Zabytki miejscowoci dolnolskich
l i t e r a  C

Cerekwica - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Wawrzyca, wzmiankowany w 1305 r. Pierwotny wzniesiony w XV w., obecny gruntownie przebudowany w 1801 r., powikszony o wie i kaplic chrzcieln w 1910 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trjbocznie zakoczonym prezbiterium, z wie od zachodu.

Cesarzowice - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Marcina, wzmiankowany w 1353 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowa- ny w XIX w. i w 1966 r. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia amanego, jednonawowa. Do nawy przylega prostoktne prezbiterium, od zachodu za wiea z namiotowym hemem. We wntrzu wolno stojca, pnogotycka chrzcielnica, przycienne sakramentarium, dwie rzeby drewniane, pochodzce z koca XV w., i pyta nagrobna z pocz. XVI w. Koci otacza cmentarz zaoony na planie prostokta. Mur cmentarny, zbudowany z amanego kamienia w okresie wojny trzydziestoletniej, posiada szereg strzelnic i podwyszon nieco bram, zwieczon pierwotnie grzebieniem attyki.

Chemiec - d. woj. legnickie
- Koci filialny w. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1295 r. Obecny wzniesiony w XVI w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostoktnym, sklepionym, prezbiterium, z wie od zachodu.

Chemsko lskie - d. woj. jeleniogrskie
- Miejscowo wymieniona ju w 1289 r. jako miasteczko nadgraniczne. W zwizku z przejciem jej we wadanie Piastw widnicko-jaworskich, najprawdopodobniej ok. 1275 r. otrzymaa prawa lokacyjne. Handlowy pocztkowo charakter osady uleg zahamowaniu od XVI w. w zwizku. z upraw lnu i rozwojem tkactwa, stanowicych o jej szybkim rozwoju, co potwierdzone zostao w 1580 r. przez cesarza Rudolfa II odnowieniem praw miejskich i poszerzeniem przywilejw. Jako wasno klasztoru krzeszowskiego w okresie od 1621 do 1810 r. Chehnsko rozwijao si tylko do momentu zajcia lska przez Prusy. Stworzenie bowiem granicy celnej z Austri wstrzymao dalszy rozwj tkactwa, powodujc tym samym regres ycia miejskiego. Dopiero teraz zaczyna dwiga si ponownie dziki rozwojowi przemysu Iniarskiego i wzrastajcemu ruchowi, turystycznemu. - Koci parafialny w. Jzefa, wzmiankowany by ju w 1343 r. Obecny, barokowy, zosta rozpoczty w 1670 r. prawdopodobnie wg projektu d'Allio, a ukoczony w 1691 r. przez architekta konwentu krzeszowskiego Marcina Urbana. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa, z rzdami kaplic z emporami. Fasad zachodni akcentuje kwadratowa wiea. Wntrza nakrywaj sklepienia kolebkowe z bogat, stiukow dekoracj geometryczno-rolinn. Zwraca uwag rwnie bogaty wystrj rzebiarski otarzy, pochodzcych z przebudowywanego w pocz. XVIII w. kocioa klasztornego w Krzeszowie.
- Domy mieszkalne, murowane z kamienia, podcieniowe, zgru- powane s wok Rynku. Pierwotnie o ukadzie szczytowym, trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, pochodzce z XVII i XVIII w., restaurowane w XIX w., czciowo zniszczone w 1945 r., poddane s obecnie gruntownej konserwacji.
- Domy tkaczy, tzw. Dwunastu Apostow (ul. Sudecka), stanowi najciekawszy zesp drewnianych domw, powstay w 1707 r. jako osada tkaczy czeskich. Domy wzniesiono w konstrukcji ryglowej lub zrbowej, parterowe o dwutraktowych wntrzach, z podcieniem i drewnianym szczytem. Stanowi one dzieo jednego zespou ciesielskiego.
- Szkoa parafialna (ul. Kocielna 5) zbudowana w 1575 r. na planie kwadratu, dwukondygnacjowa, o fasadach ozdobionych renesansow dekoracj sgraffitow.
- Plebania (ul. Powstacw Sl. 2), barokowa, wzniesiona w 1748 r. Jest to budowla prostoktna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym dachem amanym.

Chestw Wielki - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Idziego wzniesiono prawdopodobnie po 1666 r., remontowano w 1932 i 1958 r. Jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrbowej na podmurwce ceglanej, jednonawowa, z prostoktnym prezbiterium zakoczonym poligonalnie, z kwadratow wie od zachodu, o wntrzu nakrytym sklepieniem, pozornym. Wyposaenie zachowao dwie rzeby gotyckie z ok. 1400 r., barokowy otarz gwny z XVIII w. i polichromi Oskara Krugera z 1922 r.

Chmielno - d. woj. jeleniogrskie
- Koci filialny Narodzenia NMP, wzniesiony w XIV w., przebudowany by moe ok. 1520 r., remontowany w 1615 "r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wie od zachodu, nakryty drewnianym, malowanym stropem z ozdobnymi listwami. We wntrzu kamienne tabernakulum z 1503 r., na kolumnie, z ozdobn balustrad i pyta nagrobna z 1625 r.

