Zabytki miejscowo�ci dolno�l�skich
l i t e r a   W - WROCďż˝AW

Wroc�aw - miasto wojew�dzkie

Wroc�aw powsta� na wyspach odrza�skich na skrzy�owaniu wa�nych dr�g handlowych wiod�cych z po�udnia nad Ba�tyk i z Rusi na zach�d. W po�owie IX w. by� on najprawdopodobniej jedn� z wa�niejszych osad plemienia �l�an, kt�rych centrum stanowi�a g�ra �l�a. Od ko�ca tego wieku a� do po�owy X w. Wroc�aw wraz z ca�ym �l�skiem nale�a� do pa�stwa czeskiego. W 2. po�. X w., najprawdopodobniej w 990 r., Wroc�aw jako pot�ny gr�d, stolica osobnej dzielnicy, wszed� w sk�ad piastowskiej Polski. Centrum stanowi� obronny gr�d, siedziba feuda�a i jego dru�yny wojskowej. Obok na podgrodziu r�wnie� otoczonym obwarowaniami, mieszkali i produkowali swe wyroby rzemie�lnicy, a na placu targowym handlowali kupcy. �lady tego najstarszego grodu odkryto na Ostrowie Tumskim obok obecnego ko�cio�a �w. Marcina, podgrodzia za� na terenie mi�dzy ko�cio�em �w. Krzy�a a katedr� (zrekonstruowany model ca�o�ci znajduje si� w Muzeum Historycznym w Ratuszu).
Znaczenie Wroc�awia zacz�o wzrasta�; w 1000 r. sta� si� on stolic� biskupstwa obok Krakowa, Gniezna i Ko�obrzegu. W 1109 r. stoczono pod Wroc�awiem - na Psim Polu - bitw� z cesarskimi wojskami Henryka V, kt�ra utwierdzi�a niepodleg�o�� Polski. W zasadzie od 1138 r. sta� si� Wroc�aw stolic� odr�bnej dzielnicy, rywalizuj�c z Krakowem. Teren pierwotnego podgrodzia, zbyt ma�y wobec wzrastaj�cej liczby ludno�ci i nowych fundacji, zosta� poszerzony o tereny po�o�one na p�noc od Odry: na O�binie powsta� klasztor �w. Wincentego, na Wyspie Piaskowej za� klasztor NP Marii na Piasku, oba fundowane i wyposa�one przez Piotra W�asta i jego �on�. Na lewym brzegu Odry, obok ko�cio�a �w. Maurycego, powsta�a du�a osada tkaczy wallo�skich z Arras (Francja). Obok mostu piaskowego, na terenie obecnego Nowego Targu rozplanowano nowy rynek miejski z wytyczonymi ulicami. Obok niego za�o�ono nowe ko�cio�y i klasztory: ko�ci� �w. Marii Magdaleny, ko�ci� Franciszkan�w, a do dawnego ko�cio�a �w. Wojciecha sprowadzili si� dominikanie. Ten �ywio�owy rozw�j przerwa� najazd tatarski w 1241 r., kt�ry zniszczy� lewobrze�ne miasto. Odbudowuj�ce si� miasto, lokowane na prawie niemieckim, zosta�o przeniesione dalej na po�udnie. Na nowym terenie w latach 1241-1242 wytyczono prostok�tny rynek i prostopadle do niego biegn�ce ulice. Miasto otoczono rowami i wa�em z palisad�. Rozwijaj�cy si� handel tranzytowy przyczyni� si� do wzrostu bogactwa i politycznego znaczenia Wroc�awia. Mieszczanie wznie�li gotycki ratusz, rozpocz�ty ju� przed 1299 r., sukiennice, ko�cio�y miejskie �w. Marii Magdaleny i �w. El�biety, a ca�o�� zosta�a otoczona podw�jnym murem, z bramami. Dzi�ki trwa�ym zwi�zkom ekonomicznym �l�ska z Polsk� miasto bogaci si� i szybko rozwija, nale��c na prze�omie XIV i XV w. do najwi�kszych miast Europy �rodkowej. W 1404 r. we Wroc�awiu przebywa� W�adys�aw Jagie��o, prowadz�c rokowania z kr�lem czeskim Wac�awem IV w sprawie odzyskania �l�ska. Wojny z husytami (1420-1435) i okres p�niejszy przynios�y miastu straty. Druga po�owa XV i pierwsza XVI w. up�yn�y we Wroc�awiu na walce z Jerzym z Podiebradu oraz na zatargach z Polsk�, w wyniku kt�rych miasto dotkliwie ucierpia�o na zerwaniu stosunk�w handlowych. Zmiana kierunku dr�g handlowych i utrata rynk�w wschodnich powoli przyczyni�y si� do upadku gospodarczego znaczenia Wroc�awia. Kryzys ten pog��bi� jeszcze okres wojny trzydziestoletniej i panuj�cej w�wczas zarazy. Przej�cie Wroc�awia ze �l�skiem w 1741 r. pod panowanie Prus bynajmniej nie wp�yn�o na gospodarcze o�ywienie miasta. Mimo przej�cia pod w�adz� Hohenzollern�w gospodarcze zwi�zki Wroc�awia z Polsk� nadal pozosta�y silne przez powi�zanie rzemios�a i przemys�u z polskim odbiorc�. Post�puj�ca industrializacja stworzy�a podstaw� do dalszego rozwoju miasta w XIX i 1. po�. XX w.
