochrony zabytkw, dzie sztuki i archiww, ktrzy powoywani byli do armii. Podobna komisj powoa premier Churchill pod nazw: Brytyjski Komitet ds. Ochrony i Restytucji Dzie Sztuki, Archiww i Innych Materiaw Znajdujcych si w Rkach Wroga (British Committee on the Preservation and Restitution of Works of Art, Archives and Other Materia in Enemy Hands), potocznie zwany Komitetem MacMillana, take od nazwiska przewodniczcego, ktrym by Harold MacMillan. Obydwa wspomniane ciaa ujmoway si rwnie analiz zagadnie restytucyjnych.

Spord szeregu opracowa i propozycji uregulowania zagadnie restytucji i odszkodowa kulturalnych, najwiksz donioso na forum midzynarodowym miay jednak projekty przygotowane przez Comite Internallie pour l'Etude de l'Armistice oraz Conference of Allied Ministers of Education. Pierwszy z wymienionych komitetw utworzony zosta w 1942 roku przez Komitet Ministrw Spraw Zagranicznych, jako jego organ specjalny dla przygotowania projektu ukadu rozejmowego.
W skad Komitetu weszli przedstawiciele rzdw: Belgii, Francji (cile: Francuskiego Komitetu Narodowego), Grecji, Luksemburga, Norwegii, Holandii, Polski, Czechosowacji i Jugosawii. Komitet opracowa projekt rozwizania sprawy restytucji i odszkodowa kulturalnych w przyszym ukadzie rozejmowym i uzyska zatwierdzenie tego projektu przez Komitet Ministrw Spraw Zagranicznych 14 IX 1943 roku. Conference of Allied Ministers of Education bya staym organem konsultacyjnym Narodw Zjednoczonych do spraw przygotowania planw wsppracy przy powojennej odbudowie kulturalnej i owiatowej pastw europejskich, powstaa z inicjatywy brytyjskiego Board of Education w kocu 1942 roku. Od pocztku reprezentowane byy w Konferencji rzdy: Belgii, Czechosowacji, Grecji, Holandii, Jugosawii, Luksemburga, Norwegii, Polski oraz Francuski Komitet Narodowy. Nastpnie zapewniono jeszcze obecno w jej obradach obserwatorw wydelegowanych przez Stany Zjednoczone, Zwizek Radziecki, Chiny, dominia brytyjskie i Indie.

Pierwotne plany dziaa Konferencji obejmoway wycznie zagadnienia zwizane z odbudow szkolnictwa, bibliotek, itp., ale ju na drugim posiedzeniu postanowiono rozszerzy je na wniosek Polski o sprawy restytucji i odszkodowa kulturalnych. Strona polska proponowaa utworzenie specjalnego komitetu Konferencji, ktry podjby te sprawy, jednake ze wzgldu na zastrzeenia przedstawicieli brytyjskich utworzono go dopiero w kwietniu 1944 roku, pod nazw: Komisja ds. Ochrony i Restytucji Dbr Kultury (Commission for Protection and Restitution of Cultural Material). Komisja dziaaa pod przewodnictwem prof. Paula Vauchera i podja szerok wspprac z rzdami pastw okupowanych celem zgromadzenia informacji o stratach w dziedzinie dbr kultury.
Najistotniejsze dokumenty Konferencji Alianckich Ministrw Owiaty (Conference of Allied Ministers of Education) w interesujcej nas dziedzinie to przede wszystkim: "Plan restytucji obiektw sztuki, ksiek i archiww" (Scheme for the restitution of objets d'art, books and archives), "Memorandum w sprawie przedsiwzi, jakie naley podj w momencie rozpoczcia okupacji Niemiec" (Memorandum upon the measures to be taken immediatety upon the occupation of Germany) oraz "Zalecenia w sprawie sposobw opracowywania i zestawiania informacji" (Recommendations as to the methods of arranging and pooling information).
Projekt pierwszego dokumentu, zatytuowany "Plan restytucji obiektw sztuki, wyposaenia naukowego, ksiek i archiww" (Restitution of objets d'art, scientific equipment and books and archives), opracowany zosta jeszcze przed zaoeniem Komisji Vauchera, przez podkomitet Konferencji, ktry przedoy pierwszy projekt w lutym 1943 roku. Uwzgldniono w nim zasady wynikajce z przygotowywanego ukadu rozejmowego oraz materiay opracowane przez Books Commission. Pocztkowo, wsplnym programem restytucji objto obok dzie sztuki, ksiek i archiww, take aparatur naukow. Jednake zostaa ona nastpnie wyczona i ostateczna wersja projektu, z sierpnia 1944 roku, nosia tytu: Scheme for restitution of objets d'art, books and archives. Pozostae dwa z wymienionych dokumentw, Memorandum i Rekomendacja, opracowane zostay przez Komisj Vauchera przy znacznym wykorzystaniu dowiadcze polskich.


Na podstawie publikacji:
- Kowalski W., Likwidacja skutkw II wojny wiatowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994


Powrt