Chmielw - d. woj. wrocawskie
- Paac pnobarokowy, wzniesiony w kocu XVIII w., przebudowany w pocztkach XX w. Murowany, prostoktny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem mansardowym. Elewacje podzielone pionowymi, boniowanymi pasami i ozdobione pycinami midzyokiennymi. Obok skromny budynek stajni, powstay wspczenie z paacem.
- Koci filialny w. Marcina, gotycka, wzniesiony w pocz. XVI w., powikszony o wie, krucht i zakrysti w 1728 r., restaurowany w XIX w., remontowany w latach 19601961. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zachodu i kwadratowym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym. We wntrzu wyposaenie barokowe, na cianach nagrobki z 2. po. XVI i pocz. XVII w.

Chobienia - d. woj. legnickie
- Pierwotnie by tutaj grd wczesnoredniowieczny, istniejcy w okresie X/XIXII w., strzegcy przeprawy przez Odr, przeksztacony w XIII w. w zamek, wymieniany ju w latach 1209 i 1238. Istniejca obok niego osada rybacka, w pocz. XIV w. lokowana na prawie polskim, w 1418 r. otrzymaa prawo magdeburskie. Nie posiadajc waciwego zaplecza gospodarczego, miasto rozwijao si bardzo wolno. Zniszczone w 2. po. XVIII w. i w 1905 r., uleg uszkodzeniu w czasie dziaa wojennych w 1945 r., naley obecnie do rzdu niewielkich osad.
- Zamek wzniesiony pierwotnie w XV w., jako zaoenie obronne, rozbudowany ok. 1583 r. na renesansow rezydencj, przebudowany w XVIII w. i w 1905 r., uleg uszkodzeniu w czasie dziaa wojennych w 1945 r. Murowany, rozplanowany wok prostoktnego, wewntrznego dziedzica z trzema kolistymi basztami na naroach oraz jedn, prostoktn, na osi elewacji zachodniej mieszczc sklepion sie przejazdow, pierwotnie otoczony by fos z wod. Skrzyda jedno- i dwutraktowe, dwukondygnacjowe zachoway na parterze sale sklepione kolebk z lunetami. Na elewacjach renesansowe, kamienne obramienia okien oraz renesansowe i barokowe portale. We wntrzu malowany strop z 1583 r. oraz fragmenty rolinnej dekoracji stiukowej.
- Koci parafialny witych Piotra i Pawa, obecny gotycki wzniesiony w l. po. XVI w., przebudowany w XVIII w. restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z wie od zachodu i piciobocznie zakoczonym prezbiterium, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wntrzu chrzcielnica z 1587 r., dwa nagrobki z 1599 i 16.. r. oraz klasycystyczny otarz i ambona z pocztkw XIX w.
- Ruiny kocioa w. Idziego, pierwotnego kocioa parafialnego przedlokacyjnej osady, wzmiankowanego w 1300 r., wzniesionego zapewne w l. po. XIV w., przebudowanego w XVII w., od XIX w. pozostajcego w ruinie. Obecnie zachowane fragmenty murw nie pozwalaj na rekonstrukcj rzutu poziomego budowli.

Chocianowiec - d. woj. legnickie
- Zamek, pierwotnie obronny, zaoony by na prostokcie i otoczony fos z wod i waem ziemnym. Obecny zosta wzniesiony w kocu XVI w. w stylu pnorenesansowym, gruntownie przebudowany w XVIII i XIX w., czciowo zniszczony w 1945 r. Ten trzykondygnacjowy, dwutraktowy budynek skada si z gwnego korpusu i dziedziczyka, otoczonego murem z dwoma maymi basztami.
- Wiatrak typu kolak, zbudowany zapewne w kocu XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w latach 19581959. Czworoboczny, o konstrukcji supowej, szalowanej deskami, z podwieszonym, gankiem i schodami.

Chocianw - d. woj. legnickie
- Osada zostaa zaoona jako podgrodzie zamku, zbudowanego w latach 1297-1299 przez Bolka I, ksicia widnicko-jaworskiego, dla synw Henryka V, ksicia wrocawskiego. Po przejciu zamku i okolicznego terenu prywatni waciciele zaoyli tu w 1713 r. osiedle targowe. Gwatowny rozwj, przerwany jedynie na krtki okres dziaaniami wojennymi w 1945 r., rozpoczyna Chocianw w XIX w. jako orodek przemysu elaznego, uzyskujc w 1894 r. pene prawa miejskie.
- Paac obecny wzniesiono na miejscu zamku, ktry do poowy XV w. by wasnoci ksit legnickich, po czym przeszed jako lenno w rce rodw rycerskich. Obecne zaoenie paacowe cznie z parkiem pochodzi z lat 1728-1732 i najprawdopodobniej zostao zrealizowane wedug projektw architekta Marcina Frantza z Rewia. Czciowo restaurowane w XIX w., powanie uszkodzone w 1945 r., zostao zabezpieczone w latach 1959 i 1965-1966. Gwna fasada budynku, dziewicioosiowa, w rodku akcentowana jest prostoktnym ryzalitem, mieszczcym balkonowy portal wejciowy, flankowany podwjnymi kolumnami, wspierajcymi bogato profilowany gzyms. Skromniejsza nieco jest fasada ogrodowa, rwnie z ryzalitem mieszczcym klatk schodow i widokowe tarasy. Nad caoci budynku gruje potna, kwadratowa wiea, zwieczona lekkim rokokowym hemem. W dolnych swych partiach jest ona pozostaoci dawnego redniowiecznego zamku. Obok wznosz si dwie oficyny, pitrowe, dwutraktowe, nakryte dachami amanymi, o elewacjach podzielonych parami pilastrw i sklepionych pomieszczeniach parteru, powstae wspczenie z paacem. Cao dopenia osiowe zaoenie parkowe z alejami drzew i prostoktnym stawem.
- Koci parafialny Wniebowzicia NMP, barokowy, wzniesiono ok, 1680 r., a restaurowany w latach 18651866 i XX w. Murowany, zaoony na planie krzya greckiego z ramionami transeptu akcentowanymi bogatymi szczytami, prostoktnym prezbiterium, z kolist wie od zachodu. We wntrzu renesansowa chrzcielnica z 1585 r. i caopostaciowy nagrobek z 1584 r.