Nast�puje rozw�j kolei �elaznej; w 1842 r. zostaje otwarta linia Wroc�aw-O�awa, w 1843 r. powstaje dworzec �wiebodzki, w 1856 r. dworzec G��wny, a w latach 1864-1867 Nadodrza�ski. Wzrost ilo�ci mieszka�c�w prowadzi do terytorialnego rozszerzenia miasta, kt�re otaczaj� nowe dzielnice. Wznosi si� r�wnie� szereg charakterystycznych obiekt�w:
Most Grunwaldzki (1910), Hal� Ludow� (1913) i Stadion Olimpijski (1926-1928). Nadal we Wroc�awiu mieszka i pracuje liczna ludno�� polska. Przebywa� tu Wincenty Pol, w Gimnazjum �w. El�biety naucza� j�zyka polskiego Jerzy Samuel Bandkie, a firma wydawnicza rodziny Korn�w rozpowszechnia�a dzie�a autor�w polskich. R�wnolegle dzia�a w mie�cie ca�y szereg organizacji polonijnych. Prze�ladowania Polak�w przybieraj� na sile w okresie w�adzy partii hitlerowskiej w III Rzeszy. Wroc�aw zamieniony na twierdz� w ostatnim etapie drugiej Wojny �wiatowej poddaje si� dopiero 7 maja 1945 r., jako zniszczone w 68% miasto. Mimo katastrofalnego stanu rozpoczyna si� okres odbudowy zak�ad�w przemys�owych, zaplecza mieszkalnego, pomnik�w kultury oraz instytucji naukowych. Wroc�aw jako nowoczesny o�rodek naukowo-przemys�owy nabiera coraz wi�kszego znaczenia w�r�d innych miast polskich.

- Ratusz wymieniany jest po raz pierwszy w 1299 r. By�o to za�o�enie dwunawowe z wie�� od zachodu. W 1. po�. XIV w. dobudowano cz�� wschodni� z sal� ksi���c� na pi�trze. W 2. po�. XV i na pocz�tku XVI w. nast�pi�a dalsza rozbudowa (lata 1471-1504): dodano od po�udnia trzeci� naw� i stworzono jednolit� elewacj�, ozdobion� trzema wykuszami, a nast�pnie dostawiono pozosta�e pomieszczenia i nakryto je bogatymi sklepieniami �ebrowymi. Ca�o�� tego wspania�ego dzie�a z epoki p�nego gotyku zosta�a zrealizowana przez �u�yck� strzech� budowlan�, kierowan� przez Paw�a Preusse z Mi�ni i rze�biarza Bricciusa Gauszke ze Zgorzelca, przy wsp�pracy mistrz�w miejscowych Josta Tauchena i Hansa Bertolda. Bogato profilowany szczyt wschodni wykonano ok. 1500 r. ozdabiaj�c go zegarem w 1580 r. Wie�� zachodni� zwie�czono renesansowym he�mem w 1558 r. Restaurowany w ko�cu XIX w., zniszczony w 1945 r. zosta� poddany gruntownym pracom rekonstrukcyjnym w latach 1949-1953. Obecnie stanowi klejnot architektury gotyckiej. Najbogatsz� fasad� po�udniow� z trzema wykuszami pokrywaj� wspania�e rze�by, przedstawiaj�ce r�ne typy mieszczan, rycerzy itp. w formie dw�ch poziomych fryz�w rozdzielaj�cych kondygnacje. Ca�o�ci dekoracji dope�niaj� du�e pos�gi charakterystycznych postaci �redniowiecza, wykonane w XIX w. Jasne przestronne wn�trza tak tr�jnawowe Wielkiej Sali jak i Sali Ksi���cej, nakryte bogatymi sklepieniami nale�� do najwspanialszych na �l�sku i uderzaj� bogactwem dekoracji oraz jej wysokim poziomem artystycznym.
