Straty poniesione, podczas II wojny wiatowej, przez kultur i sztuk polsk to straty osobowe, artystyczne i rzeczowe. Zosta zniszczony dorobek kulturalny Warszawy, stolicy politycznej i intelektualnej kraju.

Dziaalno administracji niemieckiej nastawiona bya na: likwidowanie fizyczne twrcw, niszczenie instytucji i organizacji kulturalnych, grabie obiektw artystycznych i zabytkowych, niszczenie zabytkw i obiektw, zwizanych z przeszoci historyczn Warszawy i podkrelajcych jej polski charakter. Instytucje i organizacje kulturalne byy rozwizywane, a ich dobra konfiskowane.


ARCHITEKTURA ZABYTKOWA
Ze wzgldu na prawie doszcztne wyburzenie zabudowy atwiej jest poda to co si zachowao, a mianowicie trzy kocioy na Krakowskim Przedmieciu: Wizytek, Karmelitw i Bernardynw oraz gmach Prezydium Rady Ministrw, paac Radziwiw, zamek Ujazdowski i paacowe pawilony azienek, a take XVIII-to wieczne wntrza paacu na wodzie zniszczono cakowicie.

Natomiast zniszczeniu ulegy:
- Zamek Krlewski,
- Katedra warszawska i koci jezuitw wysadzono w grudniu 1944 roku.
- Koci Najwitszej Marii Panny na Nowym Miecie zosta powanie uszkodzony, wiea nie zachowaa si.
- paac Krasiskich,
- Wszystkie kocioy i klasztory barokowe ulegy powanym uszkodzeniom:
dominikanw, augustianw, paulinw, pijarw, karmelitw trzewiczkowych, franciszkanw, reformatw, kapucynw, sakramentek, misjonarzy, bonifratrw, trynitarzy, kaplica Loretaska na Pradze i kociek na szacach wolskich, koci bazylianw, w. Aleksandra, Pp. Kanoniczek i Ewangelicki. W kocioach tych prawie cakowitej zagadzie ulego barokowe i rokokowe wyposaenie wntrz tj. stalle, konfesjonay, awki, obrazy, rzeby, sztukaterie, polichromie, nagrobki.

Podobny by los zabudowy mieszczaskiej.
- Rynek staromiejski spon cakowicie. Zachoway si luno stojce elewacje kamienic: Muzeum Dawnej Warszawy, Baryczkw, Schlichtingowskiej i "pod Murzynkiem", narona elewacja kamienicy ksit Mazowieckich i paru kamienic midzy witojask a Jezuick. W zrujnowanych domach dzielnicy staromiejskiej czciowo zachoway si portale.
- Zniszczono paace: Ossoliskich (pniejszy Bruhla), Kazimierzowski, Czapskich, Branickich, Bkitny, Mostowskich, Staszica, Lubomirskich, Paca, kolumnad saskiego, Andrzeja Zamoyskiego, gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Przepady bogato zdobione rzebami, sztukateriami, boazeriami i polichromi wntrza paacu Prymasowskiego, Czartoryskich (Potockich), Tyszkiewiczw, Blanca, Teppera, "Pod czterema wiatrami", Jabonowskich i Maachowskich.
- Uszkodzono powanie budynek Arsenau i spalono kamienice rokokowe m.in. Pramowskich i ssiedni naron, wczesnoklasycystyczne m.in. dom Roeslera, kamienic Skalskiego, dom "Pod orem" oraz empirowe i pseudoklasyczne, wrd nich wiele autorstwa Corazziego, Aignera i innych na Nowym wiecie, Miodowej, Elektoralnej, Lesznie, Dugiej, Senatorskiej, Nalewkach i w obrbie getta.
- Krlikarnia i paacyk Mokotowski ksiny Lubomirskiej spony, paacyk Powzkowski i minarecik na terenie dawnych ogrodw Ksicia Podkomorzego zburzono.
- Domki rogatkowe Kubickiego w al. Jerozolimskich i ul. Wolskiej zostay rozebrane dla usprawnienia komunikacji.
- W spalonym Hotelu Europejskim Niemcy przed ucieczk wysadzili naronik budynku.


