Zabytki miejscowoci dolnolskich
l i t e r a   B

Bagieniec - d. woj. wabrzyskie
- Zamek pierwotny, renesansowy, wzniesiony w 2. po. XVI w., modernizowany w po. XVIII w., uleg gruntownej przebudowie w pocz. XIX w. Zaoony na prostokcie, trzykondygnacjowy, zachowa w pierwszym trakcie parteru kilka sklepionych kolebk pomieszcze. Cao otaczaa zachowana czciowo fosa z wod.

Bagno - d. woj. wrocawskie
- Paac barokowy, wzniesiony w 1734 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1966 r. Murowany, zaoony na prostokcie, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje dzielone pilastrami spoczywajcymi na wysokim cokole. We wntrzu barokowa, drewniana klatka schodowa i kominek pochodzce z 1. po. XVIII w.

Barcinek - d. woj. jeleniogrskie
- Koci filialny w. Michaa. Pierwotny wzniesiony przed 1517 r., rozbudowany ok, 1600 r., restaurowany w wieku XIX i w 1959 r. Orientowany, murowany, salowy, z dwuprzsowym prezbiterium (powikszonym od wschodu). Jedno przso prezbiterium sklepione krzyowo-ebrowo, od pd. w nawie kamienny portal, w nim gotyckie drzwi z okuciami. Zachowana pznorenesansowa chrzcielnica, barokowy otarz i szereg nagrobkw z koca XVI w.
- Oficyna dworska, barokowa, zbudowana w 1772 r., restaurowana w XIX w. Zaoona na prostokcie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa,nakryta czterospadowym dachem amanym.

Bardo - d. woj. wabrzyskie
- Miejscowo wymieniana jako grd kasztelaski ju w 1096 r., pniej w XIII w. peni rol osady targowej w dobrach nalecych do klasztoru Cystersw w Kamiecu Zbkowickim, a w XIV w. otrzymuje prawa miejskie. Od tego te czasu pocz si tutaj rozwija ruch pielgrzymkowy dziki poskowi Matki Boskiej, uchodzcemu za cudowny. Wanie grupy pielgrzymw przez cae wieki byy jedyn podstaw rozwoju niewielkiego miasta. Dopiero w 2. po. XIX w. Bardo zaczyna nabiera pewnego znaczenia jako miejscowo letniskowa dziki uzyskanym poczeniom kolejowym z Wrocawiem, i Kodzkiem.
- Koci parafialny Nawiedzenia NMP. Pierwotny, wymieniany jako kaplica klasztoru Cystersw w Kamiecu, uleg zniszczeniu w czasie walk z husytami w 1421 r. Obecny, barokowy, wzniesiony zosta w latach 1686 -1704 przez architekta Michaa Kleina z Nysy, remontowany po poarze w latach 1711 -1712, restaurowany w 1852 r., powikszony o krucht zach. w 1864 r. Murowany, jednonawowy, z rzdami kaplic bocznych i emporami ponad nimi, z pkolist absyd zamykajc prezbiterium, z dwuwieow fasad od poudnia. Wntrze, nakryte sklepieniami kolebkowymi na gurtach, zachowao bardzo bogaty wystrj, m.in. romaski drewniany posek Matki Boskiej na tronie z koca XII w., gotyck rzeb Matki Boskiej Bolesnej z przeomu XIV i XV w., barokowy otarz gwny - dzieo Richtera z Wrocawia z 1715 r., prospekt organowy z 1759 r, - H. Hartmanna z Barda l., otarze boczne i rzeby z 1777 r. - Ludwika Jaszke, obrazy - Jana Liszki; a w zakrystii szereg cennych naczy kocielnych i szat liturgicznych z okresu od XVI do XVIII w.
- Obok od wschodu barokowy budynek probostwa, wzniesiony w latach 1712 -1716, restaurowany w XIX w. Murowany, dwuskrzydo- wy, dwutraktowy, z krugankiem komunikacyjnym, trzykondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, z facjatk. Elewacje podzielone pasami ustawionymi na boniowanym parterze. Wntrza nakryte sklepieniami aglastymi na gurtach.
- Domy mieszkalne (ul. Gwna 23 i 31), barokowe, z XVIII w., przebudowane w pocz. XX w., pierwotnie peniy funkcj zajazdw dla pielgrzymw. Murowane, dwu- i trzytraktowe, z sieni przelotow, dwu- i trzykondygnacjowe o ukadzie kalenicowym.
- Most na Nysie, wzniesiony w latach 1516 -1589, gruntownie przebudowany w pocz. XX w. Murowany, czteroprzsowy, przesklepiony kolebk. Filary wzmocnione ostrogami od strony nurtu rzeki, balustrady paskie bez ozdb.

Barkowo - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Marcina, wzmiankowany w 1335 r. Obec- ny, barokowy, wzniesiony w 1783 r. Murowany, nawa na planie elipsy, prezbiterium zakoczone pkolicie, od zach. czworoboczna wiea. Ele- wacje zewntrzne dzielone parami pilastrw, wntrze nakryte sklepie- niami aglastymi spywajcymi na silnie wysunity gzyms podparty pa- rami pilastrw. Wyposaenie wntrza kocioa barokowe, wspczesne czasowi jego budowy.

Batorw - d. woj. wabrzyskie
- Kaplica w. Anny, barokowa, wzniesiona w 2. po. XVIII w. Murowa- na, prostoktna, zakoczona pkolicie, nakryta dachem dwuspadowym z omioboczna sygnaturk. Elewacja frontowa gadka, zwieczona szczy- tem z trjktnym przyczkiem i wolutowymi spywami.

Bdkowice - d. woj. wrocawskie
Dwr renesansowy, wzniesiony wg daty na portalu w 1546 r., jako zaoenie obronne otoczone fos z wod, restaurowany w XVII i XVIII w., gruntownie przebudowany w 1844 r. Murowany, prostoktny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. We wntrzu kominek z XVII w. i malowany strop barokowy z lat 1720 -1730, Cao otacza fosa z wod, poczenie zapewnia dwuprzsowy murowany most z XVIII w.

Biaogrze - d. woj. jeleniogrskie
- Koci filialny w. Andrzeja, wzmiankowany w 1346 r. Obecny, wzniesiony w pocztkach XVI w., przebudowany w 1675 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym.
- Na cmentarzu wiea bramna ze ladami dekoracji sgraffitowej oraz kilka kamiennych epitafiw z XVIII w.

Biay Koci - d. woj. wrocawskie
Ruina kocioa, wzmiankowanego w 1264 r., niszczonego poarami w latach 1643 i 1768, gruntownie przebudowanego w 1827 r., ponownie zniszczonego w 1945 r., zabezpieczonego jako trwaa ruina w 1964 r. Pierwotnie bya to budowla wzniesiona w stylu romaskim, orientowana, murowana z ciosw granitowych, jednonawowa, z wydzielonym prezbiterium, powikszonym w XIX w., i wie z empor, wbudowan we wntrze zachodniej czci nawy. Cao ozdabia portal z rzebionym tympanonem i dekoracje o motywach rolinnych, zachowane obecnie w niewielkich fragmentach.

Biedrzychowice - d. woj. jeleniogrskie
- Paac obecny, barokowy, wzniesiono ok, 1730 r. rozbudowujc pierwotny zamek renesansowy z ok. 1527 r. Gruntownie restaurowany w 1890 r., poddany zosta remontowi w 1966 r. Jest to monumentalne zaoenie o jedenastoosiowych fasadach gwnych, akcentowanych podziaem pilastrowym, nakryte mansardowym dachem z lukarnami. Najokazalsz fasad zach. podkrelaj dodatkowo dwubiegowe, kamienne schody z tarasami ujtymi balustradami ozdobionymi wazonami. Wntrza w czci nakrywaj sklepienia kolebkowe, w czci za dekoracyjne plafony z malowidami z XVIII w,, ilustrujcymi sceny mitologiczne.
- Koci filialny w. Antoniego wzniesiono w 2. po. XVII w. i powikszono ok. po. XVIII w., a restaurowano w 1949 r. Budowla zaoona jest na wyduonym czworoboku z nie wydzielonym, zakoczonym trjbocznie prezbiterium, nakryta pozornym sklepieniem kolebkowym. Od pn. przylega czworoboczna, przechodzca wyej w omiobok, wiea zwieczona hemem z latarni. We wntrzu zachowany jeden portal renesansowy, dwa barokowe z datami 1680 i 1741 oraz wyposaenie pochodzce z 2. po. XVIII w.