- Mury miejskie. Pierwszym pasem obronnym, otaczaj�cym miasto lokowane po 1241 r., by� r�w, wa� i cz�stok�. Od 1260 r. rozpocz�to budow� mur�w z wie�ami obronnymi i bramami, ca�o�� otaczaj�c fos�. Zasila�y j� wody O�awy i prawdopodobny jej bieg by� nast�puj�cy: ul. K. Janickiego, ul. Ofiar O�wi�cimskich, dalej zau�ek Zamkowy i ul. Siedmiu K�, �ukiem zau�ku Ruskiego, wzd�u� ul. Bia�osk�rniczej, wpada�a ona do Odry w pobli�u Wyspy M�y�skiej. Od po�o�onego na p�noc terytorium ksi���cego (obecny teren pl. Nankera), mieszcz�cego zamek oraz fundacje zakonne, miasto oddzielone by�o sztuczn� fos�. Ca�o�� terenu otacza� mur wzniesiony z ceg�y na fundamencie z kamienia �amanego, rozdzielony trzydziestu dziewi�cioma basztami i pi�cioma bramami miejskimi: Piaskow�, O�awsk�, �widnick�, Rusk� i Mikc�ajsk�. Baszty kwadratowe przewy�sza�y mur �rednio o trzy metry i zwie�czone by�y blankami. W ko�cu XIII w. w zwi�zku z terytorialnym rozwojem miasta rozpocz�to budow� nowych umocnie�. W tym te� czasie nast�pi�o w��czenie terenu ksi���cego w obronny obszar miasta. Ca�o�� tych prac realizowanych w�a�ciwie przez ca�y XIV i XV w. przynios�a miastu nowe fortyfikacje murowane, wzmocnione obok baszt i bram p�kolistymi bastejami wysuni�tymi przed mury. Od wschodu poszerzano miasto dopiero w 1589 r. w zwi�zku z budow� nowych obwarowa� bastionowych. Rozbudowa tych fortyfikacji, g��wnie projektu H. Schneidra, trwa�a prawie do ko�ca XVII w. Po nowo�ytnych uzupe�nieniach dokonanych przez Fryderyka II pocz�to je niszczy� prawie zupe�nie na rozkaz Napoleona od 1807 r. Obecnie z pierwszego pier�cienia mur�w obronnych zachowa�a si� kwadratowa baszta ze �ladami krenela�a oraz po��czony z ni� fragment mur�w miejskich (ul. K. Janickiego), po�o�one we wschodniej cz�ci miasta. Z drugiego pier�cienia mur�w (pocz�tek XIV w.) zachowa�y si� pewne fragmenty na terenie dawnego arsena�u miejskiego w p�nocno-zachodniej cz�ci miasta, oraz szereg p�nogotyckich p�askorze�b z 2. po�. XV w., pochodz�cych z bramy Mikolajskiej rozebranej w 1817 r. i przeniesionych na elewacj� ko�cio�a pw. 11 Tysi�cy Dziewic w latach 1822-1823 (ul. Jedno�ci Narodowej 88/89). Zachowa�a si� r�wnie� ods�oni�ta i cz�ciowo zrekonstruowana (1970-1971) p�nogotycka basteja p�kolista z ko�ca XV w. z kolistymi strzelnicami i wie�yczkami stra�niczymi (A1. J. S�owackiego). Z obwarowa� ziemnych dotrwa�y dwa pot�ne bastiony: jeden po�udniowo-wschodni (obecne Wzg�rze Partyzant�w), oraz bastion ceglarski - naro�ny p�nocno-wschodni nad Odr� (obok Muzeum Narodowego). Opr�cz tego istniej� du�e partie fosy miejskiej, otaczaj�ce stare miasto zwartym pier�cieniem.