KOCIOY KATOLICKIE
- Archikatedra w. Jana (ul.witojaska) zostaa zbudowana w drugiej poowie XIV wieku, przebudowana ok. 1370 i w latach 1833-42. Bya wielokrotnie rozbudowywana. W czasie Powstania warszawskiego ulega powanym zniszczeniom, a nastpnie wysadzona w powietrze. Wyposaenie kocioa ruchome i rzebiarskie ulego cakowitemu zniszczeniu, bd zachowao si w szcztkach. Przybliony szacunek strat to: 95% wyposaenia wntrza.
- Koci w. Aleksandra (Plac Trzech Krzyy) zbudowany w latach 1818-26 i przebudowany w latach 1886-94 zosta zburzony podczas Powstania przez bomby lotnicze. Prawie wszystkie rzeby z zewntrz ulegy zniszczeniu. Ogromna wikszo wyposaenia przepada. Przybliony szacunek strat to: 90% otarzy, 80% rzeb, 100% obrazw, 75% sprztu uytkowego kocielnego.
- Koci w. Andrzeja (SS. Kanoniczek, pl. Teatralny) zbudowany w 1722 roku, zosta przebudowany w 1819 roku. W czasie powstania spon wraz z caym wyposaeniem. Przybliony szacunek strat to: 100% wyposaenia.
- Koci w. Anny (pobernardyski, ul. Krakowskie Przedmiecie) zbudowany zosta w 1454 roku, przebudowany w 1533 roku, w latach 1660-67, 1749, 1788. Podczas Powstania warszawskiego spaleniu ulega kaplica Najwitszej Marii Panny Loretaskiej, dach i cz sklepie. Zniszczono chr, polichromie, cz obrazw, ale wikszo pozostaego wyposaenia ocalaa. Przybliony szacunek strat to: 15% otarzy, 15% freskw, 10% obrazw.
- Koci w. Antoniego (O.O. Reformatw, ul. Senatorska) zosta zbudowany ok. 1670 roku. Uszkodzony we wrzeniu 1939 roku, Niemcy podpalili go w czasie Powstania lub po nim. Spaleniu ulega cz wyposaenia. Przybliony szacunek strat to: 40% otarzy, 40% obrazw, 100% uytkowego sprztu kocielnego.
- Koci w. Bonifacego (pobernardyski, ul. Czerniakowska) wzniesiono w latach 1691-94. Wyposaenie wewntrzna ocalao z niewielkimi uszkodzeniami podobnie jak dekoracja rzebiarsko-malarska. Przybliony szacunek strat do 5%.
- Koci w. Ducha (popauliski, ul. Freta) zbudowany w latach 1679-1732 zosta czciowo zniszczony w czasie Powstania i po nim. Jeli chodzi o otarze to koci ponis stosunkowo mao strat, ale przepada poowa dekoracji rzebiarskiej, liczne obrazy i meble. Przybliony szacunek strat to: 15% otarzy, 50% rzeb, obrazw i mebli, 60% naczy i parametrw.
- Koci w. Jacka (ul. Freta) zbudowany midzy 1605 a 1638 rokiem. Ostrzelano go pociskami artyleryjskimi i zbombardowano. Ocalaa kaplica Kotowskich. Przybliony szacunek strat to: 90%.
- Koci w. Jana Boego (ul. Bonifraterska) zbudowano w 1728 roku. Zosta zbombardowany w czasie Powstania, potem spalony. Przybliony szacunek strat to: 100% wyposaenia.
- Koci w. Karola Boromeusza (ul. Chodna) powicono w 1849 roku. 16. 01. 1945 roku Niemcy wysadzili w powietrze prezbiterium. Przybliony szacunek strat to: 50% otarzy, 60% obrazw, 30% rzeb.
- Koci w. Karola Boromeusza (ul. Powzkowska) zbudowany zosta w kocu XVIII w. i przebudowany w kocu XIX w. Chr spalono, a wntrze zdewastowano po Powstaniu. Waniejsze elementy wyposaenia ocalay, czciowo uszkodzone. Przybliony szacunek strat: 10% wyposaenia.
- Koci w. Kazimierza (SS. Sakramentek, Rynek Nowego Miasta) wzniesiony zosta w latach 1688-89. Zniszczony prawie doszcztnie w czasie Powstania. Przepada caa dekoracja rzebiarska stiukowa i malarska, wszystkie otarze, a take wyposaenie ruchome. Przybliony szacunek strat: 100% otarzy i rzeb, 90% obrazw, 50% skarbca kocielnego.