Chojnw - d. woj. legnickie
- Pocztkowo osada handlowa, zwizana z tzw. Wysok Drog z uyc na lsk, naleaa do ksistwa wrocawskiego, a od czasw panowania ksicia Henryka V, ktry nada jej pierwsze przywileje miejskie, przesza do ksistwa gogowskiego. Dopiero ksi Bolko I widnicko-jaworski odebra Chojnw gogowczykom i odda synom ksicia Henryka Grubego. W 1333 r. miasto otrzymao od ksicia legnickiego Bolesawa III rozszerzone przywileje miejskie, dzielc od tego czasu polityczne losy z dynasti Piastw legnickich. W 1428 r. Chojnw zosta zniszczony i spalony w czasie walk z husytami. Dalszy, intensywny rozwj miasta wynikajcy m.in. z rozkwitu sukiennictwa w XVI w., przerwaa wojna trzydziestoletnia. Przejcie Chojnowa pod rzdy pruskie (1740 r.) nie oywio miasta, ktre dopiero od 1845 r., tj. od chwili otwarcia linii kolejowej z Wrocawia do Bolesawca, wchodzi w nowy okres dziki lokalizacji zakadw zwizanych z przemysem papierniczym i .metalowym, obecnie rozwija si dalej wraz z zapleczem przemysowym.
- Zamek, Z pierwotnego, zbudowanego zapewne na miejscu grodu, redniowiecznego zamku, spalonego w 1508 r., pozostay jedynie fragmenty murw przy budynku renesansowym. W poudniowo-wschodnim naroniku istniaa okrga wiea, ktra czciowo zawalia si w 1510 r. Za rzdw Fryderyka III ksicia legnickiego rozbudowano i przebudowano zamek w stylu renesansowym w latach 1546-1547, Przy budowie zatrudniony by przypuszczalnie Franciszek Parr i by moe pod jego wpywem powstay renesansowe obramienia okien oraz bogaty portal z tablic erekcyjn z popiersiami ksicia, jego maonki i ich herbami. W czasie wojny trzydziestoletniej i w latach pniejszych zamek niszcz poary, a od 1831 r. zakupuje go miasto, by po czciowej rozbirce obiekt przebudowa, dostosowujc go do potrzeb administracji. Obecnie od 1958 r. mieci si tu Muzeum Regionalne.
- Mury obronne wzniesione w cigu l, po. XIV w., odnowione i czciowo wzmocnione ok. po. XV w. zostay zniszczone prawie cakowicie przez armi francusk w 1813 r. Pierwotnie posiaday dwie bramy: grn Bolesawieck i doln Legnick; dwie furty: poudniow Kamienn (zamurowan w 1650 r.) i pnocn oraz szereg baszt. Obecnie pozostay jedynie niewielkie fragmenty dawnego piercienia murw oraz gotycka baszta Tkaczy, zbudowana, z cegy na rzucie kwadratu, z omioboczn nadbudwk o konstrukcji szkieletowej, zwieczon hemem odnawianym w 1651, 1749, 1843 i 1967 r. Na cianach wiey widoczne lady dawnej wysokoci murw miejskich.
- Koci parafialny Niepokalanego Poczcia (Rynek). Obecny, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiono w cigu XIV w., a nakryto sklepieniem gwiadzistym w 1468 r. Jest to orientowana, trzynawowa bazylika, murowana z cegy i piaskowca, z prezbiterium prostoktnym, zakoczonym poligonalnie. W fasadzie zachodniej, na zakoczeniu pnocnej nawy bocznej, wznosi si potna, czworoboczna wiea z omioboczn nadbudwk, nakryt murowanym hemem, pochodzcym z ok. 1600 r. Fasada ta zwieczona jest schodkowym szczytem, wypenionym dekoracj ceglan w formie kratownic okiennych. Do kocioa przylegaj od pnocy kruchta, nakryta ebrowym sklepieniem przeskokowym z renesansowymi szczytami, dalej zakrystia oraz pochodzca z XVI w. kaplica Boywojw. Wntrze kocioa, gruntownie odnowione w latach 1910-1911, zachowao drewniany otarz gwny i ambon pochodzce z 2. po. XVIII w., rzebion chrzcielnic z ok. 1660 r., renesansow, kut krat z 1608 r., a na cianie kaplicy, rzebiony, caopostaciowy nagrobek Wolfa Boywoja (zm. 1543).
- Paacyk (ul, H. Sawickiej) jest to budynek wzniesiony ok. 1730 r. wg napisu na portalu zachodnim, pnobarokowy, restaurowany w XIX i XX w. Zaoony na prostokcie, dwukondygnacjowy, dwutraktowy, nakryty jest dachem dwuspadowym. Zachowa na parterze sklepion kolebk sie, a nad portalem wschodnim renesansov/y kartusz herbowy.
- Domy mieszkalne. Najciekawszy jest dawny dom parafialny (ul. Bandurskiego 4) wymieniany w 1533 r. jako dom kapana i zapewne wtedy wzniesiony. Jest to obiekt dwutraktowy, dwukondygnacjowy, ktry zachowa w przyziemiu pierwotny ukad z sieni i klatk schodow, nakryt sklepieniem wspartym na wielobocznym filarze. Przebudowywany po kolejnych poarach w 1717 i 1820 r., po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych dla biblioteki w latach 1960-1962, zosta w peni zrekonstruowany. Zwraca rwnie uwag dom przy Rynku nr 43, pochodzcy z 1544 r., przebudowany w XVIII i XIX w., z bogatymi, rzebionymi w kamieniu. renesansowymi obramieniami, ktre najprawdopodobniej wykona pracownik warsztatu odbudowujcego w tym okresie zamek.