- Katedra �w. Jana Chrzciciela. Najprawdopodobniej od 1000 r. istnia�a tu drewniana katedra, w kt�rej pierwszym biskupem by� Jan. W 1158 r. biskup Wauthier de Mallonne rozpocz�� budow� katedry murowanej w stylu roma�skim. Budowa jej trwa�a do�� d�ugo, gdy� uko�czy� j� dopiero biskup Zyros�aw (1170-1198) ok. 1180 r. Obecnie zachowa�y si� z niej, pr�cz fragment�w rze�b portalowych, odkryte w 1948 r. fragmenty krypty dawnej katedry pod obecnym prezbiterium. Budow� obecnego prezbiterium w stylu gotyckim rozpocz�to w 1244 r. i trwa�a ona do konsekracji w 1272 r. Korpus nawowy z wie�ami wzniesiono w 1. po�. XIV w., ma�e prezbiterium od wschodu (kaplica Mariacka) uko�czy� w 1361 r. biskup Przec�aw z Pogorzeli, znajduj�c w niej miejsce swego spoczynku. Oko�o 1400 r. prowadzono dalsz� rozbudow� cz�ci zachodniej; w 1416 r. uko�czono wie�� p�nocn�, po�udniow� za� w 1430 r. Ozdobn� krucht� od zachodu zbudowano w latach 1465-1468. Dalsze wieki powi�ksza�y katedr� o nowe fundacje om�wione poni�ej. Rok 1945 przyni�s� zniszczenie budynku w 80%, zrekonstruowanego w latach 1946-1951, a ostatnie badania w 1969 r. pozwoli�y na ods�oni�cie i rekonstrukcj� pierwotnego podzia�u fasady zachodniej z ozdobnym oknem,
- Katedra przedstawia si� obecnie jako trzynawowa bazylika bez transeptu, z prezbiterium otoczonym prostok�tnym obej�ciem i z czterema wie�ami: dwiema od wschodu i dwiema od zachodu. Wn�trze jest dwunastoprz�s�owe, z czego po�owa przypada na prezbiterium, a po�owa na naw� g��wn�. W prezbiterium zastosowano roma�ski system zwi�zany (patrz Trzebnica) o sze�ciopolowych sklepieniach krzy�owo-�ebrowych. Sklepienia d�wigaj� prostok�tne filary, g�adkie od strony prezbiterium, gdy� pot�ne wi�zki s�u�ek wspieraj� si� tu na li�ciastych konsolach, za� w arkadach i nawach bocznych s�u�ki sprowadzono do posadzki i osadzono w attyckich bazach. Ro�linna dekoracja kapiteli, o wysokim poziomie artystycznym, reprezentuje epok� przej�ciow� roma�sko-gotyck�. Kamienne maswerki okien maj� bogate podzia�y; szczeg�lnie efektowne jest okno wschodnie z czterocz�ciowym maswerkiem. Przeciwstawieniem prezbiterium jest o wiele skromniejszy korpus nawowy. Prz�s�o wschodnie, szersze od nast�pnych imituje transept. Nad naw� �rodkow� zrekonstruowano sklepienie kolebkowe z lunetami. Po bokach prz�s�a wschodniego, w nawach bocznych sklepienia s� tr�jdzielne, wsparte na po�rednich osiach kaplic; poza nimi w nawach bocznych sklepienia krzy�owo-�ebrowe. Na �cianach nawy �rodkowej biegnie poziomy fryz, z�o�ony z p�uk�w, wype�nionych maswerkiem. Od po�udnia do prezbiterium przylega zakrystia. Od wschodu ca�o�� zamyka kaplica Mariacka, kt�ra w swym usytuowaniu i formie jest replik� analogicznej kaplicy Mariackiej w krakowskiej katedrze na Wawelu, co zwi�zane jest z osob� biskupa Nankera, kt�ry ze stolicy krakowskiej zosta� przeniesiony do Wroc�awia. Nakrywa j� bogate sklepienie, za�o�one na tr�jk�tach; kamienne maswerki w oknach cz�ciowo nale�� ju� do gotyku p�omienistego. Mi�dzy skarpami przyporowymi wzd�u� korpusu katedry biegn� kaplice i kruchty, dobudowane od ko�ca XIV po XVI w. Wie�e zachodnie o smuk�ych proporcjach s� siedmiokondygnacjowe o skarpach bogato rze�bionych. Pomi�dzy nimi znajduje si� wysuni�ty ku zachodowi p�nogotycki przedsionek, wyposa�ony we wspania�� rze�b� kamienn�. Zwracaj� uwag� ponownie u�yte tu zachowane fragmenty rze�bione z katedry roma�skiej. Na p�nocnej zewn�trznej �cianie umieszczono pod p�nogotyckim baldachimem kopi� zniszczonej w 1945 r. roma�skiej rze�by �w. Jana Chrzciciela, a od po�udnia posta� �w. Wincentego z 1470 r. We wn�trzu zachowa� si� kamienny portal wiod�cy do zakrystii, z dat� 1517 r. Jest to najstarszy datowany portal renesansowy na �l�sku, zwi�zany z osob� biskupa Jana Turzo, prekursora nowej sztuki na tym terenie. Drewniane drzwi o bogatej snycerce, wiod�ce do katedry od zachodu i po�udnia, pochodz� z ok. 1700 r. Z obecnego wyposa�enia wn�trza, odbudowanego po zniszczeniach wojennych w 1945 r., zwracaj� uwag�: w o�tarzu g��wnym rze�biony tryptyk z 1522 r. ze scen� Za�ni�cia NP Marii, pochodz�cy z Lubina; na zako�czeniu nawy g��wnej dwa o�tarze: jeden z p�askorze�b� przedstawiaj�c� M�cze�stwo �w. Wincentego, wykonan� przez Adriana de Vries w 1614 r., drugi z tzw. obrazem Sobieskiego, pochodz�cym z ko�cio�a w Mi�dzylesiu (darowanym Sobieskiemu przez papie�a Klemensa XI dla uczczenia pami�ci oswobodzenia Wiednia). Ambona pochodzi z ok. 1725 r. z rze�bami w alabastrze J. J. Urba�skiego. Stalle w prezbiterium przeniesiono tu z ko�cio�a �w. Wincentego we Wroc�awiu; zosta�y wykonane w latach 1662-1665 przez Franciszka Motsza, rze�by za� wysz�y spod d�uta F. Zellera.