- Koci w. Krzya (O.O. Misjonarzy, ul. Krakowskie Przedmiecie) powstawa w latach 1682-1696, przebudowywany w latach 1726-27 i 1753-54. W czasie Powstania zburzono i spalono cz prezbiterium i praw cian zewntrzn. Zniszczeniu ulegy otarze z cennymi malowidami. Czciowo przepady nagrobki. Przybliony szacunek strat: 65% otarzy, 20% nagrobkw, 80% obrazw.
- Koci w. Marcina (O.O. Augustianw, ul. Piwna) zbudowano w 1494 roku, a nastpnie przebudowano w latach 1552, 1601, 1672, 1705, 1744). Zosta zbombardowany w czasie Powstania, zachowaa si cz murw i fasady. Przybliony szacunek strat: 100% wyposaenia.
- Koci Narodzenia Najwitszej Marii Panny (O.O. Karmelitw, ul. Leszno) W 1941 zosta wcignity w obszar getta, suy jako skad mebli ydowskich, a w 1944 roku podobno jako centrala telefoniczna. Po powstaniu Niemcy spalili jego wntrze i czciowo wysadzili w powietrze. Przepada cz otarzy i obrazw. Wyposaenie ruchome i nieruchome ulego zniszczeniu. Przybliony szacunek strat: 60% otarzy i rzeb, 100% obrazw, 100% uytkowego sprztu kocielnego.
- Koci Najwitszej Marii Panny (ul. Przyrynek na Nowym Miecie) zbudowano w 1409 roku, nastpnie prace przy nim odbyway si w 1479 roku, i w przecigu XVII-XIX w. Niemcy czciowo zbombardowali go w czasie Powstania, potem spon. Przepady otarze, obrazy oraz freski. Zginy naczynia i parametry. Przybliony szacunek strat: 100% otarzy i obrazw, 80% rzeb, 100% naczy i tkanin.
- Koci Najwitszej Marii Panny Krlowej Korony Polskiej (Garnizonowy, ul. Duga) wzniesiono w 1681 roku, przebudowano m.in. w 1835 i latach 1924-33. Ocalae wyposaenie wntrza nie ma wybitnego charakteru zabytkowego.
- Koci Najwitszej Marii Panny askawej (O.O. Jezuitw, ul. witojaska) wzniesiono w latach 1609-1626. W czasie Powstania zosta niemal cakowicie rozbity. Cae wyposaenie ulego zniszczeniu. Przybliony szacunek strat: 100% wyposaenia wntrza.
- Koci opieki w. Jzefa (SS. Wizytek, ul. Krakowskie Przedmiecie) wzniesiony w latach 1728-1781 nie uleg zniszczeniu, take wyposaenie zachowao si.
- Koci Przemienienia Paskiego (O.O. Kapucynw, ul. Miodowa) ukoczono w 1696 r. Niszczony by w czasie Powstania i po nim. Zosta czciowo spalony. Przepada wikszo otarzy, rzeb i obrazw oraz cz nagrobkw. Przybliony szacunek strat: 70 % otarzy i rzeb, 90% obrazw.
- Koci w. Stanisawa Biskupa (ul. Bema) pochodzi z poowy XIX wieku. Nie zosta spalony. Ocalao wyposaenie, ale w wikszoci niezabytkowe.
- Koci w. Trjcy (Trynitarzy, ul. Solec) budowano w latach 1699-1726. Uleg zniszczeniu w znacznej czci podczas Powstania. Zniszczono otarze zabytkowe, wszystkie obrazy i ogromn wikszo rzeb. Przybliony szacunek strat: 100% otarzy, 90% rzeb, 100% obrazw.
- Koci Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny (Unicki koci pobazyliaski, ul. Miodowa) zbudowany zosta ok. 1781-83. W czasie Powstania uleg zniszczeniu. Otarze ocalay. Przybliony szacunek strat: 30% otarzy, 35% obrazw.
- Koci Wszystkich witych (Pl. Grzybowski) zbudowano w 1861 roku. Czciowemu zniszczeniu uleg ju w 1939 roku, a nastpnie w czasie Powstania. Zniszczeniu ulega cz otarzy, obrazw oraz rzeby z fasady. Sprzt kocielny zosta rozkradziony i zniszczony. Przybliony szacunek strat: 50% otarzy, 85% rzeb, 95% obrazw, 100% sprztu kocielnego.