Chomia - d. woj. wrocawskie
- Koci parafialny w. Michaa, wzmiankowany w 1224 r., pierwotny gotycki z XV w., zosta gruntownie przebudowany w baroku w latach 1693-1696, restaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wszym prezbiterium zakoczonym trjbocznie i wie od poudnia. Wntrze prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami i ozdobione polichromi z pocztkw XVIII w., pozostae wyposaenie barokowe pochodzi z okresu przebudowy kocioa.

Chronica - d. woj. jeleniogrskie
- Koci filialny w. Jadwigi, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony zosta w pocztkach XVI w., restaurowany w XVIII i XIX w., remontowany w 1957 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zachodu i kwadratowym prezbiterium. We wntrzu barokowy otarz gwny i chrzcielnica, a w cianie wiey trzy kamienne krzye pokutnicze.
- Dawny koci ewangelicki, wzniesiony w po. XVIII w., remontowany w XIX w., opuszczony w 1945 r. Rozplanowany na wyduonym omioboku, nakryty dachem amanym o wntrzu wypenionym kondygnacjami drewnianych empor.

Chrstnik - d. woj. legnickie
- Paac barokowy, wzniesiony w latach 1723-1728 wg projektu M. Frantza z Rewia, przebudowany w XIX i pocz. XX w. Jest to zaoenie prostoktne z silnie akcentowanymi ryzalitami bocznymi, trzytraktowe, trzykondygnacjowe, nakryte dachami amanymi z facjatkami i szczytami. Elewacje dzielone pionowo pilastrami, stojcymi na boniowanym parterze, poziomo - wydatnymi gzymsami. Mury attykowe facjat i szczytw wiecz rzebione w kamieniu wazony i kule. Cz wntrza zachowaa pierwotn dekoracj barokow, a szczegln uwag zwraca obszerny hali od ogrodu ze sklepieniem wspartym na czterech kolumnach.
- Koci filialny MB Bolesnej, pierwotny wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony ok. 1715 r. przy wykorzystaniu fragmentw budowli wczeniejszej, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z nie wydzielonym prezbiterium, w caoci nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, z czworoboczn, przechodzc w omiobok wie od zachodu. We wntrzu trzy renesansowe i dwa barokowe nagrobki z XVI i XVIII w.

Chrcina - d. woj. leszczyskie
- Koci parafialny w. Michaa, wzmiankowany w 1289 r. Obecny wzniesiony w kocu XV w., restaurowany w 1932 i 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prezbiterium zakoczonym poligonalnie i wie od zachodu. Nad prezbiterium sklepienie gwiadziste, nad naw paski strop. We wntrzu dwa kamienne sakramentaria, pnogotycka rzeba Madonny z koca XV w. i barokowa ambona z l. w. XVIII w.

Chwaliboyce - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny w. Antoniego, wzmiankowany w 1294 r. Obecny wzniesiony w kocu XIII w., przebudowany w XV w., restaurowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostoktnym prezbiterium nakrytym dwuprzsowym sklepieniem krzyowo-ebrowym, wspartym na rzebionych wspornikach, zachowa w oknach kamienne dwudzielne maswerki. Wyposaenie wntrza, pnobarokowe, pochodzi z pocz. XVIII w.

Chwalisaw - d. woj. wabrzyskie
- Koci filialny w. Jakuba Apostoa, obecny barokowy, wzniesiony w latach 1722-1726. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wie od zachodu, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym na gurtach spywajcych na przycienne pilastry. W nawie zachowany pnogotycki tryptyk - ze w. Ann Samotrze - z pocz. XVI w.; pozostae wyposaenie, pnobarokowe, powstao w po. XVIII w.

Ciechanowice - d. woj. jeleniogrskie
- Dwr, pierwotnie wzniesiony w XVII w. jako zaoenie obronne z fos, uleg gruntownej przebudowie w l. po. XVIII w., restauracji w XIX w. i remontowi w 1970 r. Zaoony na prostokcie, dwu- i trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z facjatami. Elewacja frontowa dzielona parami pilastrw, z balkonowym portalem na osi.
- Koci filialny w. Augustyna, wzmiankowany'w 1335 r., zosta wzniesiony ok. 1577 r., restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, dostawion do kaplic w 1601 r., z wie od zachodu. Prezbiterium nakrywa sklepienie krzyowo-ebrowe, naw za drewniany strop z kasetonami. We wntrzu zachowa si drewniany otarz gwny, czterostrefowy, o bogatej dekoracji z 1600 r., ambona z 1605 r., dwa nagrobki cienne Krzysztofa Hochberga (zm. 1553) i Krzysztofa Reichenbacha (zm. 1616). Na cianach prezbiterium widoczne fragmenty polichromii z pocztkw XVII w. z postaciami witych i lici akantu, powanie zniszczone w 1901 r.