- Nagrobki. W kaplicy Mariackiej znajduje si� nagrobek jej fundatora biskupa Przec�awa z Pogorzeli (zm. 1376). Na tumbie nagrobnej spoczywa na p�ycie wykonana w pe�nej rze�bie z marmuru figura zmar�ego, u�o�ona hieratycznie. W prezbiterium trzy p�yty br�zowe biskup�w: Henryka, ksi�cia �l�skiego i biskupa wroc�awskiego (zm. 1398), Piotra Nowaka (zm. 1456) i Rudolfa (zm. 1482). W po�udniowej nawie bocznej mosi�na p�yta nagrobna biskupa Jana Rotha (zm. 1505), sporz�dzona przez Piotra Vischera z Norymbergi w 1496 r. Zmar�y przedstawiony jest frontalnie, w pontyfikalnych szatach, pod gotyckim baldachimem. Z pierwotnego nagrobka biskupa Jana Turzo (zm. 1520) zachowa�a si� tylko posta� w pe�nej rze�bie z bia�ego marmuru. Zmar�y spoczywa na boku z g�ow� wspart� na ramieniu (poza nawi�zuje do w�oskich dzie� w Polsce); nale�y on do najcenniejszych dzie�, powsta�ych pod wp�ywem w�oskiego renesansu. Opr�cz wymienionych wn�trze katedry wype�nia ca�y szereg nagrobk�w i epitafi�w ko�cielnych i �wieckich dostojnik�w kapitu�y wroc�awskiej.
- W naro�niku po�udniowo-wschodnim znajduje si� kaplica �w. El�biety, wzniesiona w latach 1684-1700 jako fundacja kardyna�a Fryderyka, elektora heskiego. Jest to wspania�e dzie�o w�oskiego baroku, wzniesione wg projekt�w Giacoma Scianci, Za�o�one na prostok�cie, z ma�ym prezbiterium, nakryte kopu�� zwie�czon� latarni�. Bogaty o�tarz i nagrobek fundatora s� �ci�le zwi�zane z architektur� wn�trza. O�tarz g��wny ma form� baldachimu wspartego na kolumnach; pod nim znajduje si� marmurowa rze�ba �w. El�biety (1682 r.) d�uta Ercole Ferraty. Po stronie przeciwnej nagrobek kardyna�a Fryderyka, nawi�zuj�cy form� do rzymskich grobowc�w papie�y. Zmar�y kl�czy w otoczeniu anio��w, alegorycznych symboli �mierci, wdzi�czno�ci i cn�t. Ca�o�� jest dzie�em Domenica Guidi z Rzymu. Efekt ca�o�ci pot�guj� malowid�a p�dzla Giacoma Scianzi i Andrzeja Kowalskiego.
- Kaplica Elektorska znajduje si� w p�nocno-wschodnim naro�niku prezbiterium; zosta�a ufundowana przez biskupa Franciszka Ludwika Neuburga, elektora palatynatu. Zbudowano j� w latach 1716-1724 w stylu barokowym wg plan�w s�ynnego wiede�skiego architekta J. B. Fischera z Erlach. Za�o�ona zosta�a na prostok�cie, z absyd�, nakryta kopu�� na elipsie, zwie�czon� latarni�. �ciany, pokryte szarym marmurem wype�niaj� rze�by o bogatym programie ideowym; naprzeciw o�tarza znajduje si� nagrobek zmar�ego fundatora. Supraporty nad drzwiami przedstawiaj� sceny ostateczne i s� dzie�em Ferdynanda Brokofa z Pragi; efektu dope�niaj� freski, przedstawiaj�ce Ojc�w Ko�cio�a a w kopule str�cenie anio��w p�dzla Carla Carlone.