ARCHIWA
W Warszawie jako stolicy pastwa przechowywane byy najwiksze, najcenniejsze i najwaniejsze dla historii pastwa i narodu archiwalia. Przy omawianiu strat wojennych dotyczcych archiww wyrnia si trzy okresy:
- trzytygodniowe walki o Warszaw we wrzeniu 1939 roku,
- rzdy okupacyjne od padziernika 1939 roku do wybuchu powstania,
- okres Powstania i ewakuacji popowstaniowej.
W pierwszym okresie niszczono archiwa, w drugim systematycznie wywoono, natomiast trzeci okres to kulminacyjny punkt zniszcze i wywozu, ale ju na mniejsz skal ni w drugim.

W pierwszym okresie, kiedy archiwa ulegay zniszczeniom losowym podczas walk, archiwici starali si robi wszystko, aby jak najwicej z nich ocali. Zaopatrywano si w sprzt przeciwpoarowy, znoszono cae partie cenniejszych akt do piwnic, czy te przewoono najcenniejsze do podziemnych kazamat Fortu Skolnickiego na oliborzu, gdzie ukryto materiay Archiwum Gwnego, potem Archiwum Akt Dawnych, nie skorzystay z nich Archiwum Skarbowe i archiwum Owiecenia. Przyczyny tego byy dwojakiego rodzaju, Archiwum Skarbowe liczce po kilkadziesit woluminw, nie mogo by przewiezione do kazamat w caoci, a wydzielenie z niego mniejszej samodzielnej grupy te nie byo moliwe.
Ponadto obawiajc si gwnie wzniecenia poaru przez bomby lotnicze, stwierdzono, e archiwa w siedzibach swych macierzystych instytucji t.j. Skarbowe-Ministerstwa Skarbu przy ul. Rymarskiej, Owiecenia - Uniwersytetu na Krakowskim Przedmieciu bd w miar bezpieczne. Placwki te wyposaone byy w bardzo dobry sprzt ganiczy i druyny ratownicze. Nie przewidziano oblenia i bombardowania granatami zapalajcymi Warszawy i to zwaszcza jej zabytkowej tkanki - Krakowskiego Przedmiecia, Starego Miasta z Katedr, ul. Miodowej i Senatorskiej, wreszcie Zamku i kompleksu budynkw przy Rymarskiej. Nie zdoano ugasi poarw w Archiwum Skarbu i w Archiwum Owiecenia.

STRATY po trzech tygodniach walk byy nastpujce:
- Spono prawie doszcztnie Archiwum Owiecenia Publicznego na terenie Uniwersytetu wraz z liczc kilka tysicy tomw bibliotek podrczn. Uratowano 1 1/2% do 2% zbiorw.
- Do mniej wicej 1/3 swych zasobw stracio Archiwum Skarbowe, wraz z bardzo wartociow bibliotek podrczn, oraz z kancelari, repertoriami i inwentarzami do caoci tych zbiorw.
- Zbiory archiwalne przy Ordynacji Zamoyskich, reprezentowane gwnie przez cenne archiwum gospodarcze z materiaami sigajcymi XVI-XVII w.
- Znaczna cz zbiorw archiwalnych biblioteki Przezdzieckich.
- Archiwum Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (oprcz planw).
- Archiwum Powszechnego Zakadu Ubezpiecze Wzajemnych.

Spony take:
- registratury Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, Biura spisw powszechnych Gwnego Urzdu Statystycznego i szeregu urzdw, jak Izba Skabowa i inne.