Ciechw - d. woj. wrocawskie
- Paac pnoklasycystyczny, wzniesiony ok. po. XIX w.. przebudowany czciowo w pocztkach XX w. Murowany, prostoktny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Na osi elewacji frontowej ryzalit akcentowany pkolist wnk.
- Koci filialny MB Nieustajcej Pomocy, wzmiankowany w 1371 r. Pierwotny gotycki wzniesiony w 1555 r., przebudowany i powikszony od zachodu w XVIII w., restaurowany w XIX w. i w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym. Nad naw sklepienie kolebkowe z lunetami. We wntrzu kamienne, przycienne sakramentarium gotyckie, dwie rzeby Madonn z Dziecitkiem - gotyckie i pnogotycki relikwiarz drewniany.

Cieplice lskie - d. woj. jeleniogrskie
- Osada, wymieniana w dokumencie w 1281 r. jako Calidus Fons, ju wwczas syna ze swych ciepych rde siarczanych. Jako darowizna ksicia widnicko-jaworskiego Bernarda naleaa ona do zakonu joannitw ze Strzegomia, ktrzy wznieli tu gospod. Po zlikwidowaniu komendy joannitw w 1381 r. Cieplice otrzyma rycerz Gocza Schoff i on to w 1404 r. ufundowa prebend dla cystersw z Krzeszowa, ktrzy opiekowali si rdami do 1810 r. Ju w 1627 r. zbudowano tu pierwsze budyn- ki kpielowe, a w 1687 r. Cieplice odwiedzia Maria Sobieska wraz z dworem. W 1812 r. miasto nabya rodzina Schaffgotsch i z ich inicjatywy w odbudowanym paacu umieszczono wspania bibliotek, galeri obrazw, gabinet numizmatyczny oraz trzeci co do wielkoci w Europie zbir ornitologiczny. Powstaj w tym okresie zakady przemysowe, ktre powikszone po 1945 r., obok uzdrowiska decyduj o dalszym rozwoju miasta.
- Paac (pl. Piastowski 8-10), dawniej Schaffgotschw, wzniesiony w latach 1784-1788 przez Jana J. Rudolfa z Opola, restaurowany w XIX w., adaptowany w latach 1949-1951. Rozplanowany na wyduonym prostokcie z bocznymi ryzalitami od ogrodu, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym z lukarnami. Wntrza na parterze sklepione, na pitrach paskie - fasetowe, ozdobione dekoracj stiukow.
- Pawilon zdrojowy, obecnie Dom Kultury, zbudowany w la- tach 1797-1800 przez Karola G. Geissiera. Rozplanowany na kwadracie. z kolumnowym ryzalitem w formie portyku, z centralnym salonem nakrytym kopu. We wntrzach zachoway si fragmenty dekoracji klasycystycznej.
- Dawny dom kuracyjny, tzw. Dugi Dom (ul. Kocielna 5-7). Pierwotnie wzniesiony jako klasztor w 1537 r., gruntownie rozbudowany w latach 1689-1692 przez architekta Marcina Urbana z Lubawki, remontowany w 1965 r. Zaoony na wyduonym prostokcie, jednotraktowy, z korytarzem komunikacyjnym o wntrzach parteru sklepionych kolebk z lunetami, trzykondygnacjowy. Elewacje piter podzielone parami pilastrw wspartych na boniowanych postumentach parteru.
- Paacyk (ul. Jagielloska 2). barokowy, wniesiony w 1734 r., opuszczony w 1945 r., adaptowany w latach 1963-1965. Rozplanowany na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacja frontowa z bogato rzebionym portalem, podzielona jest pilastrami, zdwojonymi na naroach.
- Dawny klasztor cysterski (ul. A. Mickiewicza 9), pierwotny , wzniesiony ok. 1403 r., przebudowany w 1587 r. Obecny powsta w latach 1671-1684, remontowany w okresie 1963-1964. Zaoony wok trapezowego dziedzica, jednotrahtowy, z krugankiem, dwukondygnacjowy, o wntrzach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Teatr zdrojowy, wzniesiony w 1833 r. przez Wojciecha Tollberga, remontowany w 1965 r. Zaoony na prostokcie, z pkolist wi- downi, o bogatym, empirowym wystroju wntrza.
- Koci parafialny w. Jana Chrzciciela, wymieniany w 1318 r., zniszczy poar w 1711 r. Obecny, barokowy, wzniesiony zosta w latach 1712-1714 przez Kaspra Jentscha z Jeleniej Gry. Zaoony na prostokcie, jednonawowy, z rzdami kaplic i emporami ponad nimi, nakryty jest sklepieniami kolebkowymi. We wntrzu bogaty wystrj pochodzcy z czasw budowy kocioa oraz szereg pyt nagrobkowych z XVI i XVII w. Obok wznosi si czworoboczna dzwonnica, zbudowana wiatach 1709- -1711 przez Eliasza Schulza z Bolesawca.
- Koci ewangelicki (ul. 1-go Maja), wzniesiony w latach 1774-1779 przez Demusa z Jeleniej Gry, remontowany w 1965 r. Zaoony na planie prostoktnym z wie od zachodu, o wntrzu rozdzielonym dwoma kondygnacjami empor, nakryty czterospadowym dachem amanym. Naroniki elewacji akcentowane s pilastrami stojcymi na niewielkich postumentach. Obok, na cmentarzu, trzy kaplice grobowe, pochodzce z koca XVIII i pocz. XIX w.
- Pastorwka (ul. 1-go Maja 126), barokowa, wzniesiona ok. 1744 r., przebudowana w pocztkach XX w. Zaoona na prostokcie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta jest dachem czterospadowym.