- Od po�udnia przylega do nawy kaplica Naj�wi�tszego Sakramentu z XVIII w. o wn�trzu nakrytym kopu�� i bogato ozdobionym dekoracj� stiukow�. Od p�nocy znajduje si� kaplica Zmar�ych z 1709 r. za�o�ona na kole z dwoma p�kolistymi absydami.
- Ko�ci� �w. Anny i klasztor Augustianek (ul. �w. Jadwigi), barokowy, po�o�ony na Wyspie Piaskowej, zosta� wzniesiony w latach 1687-1690, zniszczony w 1945 r., obecnie w trakcie odbudowy. Jest to budowla ceglana, murowana, tynkowana, jednonawowa, z p�kolist� absyd�, nakryta czteroprz�s�owym sklepieniem krzy�owym, o elewacji podzielonej pilastrami i zwie�czonej tr�jk�tnym szczytem z wolutami.
- Obok od p�nocy przylega trzytraktowy budynek dawnego klasztoru o trzech kondygnacjach, zbudowany w latach 1709-1715, ca�kowicie wypalony w 1945 r., odbudowany w latach 1958-1960, o skromnej architekturze.
- Dalej na p�noc s�siaduje z nim gotycka kaplica dawnego szpitala �w. Anny. Wzniesiona w latach 1375-1385, z prostok�tnym prezbiterium, z naw� o sklepieniu wspartym na centralnym filarze, przebudowana w XIX w. na budynek mieszkalny.
- Ko�ci� �w. Antoniego i klasztor Franciszkan�w reformat�w (ul. �w. Antoniego), zosta� wzniesiony w latach 1685-1692 pod kierunkiem wroc�awskiego mistrza budowlanego Mateusza Bienera, wg projektu w�oskiego architekta. Jest to za�o�enie prostok�tne, jednonawowe, z rz�dami kaplic i emporami ponad nimi. Wn�trze podzielone na prz�s�a pilastrami nakrywa kolebka z lunetami. Fasada tr�josiowa, podzielona zdwojonymi pilastrami zwie�czona jest wolutowym szczytem i tr�jk�tnym przycz�kiem. Ca�o�� za�o�enia sta�a si� wzorem dla wielu p�niejszych ko�cio��w barokowych na �l�sku. Wyposa�enie barokowe wsp�czesne jest okresowi budowy obiektu.
- Od wschodu przylega do ko�cio�a budynek klasztorny z wewn�trznym dziedzi�cem, utrzymany w skromnej funkcjonalnej architekturze,
- Ko�ci� �w. Barbary, obecnie cerkiew prawos�awna (ul. Miko�aja), zbudowany w 2 i 3 �w. XV w., od 1525 r. u�ytkowany jako ko�ci� ewangelicki, zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1961-1967. Orientowany, murowany, z dwuprz�s�owym prostok�tnym prezbiterium, oskarpowanym i nakrytym sklepieniem krzy�owo-�ebrowym. Korpus trzynawowy, halowy, tr�jprz�s�owy nakrywaj� sklepienia krzy�owo-�ebrowe. Nad naw� g��wn� i prezbiterium za�o�ono dach dwuspadowy, a nad nawami bocznymi oddzielne dachy z tr�jk�tnymi szczytami. Od zachodu wznosz� si� dwie wie�e, z kt�rych tylko po�udniow� wyprowadzono do pe�nej wysoko�ci.
- Ko�ci� i klasztor Bernardyn�w obecnie Muzeum Architektury (ul. Bernardy�ska), zbudowany zosta� w latach 1463-1502, we wschodniej cz�ci przez mistrza Hansa Bertolda, powi�kszony o kaplic� od po�udnia w 1465 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1956- 1971. Orientowany, murowany, z trzynawowym bazylikowym, sze�cioprz�s�owym korpusem, z wyd�u�onym, trzyprz�s�owym, zako�czonym poligonalnie prezbiterium. Nad prezbiterium i naw� g��wn� sklepienia gwia�dziste, w nawach bocznych krzy�owo-�ebrowe. Portal zachodni o nadpro�u w formie o�lego grzbietu pochodzi z XIX w. Od po�udnia pomi�dzy prezbiterium a korpusem nawowym wznosi si� kwadratowa wie�a.