Zawarto najcenniejszych zniszczonych archiww
Archiwum Owiecenia Publicznego - poza fragmentami aktw Komisji Edukacji Narodowej - obejmowao najwaniejsze zespoy aktw caoci wadz i instytucji owiatowych XIX wieku byego Krlestwa Polskiego. Poczwszy od aktw po-pruskich i po-austriackich z lat 1796-1809, dotyczcych szkolnictwa na terenie byych Prus Poudniowych i byej Galicji Zachodniej poprzez akta Izby Edukacyjnej i Dyrekcji Edukacji Narodowej Ksistwa Warszawskiego, dalej akta Komisji Rzdowej Wyzna, Religii i Owiecenia Publicznego itp., a po akta rosyjskiego Okrgu Naukowego Warszawskiego do roku 1915 - mielimy nieprzerwan spucizn archiwaln przeszo stuletni centralnych wadz owiatowych tzw. Kongreswki.
Drug grup zespow stanowiy akta szk i instytucji, jak Towarzystwa do ksig elementarnych (1810-30), Szkoy Prawa i Administracji (1807-15). Krlewskiego Uniwersytetu Warszawskiego (1818-31), Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie (1857-61), Szkoy Gwnej w Warszawie (1861-69), Ces. ros. Uniwersytetu Warszawskiego (1869-1915), Biblioteki Gwnej w Warszawie (1831-71), Liceum Warszawskiego (1805-1833) itd., wreszcie szeregu byych rosyjskich dyrekcji szkolnych, oraz rnych szk rednich i niszych, polskich i rosyjskich, warszawskich i prowincjonalnych. Oglna liczba woluminw sigaa 40 tysicy.

- Na zniszczon przez poar cz Archiwum Skarbowego, zoyy si obok szeregu mniejszych trzy due zespoy: akta Wydziau Dbr i Lasw Komisji Rzdowej Przychodu Skarbu, akta Centralnej Komisji Likwidacyjnej i Sekcji Dugw Ksistwa Warszawskiego oraz dzia tzw. ziemskich aktw i planw, w sumie przeszo 100 tysicy woluminw i okoo 40 tysicy map i planw. Ocalao wprawdzie - do czasu, jak si okazao - okoo 2/3 zasobw Archiwum Skarbowego, przeniesionych na par tygodni przed wybuchem wojny do nowego pomieszczenia w Arsenale przy ul. Dugiej - to przecie strata Wydziau Dbr i Lasw, oraz aktw i planw ziemskich bya niepowetowana.
- Wydzia Dbr i Lasw, sigajcy w aktach swych priorami koca XVIII i pocztku XIX wieku, by niezastpionym rdem do historii gospodarczej Krlestwa Polskiego, ktrej to historii majtki pastwowe i lasy, zajmujce pokany obszar kraju, stanowiy cz bardzo istotn. Wzorowo prowadzone akta, ujte w swoisty system inwentarzy i repertoriw, zachoway si do ostatnich czasw w stanie b. dobrym i w komplecie duym. Zarwno badania natury oglnej, jak monografie dotyczce poszczeglnych miejscowoci czy okolic kraju, jeeli byy to okolice, gdzie leaa ktra z ekonomii, na jakie podzielone byy majtki pastwowe za Krlestwa Kongresowego - na pewno znalazyby w aktach Wydziau Dbr i Lasw dane obszerne natury statystyczno-historycznej, opisowej na przestrzeni 3/4 wieku XIX.
- Na "ziemski" dzia Archiwum Skarbowego skaday si akta urzdw do spraw wociaskich w Krlestwie Polskim, a przede wszystkim Wydziau Ziemskiego b. Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Petersburgu. Cay przebieg uwaszczenia wocian w Krlestwie Polskim, wraz z wszelkimi zmianami w stanie posiadania wasnoci rolnej chopskiej a do roku 1914 - mia swe odbicie w aktach Centralnej Komisji, nastpnie Urzdu do spraw wociaskich w Krlestwie Polskim, z kompletnym prawie zbiorem tabel likwidacyjnych i nadawczych, planw gruntowych, regestrw pomiarowych. Praktyczna warto materiaw tych dla urzdw i obywateli przy rnego rodzaju sprawach o wasno gruntw i o granice, bya wci jeszcze bardzo dua. Odpowiednie dziay "ziemskich" akt w Archiwach Pastwowych w Lublinie, Radomiu, Kielcach i Piotrkowie tylko bardzo czciowo zastpi brak spalonych zespow centralnych wadz w Archiwum Skarbowym.
- Przepady akta Centralnej Komisji Likwidacyjnej i Sekcji Dugw Ksistwa Warszawskiego.