Biedrzychw - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1335 r., gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w 1593 r., restaurowany - w XVIII i XIX w., remontowany w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trjbocznie zakoczonym prezbiterium nakrytym dwuprzsowym sklepieniem krzyowo-ebrowym, w caoci oskarpowany, z wie od zachodu. We wntrzu pnorenesansowy otarz gwny z pocz. XVII w. i barokowa ambona z koca XVII w.

Bielanka - d. woj. jeleniogrskie
- Ruina kocioa wzniesionego najpewniej w kocu XV w., przebudowanego wg daty w 1697 r., zniszczonego w 1945 r. Zaoenie orientowane, murowane, jednonawowe, z czworobocznym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym wspartym na konsolach.

Bielany Wrocawskie - d. woj. wrocawskie
- Dwr, wzniesiony w kocu XVI w., przebudowany w XIX w. Prostoktny, czciowo murowany, z czci parteru i pitra w konstrukcji szkieletowej, dwutraktowy z sieni - na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym.
- Obok pnobarokowy spichrz z XVIIII w. Prostoktny, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym.
- Koci parafialny w. Andrzeja, wzmiankowany w 1351 r. Obecny, gotycki, wzniesiony ok. 1520 r., przebudowany i powikszony o kaplice w 'pocz. XVII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zach. i wszym, prostoktnym prezbiterium, o wntrzu nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym opartym w nawie na wewntrznych skarpach. We wntrzu zachowane przycienne, gotyckie sakramentarium, fragmenty rzebionego otarza z Madonn z ok. 1400 r., czterosiedziskowe, gotyckie, drewniane stalle, renesansowe stalle drewniane z pocz. XVII w., otarz gwny, ambona i chrzcielnica - barokowe pochodzce z ok. 1700 r.

Bierutowice - d. woj. jeleniogrskie
- Koci Wang, ewangelicki, jest budowl drewnian, pnoromask z po. XIII w., przeniesion tu w latach 1842 -1854 z miejscowoci Vang w prowincji Yaldres w poudniowej Norwegii. Skada si na prostktna nawa ze stropem oraz rwnie prostoktne prezbiterium zamknite absyd, a przykryte pkolistym stropem imitujcym sklepienie. Cao otacza niskie obejcie i ozdabia bogata dekoracja ornamentalna, ktrej fragmenty - szczeglnie wijce si wstgi z postaciami fantastycznych zwierzt - stanowi typowe przykady pnocnej pnoromaskiej sztuki snycerskiej. Poniewa koci przywieziono na miejsce w stanie powanego uszkodzenia, brakujce elementy uzupeniono na nowo wg starych wzorw, a wobec braku materiau znmie.jszono wymiary nawy, zatracajc jej pierwotne proporcje i dostawiajc od poudnia kwadratow wie z polnego kamienia, nakryt namiotowym hemem. Cao obiektu zostaa poddana konserwacji w latach 1963 -1965.

Bierutw - d. woj. wrocawskie
- Miasto, zaoone na miejscu istniejcego wczeniej osiedla, przy szlaku z Krakowa do Wroclawia, naleao do dziedziny ksistwa wrocawskiego, a po mierci ksicia Henryka IV Probusa, w wyniku walki pomidzy ksiciem Henrykiem V Grubym a ksitami gogowskimi, przeszo w rce tych ostatnich. Od 1323 r. Bierutw nalea do Bolesawa, ksicia olenickiego i odtd dzieli losy polityczne tego ksistwa. Prawo miejskie - frankoskie uzyska Bierutw jeszcze w 1266 r. od ksicia Henryka III, a w XIV w. Piastowie oleniccy wznieli tu zamek i fortyfikacje miejskie. Stopniowy rozwj miasta, jako orodka gospodarczego, gwnie wkienniczego, przerwa ogromny poar w 1603 r., pniej dziaania wojny trzydziestoletniej (ponowny poar w 1659 r.). Odtd nigdy ju nie dwigno si z upadku, pozostajc skromnym orodkiem przemysu oglnospoywczego. Ponownie powanie zniszczone w czasie dziaa wojennych w 1945 r. miasto zaczyna powoli stawa si orodkiem okolicznego terenu.
- Zamek, pooony we wschodniej czci miasta w obrbie jego murw. Zaoony by zapewne jeszcze w XIV w. przez Henryka III ksicia wrocawskiego, przypuszczalnie na planie prostokta, z budynkiem mieszkalnym i wie od pnocy. Zamek gotycki gruntownie przebudowano w XVI w., nadajc mu form renesansowego paacu z arkadowym dziedzicem. Po poarze w 1603 r. uleg ponownej przebudowie w latach 1604 -1622, powikszeniu ok. 1680 r., restauracji w 1886 r., a w 1889 r. zburzono wschodnie skrzydo. Obecnie pozostaa wolno stojca, gotycka, czworoboczna wiea (restaurowana w 1961 r.), zwieczona barokowym hemem, oraz znacznie przebudowane w XIX w. jedno skrzydo, gdzie na drugim pitrze znajduje si sala z barokowymi stiukami.
- Ratusz, pierwotny, wzmiankowany w 1371 r., zniszczony zosta zapewne w czasie wojen husyckich. Odbudowany w cigu XV w., spon w 1603 r. By to budynek prostoktny, dwukondygnacjowy, z wie od wschodu. Ponownie przebudowany w 1782 r., uleg zniszczeniu w 1945 r., pozostaa jedynie czworoboczna wiea, wzniesiona z cegy gotyckiej.
- Mury obronne wzniesiono z cegy w XIV w., a uzupeniano i reperowano w XV i XVI w. Niegdy rozdzielay je trzy bramy: Brzeska, Namysowska, Wrocawska, dwie furty oraz kilka baszt. Po rozbirkach w XIX w. i zniszczeniach wojennych w 1945 r. pozostay jedynie fragmenty (poddane konserwacji w 1962 r.) we wschodniej i pnocno-zachodniej czci miasta.
- Dawny koci parafialny w. Katarzyny, ufundowany zapewne po lokacji miasta, a wic po po. XIII w., wymieniany jest dopiero w 1300 r. Obecna witynia zostaa wzniesiona w XIV w. (prezbiterium), a rozbudowana w l. po. XV w. (korpus). Odbudowana po poarze w 1545 r., otrzymaa nowe sklepienia w 1575 r., a po kolejnych poarach - dach i hem wieowy w 1765 r. Czciowo zniszczona w 1945 r., zostaa pokryta nowym dachem w latach 1966 -1967, Jest to orientowana, murowana z cegy, trzynawowa bazylika z prostoktnym prezbiterium. W fasadzie zachodniej, na przedueniu pnocnej nawy bocznej wznosi si potna kwadratowa wiea. Naw gwn nakrywa sklepienie krzyowe, natomiast prezbiterium i nawy boczne - sklepienie kolebkowe z lunetami. We wntrzu zachowane fragmenty barokowych loy kolatorskich oraz dwustrefowy otarz z olejnymi obrazami.
- Kaplica cmentarna wzniesiona zostaa ok. 1620 r. o formach pnogotyckich z cegy na planie krzya rwnoramiennego o pkolicie zakoczonych ramionach. Wntrze z zachowanymi ostroukowymi oporami sklepiennymi nakryto paskim stropem, a cao budowli dwuspadowymi dachami.