- Po po�udniowej stronie wznosi si� budynek dawnego klasztoru, powsta�y wsp�cze�nie z ko�cio�em, zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1957-1965. Murowany, za�o�ony wok� czworobocznego dziedzi�ca, z wyd�u�onym skrzyd�em od zachodu (dawny szpital), dwutraktowy, pierwotnie dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi. We wn�trzach kru�ganki ze sklepieniami krzy�owo-�ebrowymi, a w skrzydle p�nocnym zakrystia o sklepieniu wspartym na jednym filarze.
- Ko�ci� �w. Tr�jcy i klasztor Bonifratr�w (ul. Traugutta). W 1682 r. uzyskali bonifratrzy parcel� poza bram� O�awsk� na budow� szpitala. Ko�ci� zosta� zrealizowany w latach 1714-1715 przez J. B. Peintnera przy wsp�pracy M. Steinla. Wn�trze zosta�o za�o�one na eliptycznym planie jako jednonawowe, z rz�dami kaplic po bokach, z prezbitetrium zamkni�tym p�kolist� absyd�, z wie�� na osi fasady zachodniej. Wn�trza nakrywaj� sklepienia beczkowe i �aglaste. Bogate wyposa�enie wn�trza zrealizowane w latach 1724-1736, posiada r�wnie� o�tarz g��wny z 1719 r. wykonany przez Weisfelda oraz ciekawe antepedium o�tarzowe (pierwotnie cz�� gotyckiego nagrobka) z oko�o 1400 r.
- Od po�udnia znajduje si� budynek klasztorny zrealizowany do 1736 r., jednak�e jego rozbudowa w 1864 r. dla potrzeb szpitala zatar�a pierwotne cechy architektoniczne.
- Ko�ci� Bo�ego Cia�a, dawna Komenda Zakonu Joannit�w (ul. �widnicka). Fundacja ko�cio�a pochodzi z ko�ca XIII w., jednak�e budowla obecna zosta�a zrealizowana w ko�cu XIV i przez XV w., cz�ciowo zniszczony w 1945 r., zosta� odbudowany w latach 1955-1963. Jest to trzynawowa bazylika, murowana z ceg�y. Nawa �rodkowa pi�cioprz�s�owa, od wschodu zako�czona jest tr�jbocznie, nakryta sklepieniem gwia�dzistym, nawy boczne siedmioprz�s�owe, nakryte s� sklepieniami tr�jdzielnymi dziewi�ciopolowymi. Tr�jk�tny szczyt zachodni, ze sterczynami, rozdzielony profilowanymi fryzami i �lepymi blendami, murowany z ceg�y w 1. po�. XV w., form� sw� nawi�zuje do szczytu ko�cio�a �w. Wojciecha. Niegdy� wn�trze posiada�o bogaty wystr�j barokowy, zniszczony w 1945 r. Obecnie zachowa�o si� jedynie na �cianie p�nocnej nawy bocznej kamienne sakramentarium w formie trzech ny�, bogato rze�bione, zwie�czone �ukami w formie o�lego grzbietu i kwiatonami z ko�ca XV w., oraz nagrobek dw�ch Joannit�w z postaciami rytymi w p�askim reliefie.
- Ko�ci� �w. Doroty i �w. Stanis�awa (ul. �widnicka), ufundowany w 1351 r. dla zakonu franciszkan�w z okazji ugody zawartej pomi�dzy Kazimierzem Wielkim a cesarzem Karolem IV. Ca�o�� prac budowlanych zosta�a uko�czona po 1400 r. Jest to za�o�enie trzynawowe, halowe, z wyd�u�onym prezbiterium o pi�ciu prz�s�ach, zamkni�tym od wschodu poligonalnie, a od nawy wydzielonym niegdy� bogatym lektorium (fragmenty jego zachowa�y si� w barokowych kaplicach). Nawa g��wna posiada sklepienia gwia�dziste, nawy boczne sklepienia tr�jdzielne dziewi�ciopolowe, prezbiterium za� krzy�owe. Ca�o�� cechuj� wysmukl� proporcje i g�adkie podzia�y �cian ozdobionych jedynie bogatymi maswerkami okien. Do prezbiterium od p�nocy przylega wie�a, niewiele wyst�puj�ca ponad kalenic� dachu. Od zachodu tr�jk�tny szczyt schodkowy o nieco surowych podzia�ach i dekoracji. Bogate wyposa�enie wn�trza, barokowe pochodzi z pocz�tk�w XVIII w. i zawiera dwie z�ocone rze�by �w. Jan�w d�uta L. Webera z ok. 1710 r., oraz wspania�y nagrobek G. Spaetgena (1725-1753) wykonany przez F. J. Mangoldta.