Ju w kocu pierwszej dekady padziernika 1939 roku ocalaa cz Archiwum Skarbowego i nienaruszone zbiory Archiwum Gwnego, Akt Dawnych i Akt Nowych, pastwowe archiwa stoeczne: Archiwum Miejskie m. Warszawy, Centralne Wojskowe, Metropolitalne i szereg ocalaych archiww prywatnych przeszy pod wadz okupacyjn. Wraz z likwidacj ministerstw nastpia likwidacja Wydziau Archiww Pastwowych, wadz nad archiwami w Generalnej Guberni obja Dyrekcja Archiww przy rzdzie Generalnej Guberni w Krakowie, wadz lokaln sta si Urzd Archiwalny (Archivamt) przy dystrykcie warszawskim.

W drugim okresie Niemcy wywozili archiwa w charakterze zdobyczy wojennej, bd te powoujc si na zasad proweniencji, a nawet pod pozorem wypoyczenia.
Jako zdobycz wojenn potraktowano cae Centralne Archiwum Wojskowe w Forcie Legionw, Zbiory Instytutu Historii Najnowszej, ktre wadze wojskowe niemieckie w szybkim tempie, bo jeszcze w roku 1939, wywiozy do Gdaska, dalej cay zasb akt Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego i Lubelskiego z okresu okupacji 1914-18 z Archiwum Akt Nowych. Dla celw specjalnych wywieziono do Berlina ca pozosta jeszcze cz skadnicy akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Motywem pierwszym wywoenia akt, tym razem ju przez archiwalne wadze cywilne niemieckie bya zasada proweniencji, czyli przynalenoci kancelaryjnej. Powoujc si na t zasad archiwaln, ktr dotychczas znalimy jako szanowan przez archiwistw regu przywracania zburzonym zespoom ich ukadu kancelaryjnego, polecono przygotowa Archiwum Gwnemu do wydania akta po-pruskie, dotyczce Prus Poudniowych i Nowo-Wschodnich, ekstradowane rzdowi Ksistwa Warszawskiego na podstawie Traktatu Tylyckiego z tajnego Archiwum Berliskiego.
To samo zarzdzenie rozcignito niebawem i na analogiczne akta poaustriackie, wydane w swoim czasie z Wiednia rzdowi Ksistwa Warszawskiego po wczeniu do obszarw Galicji Zachodniej w 1809 roku. W latach 1940 i 1941 wywieziono akta pruskie z Archiwum Gwnego do Berlina (ok. 2 wagonw), akta Kamery Nadwornej austriackiej do Wiednia oraz akta dotyczce terytorium byej Galicji z Archiwum Akt Nowych.

Rezultaty przymusowej ekstradycji dokumentw i ksig z Archiwum Gwnego:
- z naruszeniem zasady nienaruszalnoci Archiwum Koronnego zabrano do Krlewca ok. 80 dokumentw XV-XVI w. Zakonu Krzyackiego, przekazane Polsce przez Zakon na mocy traktatw Toruskiego i Krakowskiego "wypoyczono" do Berlina ponad 150 dokumentw z dziau "Livoniae"
- z dziau dokumentw zabrano gwnie do Poznania, ponad tysic dokumentw miejskich, kocielnych i prywatnych
- do Gdaska kilka z dziau ksig grodzkich i ziemskich zabrano:
- do Poznania wszystkie wielkopolskie tj. Kaliskie, Sieradzkie, czyckie, Wieluskie i Ostrzeszowskie, Szadeckie, Orowskie, Brzesko-Kujawskie, Gostyniskie, Kolskie, Koniskie, Bobrownickie
- - - do Gdaska i Krlewca zabrano ksigi Mazowsza pnocnego: Pockie, Mawskie, Szereskie, Bielskie, Raciskie, Ostrockie, Wiskie, omyskie, Przasnyckie, Zakroczymskie, Wyszogrodzkie
- z dziau ksig miejskich zabrano do Poznania ksigi miast wielkopolskich, analogicznie do grodzkich i ziemskich; do Gdaska i Krlewca ksigi miast mazowieckich