Biestrzykw - d. woj. wrocawskie
- Ruiny wiey mieszkalnej, wzniesionej zapewne w XIV w., wzmiankowanej w 1411 r. Zbudowana z cegy na planie prostokta, trzykondygnacjowa, z dobudowan pniej (1516?) wieyczk na klatk schodow oraz nowszym dwukondygnacjowym skrzydem mieszkalnym. Cao, czciowo zniszczona w 1945 r., bya pierwotnie otoczona waem i fos, zachowan obecnie w niewielkim fragmencie.

Bonie - d. woj. wrocawskie
- Wiatrak, typu kolak, wzniesiony w pocztkach XIX w., remontowany w 1958 r. Drewniany, o konstrukcji supowej, szalowany deskami, o wntrzu dostosowanym do napdu elektrycznego.

Bobolice - d. woj. wabrzyskie
- Zamek wzniesiony zosta ok. 1615 r. jako rezydencja renesansowa, by moe obronna, przebudowany w 1696 r., restaurowany w 1888 r., remontowany w 1961 r. Obecnie jest to budowla murowana, zaoona wok czworobocznego dziedzica arkadowego, o skrzydach dwu traktowych, dwu- i trzykondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi. Wejcie z sieni przelotow akcentuje podwyszony szczytowy ryzalit ujty boniowanymi pasami. Wntrze parteru nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, na elewacjach zachowany szereg renesansowych obramie okiennych i kamiennych portali.
- Koci parafialny MB Bolesnej (pierwotny drewniany) wzniesiono w 1447 r. Obecny, murowany z kamienia, zbudowano w latach 1495 -1501. Do okresu 1730 -1736 r. bya to trzynawowa halowa budowla z dwiema wieami od zachodu. Wtedy to usunito gotyckie filary, a wntrze przebudowano na jednonawowe z pytkimi kaplicami wzdu nawy gwnej. Budowla orientowana, murowana z kamienia, z zewntrz utrzymaa gotyck szat z potnymi przyporami i ostroukowymi oknami. Wntrze natomiast, nakryte sklepieniem kolebkowym na gurtach, posiada cechy pnego baroku. Bogate wyposaenie rokokowe powstao w cigu XVIII w. i obejmuje m. in. obraz F. Scheffiera Zdjcie z Krzya z 1743 r.

Boboszw - d. woj. wabrzyskie
- Koci filialny 5w. Anny. Obecny, barokowy, wzniesiono w l. po. XVIII w. i restaurowano w 1811 i 1911 r. Murowany, jednonawowy, z pkolistym prezbiterium i wie od zachodu, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachowa drewniany otarz barokowy z l. po. XVIII w.

Bogatynia - d. woj. jeleniogrskie
- Koci pomocniczy witych Piotra i Pawa, wzniesiony zosta w XVII w. (1619 r.?), zapewne przy wykorzystaniu fragmentw zaoenia wczeniejszego, przebudowany w 1752 r. i w latach 1823 -1825, spalony w 1965 r., odbudowany w latach 1966 -1968. Zaoony na wyduonym czworoboku, zamknity trjbocznie od wschodu, z kwadratow wie od zachodu. Na cianach zachowane kamienne epitafia z XVII i XVIII w.
- Domy mieszkalne (ul. Turowska, Kociuszki 2, 1-go Maja 1-3) wzniesione w XVIII w. i l. poi. XIX, nale do typowych na tym terenie konstrukcji przysupowych z pitrami o konstrukcji szkieletowej i przelotow sieni na parterze.

Bogdaszowice - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Michaa, wzmiankowany w 1319 r., obecny gotycki wzniesiony zosta w kocu XV w., powikszony o zakrysti i krucht w XVI w., zwieczony sygnaturk w 1743 r., przebudowany w 2. po. XIX w. Orientowany, murowany, w caoci oskarpowany, jednonawowy, z rwnej szerokoci przezbiterium zakoczonym trjbocznie. Na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgrafittowej, a od poudnia portal o bogatej dekoracji maswerkowej.

Boguszw - d. woj. wabrzyskie
- Powsta w redniowieczu, w pocz. XIV w., jako osada grnicza w pobliu kopal srebra. Prawo miejskie otrzymaa osada w 1499 r. od krla czeskiego Wadysawa Jagielloczyka, a w 1566 r. zostaa podniesiona do rangi wolnego miasta grniczego przez cesarza Rudolfa II. Okres najwikszego rozwoju przeywa Boguszw w 2. po. XVIII i l. po. XIX w. dziki wzrostowi znaczenia handlu i rzemiosa. Mimo zakoczenia w poi. XVIII w. eksploatacji srebra miasto rozwija si nadal dziki otwarciu nowych kopal wgla kamiennego, ktry obok barytu take w chwili obecnej wyznacza przemysowy charakter miasta.
Koci parafialny w. Trjcy, wzniesiony ok. 1535 r., gruntownie przebudowano w 1723 r., restaurowano w XIX w., a ostatnio w latach 1962 -1963. Jest to budowla murowana, jednonawowa, zaoona na planie krzya, z wie od zachodu, a wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym.
- Koci ewangelicki, wzniesiony ok. po. XVIII w., z dostawion na przeomie XVIII i XIX w. wie, remontowany w 1964 r. Budowla murowana, jednonawowa, z wielobocznie zakoczonym prezbiterium, nakryta jest dachem mansardowym. Bogate, barokowe wyposaenie wntrza pochodzi z 2. po. XVIII w.
- Domy mieszkalne ulegy zniszczeniu na przestrzeni wiekw. Do chwili obecnej zachowa si dom przy ul. M. Fornalskiej 9, wzniesiony w kocu XVIII w., a przebudowany w 2. po. XIX w., o formach klasycystycznych, z sieni przelotow na osi.

Boguszyce - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny MB Nieustajcej Pomocy, wzmiankowany w 1318 r., obecny barokowy wzniesiony zosta w 2. po. XVIII w., remontowany w 1962 r. Murowany, zaoony na planie prostokta o citych naroach, z dostawionymi na osi duszej wie i zakrysti, o wntrzu nakrytym drewnianym stropem z faset.

Bojanice - d. woj. wabrzyskie
- Koci filialny - MB Czstochowskiej, gotycko-barokowy. Wzniesiony w 1514 r., restaurowany w pocztkach XVIII w., powikszony o zakrysti w 1799 r., remontowany w 1966 r. Murowany, salowy, z dostawion od pn. zakrysti, nakryty dachem dwuspadowym zwieczonym omioboczn sygnaturk z cebulastym hemem. Wyposaenie wntrza pochodzi z pocztkw XVIII w. cznie z polichromi rolinn na stropie i dzwonem na wiey z 1796 r.

Bolesawice - d. woj. jeleniogrskie
- Koci filialny MB Racowej, wzmiankowany jako kaplica w 1270 r., w obecnej postaci powsta w XIV w., przebudowany by w 2. po. XVI w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wie od zachodu i trjbocznie zakoczonym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym. We wntrzu renesansowa rzeba Piety z koca XVI w., barokowe otarz gwny i chrzcielnica z 2. po. XVII w. i ambona z l. po. XVIII w. Na zewntrz kocioa szereg caopostaciowych nagrobkw z XVI i XVII w.
- Cmentarz, pooony poza miejscowoci w kierunku Zgorzelca, upamitnia onierzy Armii Czerwonej, ktrzy polegli na lsku w okresie dziaa wojennych w 1945 r. Na jego obszarze znajduje si rwnie klasycystyczny pomnik marszaka Kutuzowa z 1813 r.