Ciepowody - d. woj. wabrzyskie
- Zamek, pierwotny wzniesiony w XIV w. jako obronna wiea mieszkalna otoczona murem kurtynowym, w 1547 r. zosta powikszony o budynek mieszkalny i ziemne fortyfikacje wg proj. Giovanni Bernardo z Verony, przebudowany w 1841 r., uszkodzony w 1945 r. Jest to zaoenie pkoliste z wewntrznym dziedzicem, o skrzydach jedno- i dwutraktowych, dwu- i czterokondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi z powiekami. Na elewacjach zachowane renesansowe obramienia drzwi i okien.Obok klasycystyczny spichrz, wzniesiony ok. 1800 r.
- Koci parafialny w. Michaa, wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w 1534 r. (m,in. wyduenie prezbiterium), odbudowany po poarze w 1809 r., restaurowany w 1867 i 1963 r. Orientowany, jednonawowy, z wszym zakoczonym trjbocznie i oskarpowanym prezbiterium, nakrytym dwuprzsowym sklepieniem krzyowo-ebrowym.

Cierpice - d. woj. wabrzyskie
- Ruiny paacu barokowego wzniesionego w pocz. XVIII w., restaurowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Zaoony na prostokcie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachowa obecnie jedynie mury ze ladami sklepie kolebkowych nad pomieszczeniami parteru.
- Koci filialny w. Jzefa, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w pocztkach XIX w., restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostoktnym prezbiterium, oskarpowan na naroach wie od zachodu. We wntrzu trzy nagrobki renesansowe z lat 1539-1611.

Ciele - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny MB Tuchowskiej, barokowy, wzniesiony w 1718 r., restaurowany w 1930 r. Orientowany, murowany, na planie krzya greckiego, z krtkimi ramionami transeptu i wie od zachodu, czciowo wtopion w elewacj zachodni, o wntrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami.

Cieszkw - d. woj. wrocawskie
- Paac. W 1280 r. by tu zamek, nalecy do ksit gogowskich. Obecny barokowy paac zbudowano w pocz. XVIII w., w latach 1745- -1779 by pn wasnoci Katarzyny ksinej Sapieyny. Bardzo prawdopodobne, e mury jego kryj pozostaoci dawnego zaoenia. Jest to budowla murowana, prostoktna, trzytraktowa, trzykondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym, o skromnym pilastrowym podziale elewacji, ktra po przebudowie w XIX w. zatracia wiele cech zabytkowych.
- Koci parafialny w. Jana Chrzciciela istnia tu ju w 1503 r. a barokowa budowla obecna zostaa wzniesiona z fundacji Katarzyny ksinej Sapieyny ok. 1753 r., restaurowana w 1951 i 1957 r. Jest to zaoenie jednonawowe z centraln kopu, dwuwieow elewacj zachodni i pkolistym prezbiterium otoczonym bliniaczymi kaplicami. Sklepienia wntrz spywaj na gzymsy podtrzymywane przez kompozytowe pilastry, a bogate - barok owo-rokokowe wyposaenie, pochodzi z po. XVIII w.

Cisw - d. woj. wabrzyskie

- Ruiny zamku Cisy, zbudowanego zapewne w kocu XIII w. przez Bolka I ksicia widnicko-jaworskiego, na planie czworoboku, z kamienia z charakterystycznymi naronymi skarpami. Wejcie prowadzio przez bram od zachodu, w naroniku poudniowo-wschodnim za znajdowaa si kolista wiea o ponad dziesiciometrowej rednicy. Naronik przeciwlegy zajmowa obszerny budynek mieszkalny. W wyniku dalszej rozbudowy poza murem zewntrznym powsta od zachodu dziedziniec, otoczony nieregularnym murem, dostosowanym do uksztatowania terenu, oraz drugi, od wschodu, z murem, pokrg bastej i bram. W 1466 r. zamek zosta mocno zniszczony i naley sdzi, e way otaczajce cay ten zesp oraz mury z bramami i mostem na fosie powstay w 2 po. XV w. jako odbudowa po tych zniszczeniach. Ostatecznie zamek zosta zniszczony i opuszczony ok. 1800 r. Podczas prowadzonych w latach midzywojennych prac konserwatorskich zrekonstruowano midzy innymi bram zewntrzn, a w latach 1965- -1966 uporzdkowano mury i cao otoczenia.

Czarne - d. woj. jeleniogrskie
- Zamek, dawniej myliwski, zbudowany w 1559 r., rozbudowywany w 1623 i 1718 r,, uleg przebudowie w 1892 r. Czworoboczny dziedziniec otaczaj jednotraktowe skrzyda o dwu i trzech kondygnacjach, a naroniki akcentuj wieyczki z klatkami schodowymi.