Trzeci okres by decydujcy dla losu archiww warszawskich. Straty poszczeglnych archiww po spaleniu Warszawy wahay si od 70 do prawie 100% zawartoci. Zniszczenia w archiwach w toku dziaa bojowych w miecie, bomb lotniczych byy stosunkowo niewielkie, nie przekroczyy 10-15%. Reszt spaliy wojska niemieckie po ustaniu walk.
Po wycofaniu si powstacw ze "Starwki" spalili Niemcy Archiwum Gwne przy ul. Dugiej, Archiwum Akt Dawnych przy Jezuickiej i Archiwum Skarbowe na Podwalu. Podpalano magazyny archiwalne. W pierwszych dniach wrzenia spalone zostao Archiwum Kurii Metropolitalnej przy ul. Miodowej. Archiwum Akt Nowych przy ul. Rakowieckiej i Archiwum Miejskie w Arsenale spalone zostay w pierwszych dniach listopada. Stao si to w chwili, gdy kilkutygodniowe zabiegi czynnikw polskich u dowdztwa niemieckiego, aby w myl ukadu kapitulacyjnego zezwolono na ewakuacj ocalaego jeszcze w Warszawie polskiego mienia kulturalnego, uwieczone zostay wreszcie wynikiem pomylnym.

W tym stanie rzeczy dopuszczona do czynnoci ewakuacyjnych grupka archiwistw polskich skupia swe wysiki przede wszystkim okoo wywiezienia wszystkiego, co si da, z kazamat Fortu Sokolnickiego, ktry zgodnie z zapowiedzi dowdztwa niemieckiego mia by wysadzony w powietrze przy oddaniu Warszawy. Archiwalia z Fortu zgodzili si Niemcy skierowa "przejciowo" do klasztoru Jasnogrskiego w Czstochowie. Znalazy si tam teraz nastpujce uratowane dziay Archiwum Gwnego:
1. Dokumenty:
a) wszystkie dokumenty Archiwum Koronnego Krakowskiego i Warszawskiego;
b) zbir dokumentw rnej proweniencji (miejskie, klasztorne).
2. Z dziau "Varia" - cenniejsze ksigi i dokumenty.
3. Kancelaria Krlewska:
a) Metryki Koronne (Inscriptionum, Sigillata, Kanclerskie, Legationum, Relationum, Re-ferendarskie, Transkrypcja Metryki Litewskiej, Lustracje);
b) akta wadz centralnych reformy Stanisawowskiej (protokoy Rady Nieustajcej oraz departamentw, fragmenty aktw ekonomicznych wielkich komisji, akta Stray Praw, Rady Najwyszej Narodowej i organw podlegych)
4. Archiwa Podskarbiskie (w czci starszej): rachunki krlewskie i rachunki poselstw, rachunki wojskowe ksigi poborowe, lustracje i inwentae
5. Grd Warszawski:
a) najstarsze ksigi grodzkie i ziemskie do roku 1600,
b) convencionalia,
c) oblaty i relacje
6. M. Warszawa:
a) ksigi wjtowskie i radzieckie do r. 1600,
b) ekonomiczne - generalia.
7. Mapy i plany.

Reszta Archiwum Gwnego, wyjwszy partie wywiezione do Rzeszy i Poznania, spona doszcztnie. Ocalay Metryki Koronne (oprcz Assesoryj). Stracono takie dziay, jak Trybuna Koronny, ksigi grodzkie i ziemskie, sandomierskie, radomskie, rawskie i czerskie, warszawskie z XVII i XVIII wieku, z XIX wieku cay dzia sdowy (Ministerstwo Sprawiedliwoci Ksistwa Warszawskiego, Komisja Rzdowa Sprawiedliwoci, oraz akta sdowe wszystkich instancji a do roku 1876).