Bolesawice - d. woj. wabrzyskie
- Paac (dom nr 52), pnobarokowy, wzniesiony w 1783 r., czciowo przebudowany w pocztkach XX w. Zaoony na prostokcie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem amanym. Cz wntrz parteru zachowaa sklepienia kolebkowe. Obok przy dziedzicu zabudowania gospodarcze, wspczesne paacowi, rozdzielone okaza bram wjazdow.
- Koci filialny w. Jadwigi, wzmiankowany w 1318 r., obecny gotycki zosta zbudowany z dzikiego kamienia w 2. po. XIV i przebudowany w pocztkach XVI w., remontowany w latach 1836, 1926 i 1966. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium i tak wie od zachodu oraz dostawion w 1516 r. kaplic od pnocy, posiada wntrze nakryte sklepieniami krzyowo-ebrowym i gwiadzistym. W prezbiterium zachowane kamienne sakramentarium z 1515 r., renesansowy obraz Madonny z XVI w. i pnorenesansowy otarz gwny z pocztkw XVII w. Na zewntrz dwa kamienne krzye pokutnicze.

Bolesawiec - d. woj. jeleniogrskie
- Wymieniony by po raz pierwszy jako Boleslaveh w 1202 r. w liczbie innych grodw kasztelaskich. Dogodne pooenie osiedla przy wanej drodze handlowej z Krakowa, przez Wrocaw, Legnic, do Zgorzelca spowodowao nadanie mu prawa miejskiego przez ksicia Bolesawa Rogatk w latach 1241-1251 oraz fundacj kocioa parafialnego. Miasto rozwijao si coraz ywiej i w 1316 r. otoczono je murami obronnymi. W 1427 r. zostao spalone podczas walk z husytami, by jednak w cigu 2. po. XV w. oywi si ponownie jako powany orodek tkactwa. Odbudowano wwczas koci parafialny, fortyfikacje miejskie, wzniesiono ratusz i sukiennice oraz wprowadzono wodocigi i kanalizacj. Niewielkie zamieszki przey Bolesawiec w 1517 r. w okresie reformacji. Tutaj urodzi si poeta Marcin Opitz (1597-1639), syn radnego, pniejszy sekretarz krla Wadysawa IV. Dobrobyt miasta powiksza si szybko od XVI w. dziki intensywnemu rozwojowi na tym terenie przemysu ceramicznego, nalecego do najwikszych na terenie lska. Kamionki bolesawieckie, na wysokim poziomie artystycznym, znane s powszechnie nawet w dobie obecnej. W 1642 roku miasto zostao zniszczone przez Szwedw, od 1740 r. za przeszo pod panowanie Prus. W latach 1752-1756 wzniesiono koci ewangelicki na miejscu zburzonego zamku piastowskiego. W czasie wojen napoleoskich armia francuska zniszczya bramy i mury miejskie, rwnoczenie palc miasto. Tutaj to zmar w 1813 r. feldmarszaek Kutuzow - dowdca rosyjskich wojsk w wojnach napoleoskich, ktremu powicono odrbne muzeum. Miasto, powanie zniszczone w dziaaniach wojennych w 1945 r., dziki szybkiemu rozwojowi przemysu zostao cakowicie odbudowane i stanowi centrum przemysowe tej czci wojewdztwa.
- Ratusz pierwotny, murowany, wzniesiono zapewne po poowie XIV w. Powikszany i przebudowywany w latach 1525-1535, przez budowniczego Wendela Roskopfa, obecn form otrzyma po pracach ok. po. XVIII w. i ostatniej adaptacji w latach 1962-1966. Jest to budynek trzykondygnacjowy, zoony z dwch prostopadych skrzyde nakrytych amanymi dachami dwuspadowymi, z wie w pnocno-wschodnim naroniku, zwieczon barokowym hemem z latarni. We wntrzu, czciowo przebudowanym, zachowaa si obecnie sklepiona sie, a w pnocno-zachodnim naroniku wspaniaa sala o bogatym, ebrowym sklepieniu sieciowym, podobnym do sklepie w ratuszu lwweckim i na zamku w Grodcu, a zwizanych z krgiem twrczoci Wendela Roskopfa ze Zgorzelca.
- Godne uwagi s rwnie trzy portale renesansowe z dawnych kamienic rynkowych, przeniesione tu w kocu XIX w., a wrd nich portal z domu Rynek 8, nalecy do najpikniejszych na lsku.
- Mury obronne, zbudowane z kamienia w 1316 r., rozbudowane zostay w latach 1479-1480, a ok. 1555 r. powikszone o drugi piercie otaczajcy miasto. Rozdzielay je trzy bramy miejskie: Dolna, Grna i Mikoajska, oraz szereg baszt - kwadratowych w pasie wewntrznym a pkolistych w zewntrznym. Burzone przez wojska francuskie w okresie 1813-1850, zachoway si do chwili obecnej w niewielkich fragmentach na obrzeu starego miasta, konserwowanych i zabezpieczanych w latach 1960-1961.
- Koci parafialny M. Boskiej i w. Mikoaja. Pierwotny koci, fundacji w. Jadwigi lskiej z lat 1243-1261, uleg zniszczeniu podczas wojen husyckich. Odbudowany w latach 1482 -1521, zosta spalony w 1642 r. w czasie najazdu Szwedw; ponownie odnowiony w latach 1665 -1692 przy wsppracy architekta Juliusza Simonettiego, z niewielkimi zmianami w XIX w., zachowa si do chwili obecnej. Jest to budowla orientowana, kamienna, o formach gotyckich, pseudobazylikowa, trzynawowa z detalami rzebiarskimi wykonanymi w kamieniu. Wntrze obecne jest zbarokizowane. Jedynie nad prezbiterium zachowao si sklepienie krzyowo-ebrowe. Fasada zachodnia, z jedn wie od pnocy, posiada szczyt bogato rozczonkowany profilowanymi pasami ceglanymi. We wntrzu kocioa zwraca uwag bogato rzebiony otarz gwny, pochodzcy z pocztkw XVIII w., z figurami wykonanymi przez warsztat J. Webera, oraz szereg epitafiw z XVI i XVII w.
- Koci pomocniczy MB Nieustajcej Pomocy (pl. Zamkowy), zbudowany w latach 1752-1756 jako koci ewangelicki, na terenie zburzonego poprzednio zamku, jest budowl jednonawow z emporami o formach pnobarokowych. Zniszczony w 1945 r., zosta odbudowany w latach 1969-1970. Stojc obok wie kamienn wzniesiono w stylu neogotyckim w latach 1833-1835.
- Teatr, ul. Teatralna, jest dawnym budynkiem arsenau miejskiego, gruntownie przebudowanym ok. po. XIX w. na teatr o formach klasycystycznych.
- Domy mieszkalne, pierwotnie murowane, powstaway w XV-XVIII w. Zachowane we fragmentach gwnie wok rynku, zostay zrekonstruowane w latach 1950-1960, po ogromnych zniszczeniach w 1945 r. Obecnie zwraca uwag dom Rynek 6 z zachowan pnobarokow elewacj o podziaach pilastrowych oraz domy przy ul. Dbrowszczakw 3, 5 i 9 - pochodzce z XVIII i pocz. XIX w.

Bolesaww - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny w. Jzefa, obecny wzniesiony w redniowieczu, rozbudowany w stylu barokowym w 1675 r., restaurowany w 1968 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegy, jednonawowy, z trjbocznie zamknitym prezbiterium i wie od zachodu, o wntrzu nakrytym paskim stropem. W nawie dwa drewniane otarze barokowe pochodzce z l. po. XVIII w.