Czarny Br - d. woj. wabrzyskie
- Ruiny zamku, pooonego w dolinie rzeki, zbudowanego w 1355 r. przez Bolka II widnicko-jaworskiego. Do dzi zachoway si jedynie fragmenty murw oraz kolista, wysoko wzniesiona baszta z granitu.
- Paac barokowy wzniesiony zosta ok. po. XVIII w., remontowany w XIX w., restaurowany w 1963 r. Zaoony na prostokcie z pytkim ryzalitem na osi, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym z lukamami. Ryzality dzielone s pilastrami i kolumnami podtrzymujcymi gzyms i mur attykowy zwieczony wazonami.
-Obok dwie oficyny mieszkalne, pochodzce z po. XVIII w., przebudowane w XIXw. Prostoktne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte s dachami amanymi.
- Nieco dalej zachowa si murowany spichrz z XVIII w.

Czelad Wielka - d. woj. leszczyskie
- Koci filialny w. Stanisawa, wzniesiony w XV w., przebudowany zosta w XVII w., restaurowany w 1966 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z kwadratowym prezbiterium i wie od zachodu. Wntrza nakryte sklepieniem krzyowym bez eber zachoway wyposaenie barokowe pochodzce z l. w. XVIII w.

Czermna - d. woj. wabrzyskie
- Kaplica cmentarna, barokowa, wzniesiona zostaa w 1776 r. i naley do osobliwych przykadw makabrycznej w pewnych wypadkach teatralnoci epoki pnego baroku. Wntrze jej, o skromnym wyposaeniu, wypenione zostao czaszkami i piszczelami ofiar polegych rzekomo w okresie wojny trzydziestoletniej.
- Obok wznosi si dzwonnica z 1603 r., przebudowana w 1700 r., restaurowana w XIX w. Murowana, czworoboczna, oskarpowana diagonalnie na naroach z nadwieszon izbic nakryt namiotowym hemem.

Czerna - d. woj. legnickie
- Zamek, renesansowy, wzniesiony ok. 1558 r. przez Jana Lindnera, czciowo przebudowany w 1725 r,, powikszony od wschodu ok. po. XIX w., remontowany w latach 1959-1960. Murowany, zaoony na prostokcie, z niewielk wieyczk od poudnia, trzykondygnacjowy, nakryty dwoma rwnolegymi dachami dwuspadowymi. Wntrza dwutraktowe zachoway sklepienia sieciowe w trzech pomieszczeniach parteru. Elewacje podzielone gzymsami midzykondygnacjowymi ujte s w narone bonie. Od wschodu i zachodu wiecz je pary wolutowych szczytw o bogatym podziale pilastrami i gzymsami. Poudniowy portal wejciowy, o przewicie zamknitym pkolicie, ujmuj wnki i pilastry na postumentach podtrzymujce belkowanie o fryzie ozdobionym herbami, zwieczone par trjktnych szczytw flankujcych tarcz z herbem wacicieli. Pole pomidzy pilastrami wypeniaj rozety w kasetonach. Zachowa si rwnie fragment krajobrazowego parku z XIX w. Istniejce zabudowania gospodarcze, zgrupowane wok prostoktnego dziedzica, murowane, pochodz z po. XIX w.

Czernica - d. woj. jeleniogrskie
- Dwr, wzniesiony pierwotnie w epoce renesansu w 1543 r., gruntownie przebudowany w po. XIX w., restaurowany w 1959 r. Poza nielicznymi, pierwotnymi fragmentami zachowaa si sklepiona sala na parterze z dekoracj malarsk z 1563 r. o motywach rolinnych i heraldycznych.
- Koci parafialny w. Michaa Archanioa, wymieniany dopiero w 1390 i 1398 r., zosta wzniesiony jednak wczeniej, zapewne w pocz. XIV w., przebudowany w pocz. w. XVI, restaurowany w XIX w., remontowany w 1963 r. Budowla orientowana, murowana, jednonawowa, z dwuprzsowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym z gurtami wspartymi na przyciennych kolumienkach o kielichowych kapitelach. Nad naw drewniany strop kasetonowy. Od poudnia ostroukowy portal o kolumnowych ocieach z kielichowymi kapitelami, od pnocy kruchta ze sklepieniem, krzyowo-ebrowy m, a od zachodu czworoboczna wiea. Wyposaenie wntrza pnorenesansowe z ok. 1615 r, obejmuje otarz gwny, ambon, empor z malowidami na balustradzie, stalle i kamienn chrzcielnic oraz szereg caopostaciowych nagrobkw z XVIXVIII w.
- Koci ewangelicki wzniesiony w 1744 r. na planie wyduonego omioboku z dostawion w 1911 r. wie. Nakryty jest dachem siodowym z wntrzem wypenionym kondygnacjami empor.