Na ocalone dziay lub czci dziaw Archiwum Akt Dawnych skadaj si:
l. Komisja Spraw Wewntrznych do r. 1840,
2. Rada Stanu Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Polskiego,
3. Senat Krlestwa Polskiego,
4. Protokoy Rady Administracyjnej Krlestwa Polskiego
5. Komisja Rzdowa Wojny,
6. Kancelaria W. Ks. Konstantego,
7. Kartografia,
8. Wybrane partie aktw ledczych do spraw powstania 1831 i 1863 r.

Ogrom strat Archiwum Akt Dawnych ilustruje spalenie caoci aktw Sekretariatu Stanu Polskiego (1807-76), Rady Administracyjnej Krlestwa Polskiego, Kancelarii General. Gubernatora Warszawskiego.
Jeeli straty Archiwum Gwnego oceni mona oglnie na 80-85%, to Archiwum Akt Dawnych na co najmniej 90%. Z Archiwum Skarbowego ocalay zaledwie fragmenty. Ocalao archiwum z Jabonny i archiwum wilanowskie. Rewindykacje dokonane w latach 1946/47 w niewielkim stopniu zmniejszyy straty. Odszukano na terenie poznaskiego znaczn cz staropolskich ksig grodzkich, miejskich i ziemskich, wywiezionych z Archiwum Gwnego, odzyskano ksigi prawobrzenego Mazowsza.


BIBLIOTEKI NAUKOWE
Ksiki i biblioteki polskie przechodziy kilkakrotnie okresy niszczenia i wywoenia; podczas wojen szwedzkich, po upadku powstania kociuszkowskiego, po roku 1812 i po powstaniu listopadowym. Po klskach dawnych pozostay ksiki polskie i cae biblioteki w Paryu, Ameryce, w Niemczech, w Skandynawii i Turcji, w Anglii i na Sybirze.
We wrzeniu 1939 roku spona Centralna Biblioteka Wojskowa (obejmujca m.in. najrzadsze polskie druki militarne od XVI wieku do 1863 roku, kolekcj map i rkopisw), wraz z ni Biblioteka b. Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu, to co ocalao z niej we wrzeniu spono w padzierniku 1944 roku na Oklniku 9 w gmachu Biblioteki Ord. Krasiskich.
Tu straciy biblioteki warszawskie prawie wszystkie swoje rkopisy: zbir Krasiskich, Rapperswilski i Batignolski, Uniwersytecki i Zauskich. Zagadzie ulega take Biblioteka Przezdzieckich. Uratowane najcenniejsze rkopisy i zachowany w 70% zbir Biblioteki Ord. Zamoyskich przeszy przez dwukrotn grabie oficerw SS i "Komisji zabezpieczajcej mienie kulturalne G. Gubernatorstwa".
Najcenniejsze i najstarsze rkopisy i druki stare wywieziono w listopadzie 1944 roku do Goerbitsch, wrciy stamtd w maju 1945 roku we fragmentach (ok. 1/20). W pierwszych dniach wojny spony take liczne i bogate biblioteki szpitali warszawskich oraz ksigozbiory zakadw uniwersyteckich. Najwicej ucierpiay seminaria filologii klasycznej i germanistyki oraz instytut wschodni, zakady chemii i farmacji.
Na przeomie roku 1939/40 Niemcy wywieli biblioteki instytutu fonetycznego, zakadu fizyki dowiadczalnej, chemii organicznej, seminarium jzykw indoeuropejskich, instytutu wgierskiego i inne.
Bibliotek Uniwersyteck grabili i niszczyli onierze tam kwaterujcy. W 1939 roku Niemcy wywieli stamtd kilka najcenniejszych rysunkw i rkopisw, potem prawie cay gabinet rycin Stanisawa Augusta, w lipcu 1945 roku do Warszawy wrcia jego trzecia cz, bardzo zniszczona.
Biblioteka Publiczna im. Kierbedziw zostaa podpalona dopiero 16. 01. 1945 roku. Z trzech milionw ksiek, ktre znajdoway si w publicznych bibliotekach naukowych Warszawy ocalao najwyej ptora miliona. Straty innych bibliotek i ksigar wynosz 90-100%.


* Na podstawie publikacji: W. Tomkiewicz, Straty kulturalne Warszawy, Warszawa 1948


Powrt