Bolkw - d. woj. jeleniogrskie
- Jako osiedle miejskie, o pierwotnej nazwie Gaj, Bolkw wymieniany jest w 1276 r., co pozwala przesun jego lokacj na ok. 1250 r. Bya to osada targowa rozwijajca si na miejscu traccego ju wtedy swe znaczenie grodu kasztelaskiego w pobliskich winach, powiadczonego dokumentem z 1155 r. Pocztkowy szybki rozwj miasta zwizany jest z osob ksicia Bolka I widnicko-jaworskiego. wybitnego organizatora, polityka i gospodarza. Po jego mierci w 1312 r. syn Bernard nadaje miastu nazw Bolkw Gaj, kontynuujc polityk ojca. W l. po. XIV w. zostaje powikszony romaski koci famy, miasto otacza si murami obronnymi, a powanej rozbudowie ulega, istniejcy ju od 1277 r., zamek. W 1392 r. po mierci ony Bolka II - ksinej Agnieszki, Bolkw wraz z ksistwem widnicko-jaworskim zostaje wczony do Korony Czeskiej. Mimo kolejnych oble w atach 1427, 1444 i 1463 miasto nie ponosi wielkich strat. Stopniowy jego rozwj hamuj nieco powodzie (1567, 1570) i trzsienie ziemi w 1590 r., jednake najwiksze klski przynosi wojna trzydziestoletnia i zdobycie Belkowa przez Szwedw w 1646 r. Przejcie miasta pod panowanie Prus w 1742 r. nie polepsza jego sytuacji. Korzystne zmiany nastpuj dopiero w XIX w. na skutek rozwoju przemysu wkienniczego. Czciowo zniszczone w 1945 r., zostao wkrtce odbudowane jako lokalny orodek tej czci powiatu.
- Zamek, wzmiankowany po raz pierwszy w 1277 r., nalea do najwikszych warowni ksicia Bolka I widnicko-jaworskiego. Pocztkowo ograniczono si do wzniesienia kamiennej wiey w najwyszym punkcie wzgrza, ktra stanowi jedyny przykad tego typu umocnienia w Polsce i z uwagi na swj zaostrzony ksztat. Obok wznosi si czciowo zachowany murowany dom mieszkalny, a cao otoczona bya zapewne murem. Cakowite uksztatowanie zamku, otoczenie go murem z bram i powikszenie domu mieszkalnego nastpio w latach 1301 -1353 za panowania Bernarda i Bolka II - ksit widnicko-jaworskich. W XVI w. zamek nalea do rodziny Salzw i wwczas to, w latach 1540 -1549, przeprowadzono jego rozbudow, ktr kierowa budowniczy Jakub Parr. Powikszony zosta warowny obszar zamku, a budynki mieszkalne i wie zwieczono wczesnorenesansowymi attykami. Od poudnia powsta drugi dziedziniec, otoczony murem z dwoma basztami; podobny dziedziniec zaoono od strony miasta, wczajc przy tym w system obronny dawne baszty miejskie. W czasie wojny trzydziestoletniej zamek zdobyli Szwedzi, a w 1650 r. odebray go wojska cesarskie. W 1703 r. zamek zakupi zakon cysterski w Krzeszowie, przy ktrym pozostawa a do kasaty zakonu, tj. do 1810 r., po czym przeszed na wasno rzdu. Obecnie zamek zabezpieczony jest i udostpniony jako trwaa ruina, a w jednym ze skrzyde mieci si muzeum regionalne.
- Przy drodze do zamku wznosi si barokowa kapliczka pochodzca z XVIII w.
- Ratusz pierwotny wzniesiono zapewne w kocu XIV w. Spalony wl632 r., odbudowano do 1670 r. Obecny klasycystyczny wygld uzyska po kolejnej przebudowie w 1827 r. wg projektu Hedemanna z Kamiennej Gry.
- Mury miejskie zbudowane zostay z kamienia ok. po. XIV w. i poczone z fortyfikacjami zamkowymi. Rozdzielay je dwie bramy: grna - Kocielna i dolna - Jaworska, oraz dwanacie upinowych baszt, od strony wschodniej za wzmacniaa fosa z wod. W XV w. uzyskay wzmocnione, wysunite przedbramia. Likwidowane od 1812 r., zachoway si we fragmentach na obwodzie redniowiecznego miasta.
- Koci parafialny w. Jadwigi, wymieniany jest w dokumentach dopiero w 1298 r. Powsta on wczeniej, zapewne ok. 1270 r., jako budowla murowana na planie krzya greckiego z dobudowanymi od poudnia zakrysti i wie o formach wczesnogotyckich. Do tego trzonu w l. po. XIV w. dobudowano dwie nawy boczne, a w 1846 r. po usuniciu gotyckich szczytw osadzono obecny ciki, czterospadowy dach. Jest to budowla orientowana, murowana z ciosw piaskowcowych, o ukadzie zblionym do trzynawowego, halowego z prostoktnym prezbiterium i kwadratow wie w naroniku poudniowo-zachodnim. W czci wczesnogotyckiej zachoway si sklepienia krzyowe o prostym przekroju eber wspartych na sukach, o kapitelach ozdobionych dekoracj rolinn. Z wyposaenia wntrza godna uwagi jest drewniana ambona z 1619 r, oraz trzy rzeby kamienne z 2. po. XIV w. na szczycie kruchty pnocnej.
- Domy mieszkalne, murowane,. pochodz gwnie z XVII i XVIII w., przebudowane w w, XX. Zwraca uwag cz pnocnej pierzei rynkowej z domami podcieniowymi, ktre w ukadzie szczytowym tworz zwarty zesp urbanistyczny.
- Paac pooony przy drodze do Jeleniej Gry. Barokowy, wzniesiony w l. poi. XVIII w., restaurowany w XIX w. Zaoony na prostokcie z akcentowanym na osi ryzalitem, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem naczkowym z lukarnami.

Borek Strzeliski - d. woj. wrocawskie
- Paac (nr 80), klasycy styczny, wzniesiony w pocztkach XIX w., czciowo restaurowany w XX w., ostatnio w 1959 r. Prostoktny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym z naczkami. Wejcia umieszczone osiowo akcentuj dwupitrowe, kolumnowe portyki z trjktnymi szczytami.
- Koci parafialny w. Wawrzyca, pierwotny wzniesiony po po. XIII w. zachowa jedynie wie z ok. 1579, do ktrej w 1717 r. dobudowano naw i prezbiterium, restaurowany by w 1912 i 1954 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z niesymetrycznie umieszczonymi bocznymi kaplicami sugerujcymi transept, prostoktnym nie wydzielonym prezbiterium, z wie od zachodu. W wiey kamienny ostroukowy portal z 2. po. XIII w,, w nim stare drzwi z okuciami z 1519 r. Wyposaenie wntrza barokowe, pochodzi z pocz. XVIII w., na cianach za szereg caopostaciowych pyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Borw - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Wolfganga, wzmiankowany w 1202 r. Obecny wzniesiony w pocz. XV w., przebudowany ok. 1666 r., nakryty sklepieniem w XVIII w., powikszony o wie i krucht w 1909 r., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trjbocznie zakoczonym prezbiterium, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz bocznymi kaplicami ozdobionymi bogat dekoracj stiukow z XVII w. Wystrj wntrza, barokowy, pochodzi z XVIII w.

Borzygniew - d. woj. wrocawskie
- Ruiny zamku pnorenesansowego, wzniesionego - wg zachowanej daty - w 1613 r., przebudowywanego w XVIII i XIX w., zniszczonego w 1945 r. Zaoony na rzucie prostokta, murowany z kamienia, zwieczony by dwoma dwuspadowymi dachami. Fasady, ozdobione geometryczn dekoracj sgrafittow, akcentowane s blinimi, trjktnymi szczytami o skromnych podziaach architektonicznych. W sieni wejciowej zachowao si sklepienie kolebkowe, ozdobione wykonanym w stiuku ornamentem geometrycznym.
- Koci filialny w. Barbary, wzniesiony zosta w XV w., Xl. restaurowany w 2. po. XIX w., a remontowany w 1910 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z prostoktnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym. We wntrzu pnogotyckie, kamienne sakramentarium, dwie gotyckie rzeby (Madonna i w. Sebastian), pochodzce z koca XV w., dwa otarze i ambona - barokowe, z ok. 1700 r., w nawie za rzebione kamienne pyty nagrobne Kaspra Schindera (zm. 1562) oraz innych czonkw jego rodziny.