Czernina - d. woj. leszczyskie
- Dziki przywilejowi krla czeskiego Wadysawa Jagielloczyka, nadanemu w 1515 r. Henrykowi v. Dohna, midzy pierwotnymi wsiami zacza powstawa osada typu miejskiego, lokowana na prawach miejskich w 1583 r. Jednak mimo licznych przywilejw, wobec braku waciwego zaplecza gospodarczego, miasto to nie rozwino si nigdy poza ramy pierwotnej lokacji.
- Ratusz pierwotny, wzniesiony zapewne w kocu XVI w., spon w 1769 r., ustpujc miejsca obecnej klasycystycznej budowli, zrealizowanej zapewne w latach 1799-1800, restaurowanej w 1963 r. Jest to budynek trzykondygnacjowy, z wejciem zaakcentowanym kolumnami wspierajcymi trjktny przyczek.
- Ruiny paacu. Pierwotnie by tu wzniesiony w pocz. XVII w. pnorenesansowy zamek obronny, otoczony fos, przebudowany nastpnie w 2. p. XVIII w. na pnobarokow rezydencj paacow, powanie zniszczon w 1945 r., zabezpieczon jako .trwaa ruina w 1960 r. Zachowane obecnie fragmenty wskazuj, e byo to zaoenie prostoktne z wewntrznym dziedzicem, z gwn fasad flankowan dwoma kolistymi basztami, w caoci otoczone fos z wod.
- Koci parafialny w. Wawrzyca, wzmiankowany w 1305 r. Obecny gotycki wzniesiony ok. 1400 r., powikszony o wie w kocu XVI w., restaurowany w pocz. XX w. i w 1957 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wie od zachodu. Nad naw sklepienie krzyowo-ebrowe, nad prezbiterium gwiadziste. We wntrzu gotycki tryptyk z 1514 r., ze scen Koronacji Matki Boskiej w czci rodkowej, renesansowe ambona i chrzcielnica z l. p. XVII w., a na cianach liczne nagrobki rodziny Stoschw z koca XVI i pocz. XVII w. Na najstarszym nagrobku pary maeskiej (zm. 1561 i 1577) podpisany jest jako kamieniarz Walter Hoffmann z Legnicy.

Czerczyce - d. woj. wabrzyskie
- Koci parafialny Wniebowzicia NMP, wzmiankowany w 1421 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1725-1726 na starszych fragmentach. Murowany, jednonawowy, z wie od zachodu z pkolicie zakoczonym prezbiterium, o wntrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na szerokich gurtach. Wyposaenie pnobarokowe i rokokowe 2 l. i 2. p. XVIII w.

Czerwieczyce - d. woj. wabrzyskie
- Wiea mieszkalna, wzniesiona pierwotnie w pocztkach XVI w. jako zaoenie obronne, otoczone fos z wod, przebudowana i zapewne obniona po poarze w 1646 r., restaurowana w XIX w., czciowo uszkodzona w 1945 r. Murowana, czworoboczna, jednoprzestrzenna, z we- wntrzn klatk schodow, trzykondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym, zachowaa sze gotyckich obramie okiennych i fragmenty dekoracji sgrafittowej na elewacjach.
- Koci parafialny w. Bartomieja, wzmiankowany w 1347 r., pierwotny wzniesiony w kocu XV w., restaurowany w 1686 r. Obecny barokowy powsta w wyniku gruntownej przebudowy zaoe poprzednich, dokonanej w 2. p. XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wie od zachodu, z oddzielonym od nawy tcz pkolistym prezbiterium. Wyposaenie wntrza, barokowe, pochodzi z okresu ostatniej przebudowy kocioa.
- Na cmentarzu budynek bramny, wspczesny kocioowi, z zachowanym gotyckim portalem i sklepionym kolebk przejazdem.

Czerwony Koci - d. woj. legnickie
- Paac wzniesiony ok. 1794 r. w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa, czciowo przebudowany w XIX w. Zaoony na prostokcie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Elewacje akcentowane ryzalitami, w rodkowym kolumnowy portyk, a we wntrzu owalna sala balowa z dekoracj klasycystyczn.
-Koci filialny Narodzenia NMP wzniesiony przed 1302 r., przebudowany w 1697 i 1718 r., restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, murowana czciowo z kamienia, a czciowo z cegy, jednonawowa. Do nawy przylega od wschodu kwadratowe prezbiterium zamknite poligonaln absyd. Cao nakrywa sklepienie krzyowe, nad absyd za klasztorne. Na cianie prezbiterium przycienne sakramentarium, a w naroniku kamienna suka o kielichowej gowicy. W nawie sze caopostaciowych rzebionych pyt nagrobnych, pochodzcych z XVII w.

Czstocice - d. woj. wrocawskie
- Koci filialny Sw. Barbary, wzmiankowany w 1334 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1609 r., restaurowany w 1960 r. Murowany, jednonawowy, z trjbocznie zakoczonym prezbiterium i wie od zachodu, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachowa wyposaenie wntrza pnobarokowe, pochodzce z l. p. XVIII w,

Czocha - d. woj. jeleniogrskie
- Zamek, pooony na granitowej skale nad brzegiem Kwisy, zosta zbudowany przez ksicia widnicko-jaworskiego w okresie przyczenia do lska wschodnich ziem Grnych uyc (tzw. okrgu Kwisy). Wzmiankowany w 1329 r. po raz pierwszy, w 1346 r. przeszed z rk ksicia Henryka jaworskiego jako leimo do Czech. Przypuszczalnie zbudowany by na planie czworoboku, z okrg wie wczon w mury, ktra zachowaa si do chwili obecnej. Przebudowany w l. p. XVI w., uleg poarowi w 1793 r., a przeprowadzona w pocztkach XX w. rekonstrukcja wg projektu Bodona Ebhardta zatara w duym stopniu pierwotne zaoenie. Obok oryginalnych fragmentw architektonicznych, czci sklepie w pomieszczeniach, zachoway si rwnie mury zewntrzne i lady dawnych fos.

---------------------------
k o n i e c    l i t e r y   C