Bokw - d. woj. wabrzyskie
- Paac pierwotny, barokowy, wzniesiono w latach 1787 -1791 jako rezydencj Aleksandra v. Magnis. Gruntownie odbudowany i powikszony po poarze w 1870 r., zosta poddany remontowi w 1956 r. Obecnie jest to obszerne zaoenie wielotraktowe, trzykondygnacjowe, z potn wie w naroniku pnocno-wschodnim, ktre zachowao w czci rodkowej pozostao dawnego zaoenia barokowego. Obok pnobarokowy pawilon ogrodowy wzniesiony ok. 1800 r. Murowany, dwutraktowy, parterowy, nakryty jest dachem mansardowym. Na terenie parku sztuczna ruina (XIX w.) z wmontowanymi szesnastoma pytami nagrobkowymi i tarczami herbowymi z XVI w.
- Koci parafialny witych Piotra i Pawa, wzmiankowany w 1352 r., w obecnej postaci barokowy, powsta ok. 1708 r. Murowany, jednonawowy, bez wydzielonego prezbiterium, z wie od zachodu i bocznymi kaplicami, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach spywajcych na pary przyciennych pilastrw. Wyposaenie wntrza, pnobarokowe, pochodzi z 2 po. XVIII w.
- Plebania (nr 92), pnobarokowa, wzniesiona w 1797 r. restaurowana w XIX w. Murowana, dwuskrzydowa, jednotraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym ujtym w pilastrowe, szczyty. Wntrze parteru sklepione kolebk z lunetami.

Bonowice - d. woj. wabrzyskie
Koci parafialny gw. Trjcy, wzmiankowany w 1376 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w 1709 r., restaurowany w 193G i 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wszym, pkolicie zakoczonym prezbiterium, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, na gurtach spywajcych na przycienne filary, z czworoboczn wie od zachodu. Wyposaenie wntrza, barokowe, pochodzi z pocztkw XVIII w. W murze cmentarnym barokowa bramka w wolutowym szczytem.
- Ruiny wiatraka typu holenderskiego, wzniesionego w 2. po. XVIII w. Murowany na rzucie omiobocznego ostrosupa citego z ruchom drewnian gowic i fragmentami urzdze produkcyjnych.

Braszowice - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny w. Wawrzyca, pierwotny wzmiankowany w 1270 r., obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1736 -1738 przez budowniczego J. G. Reichla, a restaurowany w XIX w. i w 1967 r. Murowany, jednonawowy, z pkolicie zakoczonym prezbiterium i wie od poudnia. Wntrze nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami na gurtach spywajcych na przycienne pilastry. Wyposaenie pochodzi z pocz. XIX w. z wyjtkiem pnobarokowej ambony i awek z ok. 1740 r.

Brennik - d. woj. legnickie
- Koci parafialny Trzech Krli, wzmiankowany w 1298 r., obecny gotycki wzniesiony w XV w., rozbudowany w 1577 r. i w po. XVIII w., odbudowany po poarze w 1813 r., restaurowany w 1880 i 1958 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wszym, prostoktnym i oskarpowanym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym. We wntrzu gotycka rzeba Madonny z Dziecitkiem z ok. 1450 r., renesanobraz z XVI w. ze scen Pokonu Trzech Krli. Przy murze cmentarnym pnogotyckie sakramentarium kamienne.

Brochocin - d. woj. wrocawskie
- Paac barokowy, wzniesiony w pocztkach XVIII w., restaurowany w XIX w., czciowo uszkodzony w 1945 r. Zaoony na prostokcie, z tyln przybudwk, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym. Elewacje dzielone pilastrami, portal wejciowy architektoniczny z rzebionym herbem wacicieli.

Brochocin - d. woj. legnickie
- Koci filialny MB Bolesnej, wzmiankowany w 1368 r., pierwotny, gotycki, wzniesiony w kocu XV w., przebudowany po 1634 r., restaurowany w 1880 r. i w pocz. XX w., remontowany w 1958 r. We wntrzu dwie pyty nagrobne z l. po. XVIII w. i rokokowy nagrobek z 1761 r.

Broec - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Jakuba, wzmiankowany w 1335 r., obecny gotycki wzniesiony w XV w., gruntownie zbarokizowany w 1725 r., restaurowany w XIX w. i w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostoktnym, oskarpowanym diagonalnie prezbiterium i wie od zachodu. Wyposaenie wntrza, barokowe, pochodzi z pocztkw XVIII w. Na cmentarzu kamienny krzy pokutny.

Brzeg Dolny - d. woj. wrocawskie
- Miejscowo, wymieniana ok. 1305 r., zostaa zaoona na prawym brzegu Odry, obok istniejcego tu od dawna brodu, a od 1491 r. powiadczonego rdowo promu. Mimo maego znaczenia gospodarczego podniesiona przez cesarza Leopolda I w 1663 r. do rangi miasta, nadal bya skupiskiem garncarzy i flisakw. Czciowo zniszczona w 1945 r., ulega obecnie ogromnemu oywieniu jako powany orodek przemysu chemicznego.
- Paac, wzniesiony ok. 1785 r. w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa, uleg powanym przebudowom w XIX i XX w., zatracajc w duej mierze pierwotny charakter.
- Styl klasycystyczny zachowaa jedynie pooona obok oficyna paacowa, zbudowana w tym samym okresie. Zaoona na prostokcie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem amanym z sygnaturk na osi. Elewacj akcentuj trzy portyki z tympanonami, dwa zewntrzne z trjktnymi, rodkowy za z pkolistym. Wewntrzne jego kolumny flankuj sklepion kolebk sie przejazdow na parterze. Zachoway si rwnie fragmenty wspczenie powstaego zaoenia parkowego o kompozycji osiowej, podkrelonej elementami architektonicznymi, powanie zniszczonego regulacjami komunikacyjnymi miejscowoci w pocz. XX w.
- Wrd zabudowy rynku zwracaj uwag zachowane dwa domy mieszkalne (nr 16 i 17), barokowe, zbudowane w 2. po. XVIII w., dwutraktowe, parterowe z ppitrem umieszczonym w ozdobnych wnkach.

Brzeg Gogowski - d. woj. legnickie
- Zesp paacowy barokowy, wzniesiony ok. 1767 r., przebudowany w 1866 r., remontowany w 1961 r. Jest to w czci paacowej zaoenie prostoktne z niewielkim ryzalitem mieszczcym portal i sie wejciow, dwukondygnacjowe, nakryte dachem dwuspadowym. Najlepiej zachowaa si elewacja tylna, jedenastoosiowa, o podziale pycinowym z uszakowatymi obramieniami okien. Wntrze dwutraktowe z pomieszczeniami parteru nakrytymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami i krzyowymi. Gwny portal wejciowy zamknity ukiem odcinkowym ujty kanelowanymi pilastrami podtrzymujcymi belkowanie.
- Zachoway si rwnie wzniesione wspczenie z paacem dwie oficyny. Murowane, zaoone na prostokcie, parterowe, dwutraktowe, nakryte s dachami amanymi z naczkami. Kamienne portale wejciowe nosz dat 1767.
- Na pnocny wschd od paacu zachowa si fragment pejzaowego zaoenia parkowego z 2. po. XVIII i XIX w.
- Koci parafialny Boego Ciaa, wzniesiony w 2 po. XIII w., rozbudowany i zasklepiony na przeomie XVII i XVIII w., odnawiany w 1852 i 1963 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegy. Pierwotny jednonawowy z prostoktnym prezbiterium, tak naw i kwadratow wie od zachodu. Pniej powikszony od poudnia i pnocy o dwie symetryczne kaplice przy prezbiterium, krucht od poudnia przy nawie i niewielk kaplic od pnocy. Wntrze kaplic i czci prezbiterium nakryte sklepieniem krzyowym z bogat barokow sztukateri. Wyposaenie renesansowe i barokowe obejmuje otarz, ambon i chr muzyczny.

Brzezia ka - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Mikoaja, wzmiankowany w 1375 r. Pierwotny gotycki wzniesiony w XV w., obecny barokowy zbudowany w latach 1672 -1674, przebudowany w latach 1710 -1714 remontowany (wiea) w 1735 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wyduonym prezbiterium zakoczonym wlelobocznie i wie od zachodu, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z gurtami spywajcymi na przycienne pilastry. Wyposaenie wntrza, barokowe, pochodzi z 1. po. XVIII w. z wyjtkiem dwch rzeb gotyckich (w. Barbara i w. Katarzyna) z pocz. XVI w. W murze cmentarnym bramka z 1694 r. z pkolistym przejazdem.
- Dom mieszkalny (nr 3), barokowy, wzniesiony w 2. po. XVIII w. Murowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z powiekami.

Brzezina - d. woj. wrocawskie
- Ruiny zamku pierwotnie otoczonego fos z wod, wzniesionego zapewne w pocz. XVI w., zniszczonego by moe w czasie dziaa wojny trzydziestoletniej. Obecnie zachowa si zarys fosy i murw obwodowych budowli oraz piwnica sklepiona kolebk.
- Koci filialny NMP, wzmiankowany w 1335 r. Prezbiterium obecnego gotyckiego wzniesione w kocu XV w., nawa o konstrukcji szkieletowej w XVII w., wiea i strop nad prezbiterium w 1707 r,, cao restaurowana w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z oskarpowanym, zakoczonym trjbocznie prezbiterium, z murowan wie od zachodu. Elewacje prezbiterium rozczonkowane lepymi blendami. We wntrzu pnogotycki, rzebiony tryptyk z Madonn z koca XV w., rzeba Madonny z Dziecitkiem - gotycka z koca XV w., pnorenesansowe - ambona, chrzcielnica i balustrada chru z pocz. XVII w., barokowy otarz gwny z koca XVII w. oraz osiem caopostaciowych pyt nagrobnych z lat 1540 -1592.

Brzezinka - d. woj. wrocawskie
- Paac barokowy, wzniesiony w latach 1725 -1730, restaurowany ok. 1820 r., uszkodzony w 1945 r., czciowo zabezpieczony w 1958 r. Murowany, zaoony na prostokcie z podwyszonym ryzalitem na osi, dwutraktowy, dwu- i trzykondygnacjowy, nakryty dachem amanym z powiekami. W ryzalicie bogate portale barokowe, we wntrzach zachowany czciowo wystrj z podziaami pilastrowymi i dekoracj stiukow na sufitach.
- Koci filialny Wniebowzicia NMP. barokowy, wzniesiony ok. po. XVIII w., restaurowany w 1930 r. Murowany, na planie czworolicia przenikajcego si z kwadratem, zwieczony centraln, drewnian wie, przechodzc w omioboczn sygnaturk z latarni. We wntrzu barokowy otarz z XVIII w. i trzy caopostaciowe pyty nagrobne z przeomu XVI na XVII w.

Brzemierz - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Krzya, wzmiankowany w 1386 r. Obecny, wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany i powikszony o na- w i wie w latach 1879 -1880. Zachowao si gotyckie prezbiterium nakryte dwuprzsowym sklepieniem krzyowo-ebrowym. We wntrzu zachowana chrzcielnica z 1520 r., nagrobek z 1618 r., barokowy otarz i ambona z przeomu XVII na XVIII w.

Brzenica - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny w. Mikoaja, wzmiankowany w 1399 r. Obecny barokowy, wzniesiony w 1723 r., restaurowany w 1826, 1898 i 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zachodu, bez wydzielonego prezbiterium, zakoczony trjbocznie, o wntrzu nakrytym stropem z faset. W nawie barokowa chrzcielnica i boczny otarz pochodzce z XVIII w. W murze cmentarnym kamienny krzy pokutniczy. Obok budynek plebanii wzniesiony w pocz. XIX w.

Brzostw - d. woj. legnickie
- Koci filialny w. Wawrzyca, wzniesiony ok. 1502 r. zapewne przez budowniczych Michaa Homa i Hansa Lincke, nakryty sklepieniami w kocu XVII w., czciowo przebudowany (obnienie dachu) w 1804 r., remontowany w 1938 r. Pnogotycki, orientowany, murowany, jednonawowy, z prostoktnym prezbiterium i kwadratow naw od zachodu. Prezbiterium i nawa wzmocnione wewntrznymi skarpami nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione stiukowymi pycinami. Z wyposaenia zachoway si pnogotyckie kamienne portale i chrzcielnica z 1509 r.
- Domy mieszkalne. Na terenie miejscowoci zachowao si kilka murowanych domw mieszkalnych pochodzcych z przeomu XVIII na XIX w. Ustawione ozdobnymi wolutowymi szczytami do drogi, jednokondygnacjowe, przewanie dwutraktowe, nakryte s dachami dwuspadowymi.

Brzozowice - d. woj. wabrzyskie
- Koci filialny witych Piotra i Pawa, barokowy, wzniesiony w 1717 r., restaurowany w 1913 r. Murowany, jednonawowy, zakoczony pkolicie, bez wydzielonego prezbiterium, z symetrycznie umieszczonymi kaplic i zakrysti oraz krucht od zachodu, o wntrza nakrytym sklepieniem kolebkowym. Obok wolno stojca, czworoboczna dzwonnica, penica rwnoczenie rol bramy cmentarnej, zwieczona cebulastym hemem.

Budziszw Wielki - d. woj. legnickie
- Paac wzniesiony w pot. XIX w. jako klasycystyczne zaoenie na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym.
- Koci filialny Dobrego Pasterza, wzmiankowany w 1250 r. Pierwotny, wzniesiony w XV w., uleg gruntownej przebudowie w XIX w. We wntrzu kamienna, renesansowa ambona z koca XVI w., drewniany, barokowy konfesjona z XVIII w. oraz kilkanacie kamiennych pyt nagrobnych z XVI -XVIII w.

Budzw - d. woj. wabrzyskie
Paac (nr 108), barokowy, wzniesiony w l. po. XVIII w., przebudowany ok. 1829 r. Murowany, prostoktny, trzytraktowy, z sieni na osi, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym. Elewacje dzielone pilastrami. Wntrza pomieszcze parteru zachoway sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Koci parafialny w. Wawrzyca, wzmiankowany w 1283 r. Obecny, wzniesiony w XIV w., z dostawion w XVI w. wie, przebudowany w 1682 r., powikszony o zakrysti w 1734 r., krucht wschodni w 1780 r., restaurowany w 1795 r., remontowany w XIX w. i w 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zachodu i dwuprzsowym, prostoktnym prezbiterium. Wntrze, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach, zachowao barokowy i rokokowy wystrj (otarz i ambona) oraz rzeby pochodzce z ok. 1720 r. W murze cmentarnym cztery kamienne krzye pokutnicze.

Bukowiec - d. woj. jeleniogrskie
Koci filialny w. Marcina, wzmiankowany w 1399 r. 1402 r. Obecny, wzniesiony zapewne w pocz. XVI w. z dostawion nieco pniej kaplic od pnocy, remontowany w XVIII i XIX w., restaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od poudnia i kaplic od pnocy. Nawa nakryta sklepieniem kolebkowym, prezbiterium sklepieniem krzyowo-ebrowym, kaplica pnocna za sklepieniem krysztaowym.
- Koci filialny w. Jana Chrzciciela, wzniesiony pierwotnie jako koci ewangelicki i pastorwka w latach 1728 -1782 restaurowane w pocz. XX w. Koci zaoony na prostokcie, z dostawion od poudnia dwukondygnacjow pastorwka.

Bukw - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny w. Stanisawa, pnoromaski, wzmiankowany w 1260 r. i wtedy wzniesiony, powikszony o cz zachodni w XIV w., o dwie kaplice w po. XVIII w., restaurowany w kocu w. XIX i w 1966 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z symetrycznymi kaplicami od poudnia i pnocy, z wie od zachodu. Prezbiterium prostoktne, zakoczone trjboczn absyd, nakrywa sklepienie krzyowe, ktrego ebra spywaj na przycienne kolumienki i suki ozdobione dekoracj rolinn. Z wystroju wntrza zachowane gotyckie, kamienne sakramentarium, barokowe otarze z 2, poi. XVIII w. i rwnie pochodzca z tego okresu polichromia w kaplicy bocznej.

Bukwek - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Jerzego, wzmiankowany w 1282 r. Obecny, gotycki, wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVIII w., remon- 27 towany w XIX w. i w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wszym, prostoktnym prezbiterium i oskarpowan diagnonalnie wie od zachodu. We wntrzu pnogotycki portal do zakrystii, renesansowa chrzcielnica i barokowy otarz z XVII w.

Bychowo - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Jana Nepomucena, wzmiankowany w 1400 r. Pierwotny wzniesiony w XV w., obecny, barokowy, z 1726 r., dostawiony do starszej wiey zachodniej. Orientowany, jednonawowy, z trjbocznie zakoczonym prezbiterium, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposaenie wntrza - barokowe - wspczesne budowie kocioa.

Bycze - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny w. Marcina, wzmiankowany w 1293 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1771 -1774 przez J. Kauffmanna, restaurowany w 1840 i 1902 r. Murowany, zaoony na wyduonym omioboku z dostawion wie, nakryty sklepieniem kolebkowym na gurtach. We wntrzu polichromia J. Hoeckera i J. N. Kumpfla wykonana w 1774 r., pozostae wyposaenie barokowe powstao ok. 1776 r.
- Dom mieszkalny (dawna plebania), wzniesiony w latach 1728 - -1730, prostoktny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym ujtym w ozdobne szczyty z wolutowymi spywami.

Bystrzyca Grna - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny Wniebowzicia NMP, wzmiankowany w 1376 r. Obecny, wzniesiony w 1854 r., restaurowany w 1955 r., zachowa jedynie pierwotn, redniowieczn wie, przebudowan i zwieczon cebulastym hemem w 1617 r. Na cianach dwanacie caopostaciowych pyt nagrobnych z XVI -XVII w.

Bystrzyca Kodzka - d. woj. wabrzyskie
- Miasto zaoone zostao na miejscu osady sowiaskiej, najprawdopodobniej w XI w., u rde Nysy Kodzkiej i Bystrzycy. Lokacj miasta czy si z Gawem z Lembergu, monowadc czeskim, wadajcym, wwczas ziemi kodzk. Ok. 1253 r. krl czeski pozbawi Gawa urzdu kasztelana, a miasta jako lokacji prywatnej nie wczono do rzdu miast krlewskich, co ogromnie utrudniao jego rozwj. Sytuacja ta ulega zmianie dopiero w 1319 r. po otoczeniu miasta murem obronnym, dziki przywilejowi Jana Luksemburczyka. Warunki terenowe narzuciy gruszkowaty ksztat lokowanemu miastu, ktrego pnocno-zachodni naronik zaakcentowa koci famy. Punktem centralnym by czworoboczny plac targowy oraz pooony na pnoc od niego plac pomocniczy, bdcy targiem bydlcym. Jako orodek produkcji rzemielniczej miasto rozwijao si pomylnie do 1475 r., w ktrym ulego zniszczeniu w czasie ogromnego poaru. Od 1526 r. Bystrzyca wraz z innymi ziemiami czeskimi przesza pod panowanie Habsburgw i mimo nasilenia walk religijnych rozwija si wraz z rozkwitem sukiennictwa i pciennictwa, W 1514 r. zostaje zaoony wodocig miejski, ulega take rozbudowie ratusz i koci parafialny. W czasie wojny trzydziestoletniej miasto ucierpiao mocno na skutek rabunkw, kontrybucji i kwaterunkw wojskowych, a dalsze jego losy, od 1742 r. zwizane z panowaniem Prus, bynajmniej nie przyniosy oywienia gospodarczego. Dopiero rozwj przemysu w 2. poi. XIX w. rozpoczyna jego stay rozkwit trwajcy do chwili obecnej, mimo pewnego zahamowania i zniszcze w okresie dziaa wojennych w 1945 r.
- Ratusz, pierwotny wzniesiony w XIV w., w obecnej formie powsta w latach 1852 -1854, przy zachowaniu w naroniku wiey z budowli renesansowej, ukoczonej w 1583 r. i ozdobionej geometryczn dekoracj sgrafittow, ostatnio restaurowany w 1962 r.
- Mury obronne zostay wzniesione z kamienia ok. 1319 r. Restaurowane i poprawiane w cigu nastpnych stuleci, posiaday dwie bramy: Kodzk i Wodn, a od 1580 r. trzeci, Now, oraz szereg baszt. Rozbirk fortyfikacji rozpoczto od 1840 r., tak e obecnie pozostay jedynie ich fragmenty, remontowane i konserwowane w latach 1960 - -1962. Zachowaa si kamienna brama Wodna, zaoona na rzucie prostokta, z ostroukowym przejazdem i stokowym hemem. Z bramy Kodzkiej pozostaa jedynie kwadratowa wiea, a ocala wie Rycersk przerobiono w 1843 r. na dzwonnic pobliskiego kocioa ewangelickiego.
- Koci parafialny w. Michaa Archanioa, historycznie wzmiankowany jest dopiero w 1336 r. Jednake najstarsz jego czci s dwa zachodnie przsa prezbiterium - pochodzce z 3. w- XIII w., nakryte sklepieniami krzyowo-ebrowymi o szerokich gurtach, wspartych na naronikowych kolumienkach o kapitelach ozdobionych dekoracj rolinn. W XIV w. dobudowano do korpus dwunawowy, by moe, adaptujc cz pierwotnego romaskiego, z wie w naroniku pnocno-zachodnim. Koci rozbudowano w 1497 r., wznoszc nowe, poligonalne zakoczenie prezbiterium oraz dobudowujc podobny chr od poudnia. Na pocz. XVI w. powstaa poudniowa nawa boczna z emporami i kaplicami. W 1676 r. przeprowadzono restauracj kocioa, jednake jeszcze gruntowniejszej, bo poczonej z wydueniem kocioa i wzniesieniem nowej wiey od strony poudniowej dokonano w 1915 r. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana z kamienia i cegy, dwunawowa, siedmioprzsowa, od wschodu zamknita dwoma poligonalnymi chrami, z czworoboczn wie od poudnia. Wntrza, nakryte sklepieniami krzyowo-ebrowymi, zachoway szereg zabytkw, m.in. kamienn chrzcielnic z 1577 r., barokowy otarz i prospekt organowy pochodzce z XVIII w.
- Muzeum filumenistyczne powstao w 1968 r. w dawnym kociele ewangelickim z lat 1824 -1825 i gromadzi jedyne w Polsce zbiory zwizane z histori niecenia ognia.
- Domy mieszkalne - murowane, pochodz gwnie z 2. po. XVI i z XVII w., restaurowane w XIX i pocztkach XX w. Zgrupowane gwnie wok rynku, zachoway kamienne, rzebione portale z XVI i XVII w., szerokie sklepione sienie oraz fragmenty obramie okiennych.
- Prgierz kamienny, pierwotnie ustawiony zosta w 1556 r. obok ratusza, od 1814 r. zosta przeniesiony na May Rynek.
- Kolumna w. Trjcy, w Rynku, barokowa, zostaa wzniesiona w 1736 r. przez A. Jrga z Kamieca.

---------------------------
k o n i e c    l i t e r y   B