- Od po�udnia przylega� niegdy� budynek klasztorny, spalony w po�arze w 1681 r., po odbudowie ponownie zniszczony w 1890 r. Obecnie zachowa� si� jedynie fragment skrzyd�a p�nocnego o formach gotyckich, nakrytego sklepieniami sieciowymi.
- Ko�ci� �w. El�biety (ul. Kie�ba�nicza i Studencka), za�o�ony wkr�tce po lokacji miasta po 1245 r., w obecnej formie powsta� w ci�gu XIV w. Jest to budowla trzynawowa, bazylikowa z sze�cioprz�s�owym korpusem nawowym. Czwarte prz�s�o od wschodu jest szersze od pozosta�ych i imituje transept Prezbiterium towarzysz� nawy boczne w uk�adzie bazylikowym, a ca�o�� od wschodu zamkni�ta jest poligonalnie. Wzd�u� naw bocznych biegn� rz�dy kaplic dostawianych w ci�gu XV w. Wn�trze o wysmuk�ych proporcjach, o zredukowanych podzia�ach, dziel� wyd�u�one filary o ��obkowanych naro�ach, a nakrywa sklepienie krzy�owo-�ebrowe. Z zewn�trz ko�ci� jest oskarpowany, a przy ostatnim prz�le nawy po�udniowej wznosi si� kwadratowa wie�a z lat 1450-1456, nale��ca do najwy�szych na �l�sku. Zwie�czona pierwotnie w 1486 r. iglicowym he�mem, po jego po�arze, nakryta renesansowym w 1535 r., kt�ry zosta� zniszczony przez po�ar w 1975 r.
- Wyposa�enie wn�trza: w prezbiterium kamienne tabernakulum b�d�ce dzie�em Jodokusa Tauchena z lat 1453-1455 (wysoko�ci 15 m), za�o�one na sze�cioboku, podtrzymywane przez rze�bione g�owy anio��w. R�wnie� w prezbiterium znajduj� si� drewniane stalle o cechach p�nogotyckich, w nawie bocznej - dwusiedzeniowe stalle z 2. po�. XVI w. O�tarz g��wny pochodzi z 1653 r., ambona z wielobarwnego marmuru z drewnianym zwie�czeniem z 1652 r. Na zako�czeniu nawy g��wnej znajdowa� si� wspania�y prospekt organowy, dzie�o M. Englera z lat 1752-1761, zniszczony w po�arze w 1976 r. Wn�trze posiada najwi�ksz� na �l�sku ilo�� nagrobk�w i epitafi�w mieszcza�skich od XV do XVIII w. Do najciekawszych nale�y nagrobek radcy Henryka Rybisza (zm. 1544) we wschodniej absydzie po�udniowej nawy bocznej. Wzorcowany na pierwszym renesansowym nagrobku baldachimowym biskupa Jana Turzo, obejmuje dwuarkadow� loggi�, we wn�trzu kt�rej spoczywa p�le��c posta� zmar�ego. Typ renesansowego epitafium reprezentuje wspania�e dzie�o wykonane przez F. Grossa i G. Hendrika ok. 1585 r. dla M. Rehdigera.
- Ko�ci� Imienia Jezus (pl. Uniwersytecki), wzniesiony przy kolegium jezuit�w, od 1818 r, u�ytkowany jako miejski ko�ci� parafialny �w. Macieja. Zbudowano go w latach 1689-1698 jako za�o�enie prostok�tne, jednonawowe z rz�dami kaplic po bokach i emporami ponad nimi. Naw� g��wn� nakrywa sklepienie kolebkowe, nad kaplicami i emporami sklepienia �aglaste. Zwracaj� uwag� wspania�e malowid�a na sklepieniach, dzie�o J. Micha�a Rottmayera, uko�czone w 1706 r. Wyposa�enie wn�trza p�nobarokowe z lat 1722-1727, wykonane zosta�o pod kierunkiem Krzysztofa Tauscha, a o�tarz g��wny w 1724 r.
- Ko�ci� �w. Idziego (pl. Katedralny), po�o�ony na p�noc od katedry. Zosta� zbudowany w 1. po�. XIII w. w stylu p�noroma�skim i nale�y do najstarszych ceglanych budowli Wroc�awia. Prezbiterium jest kwadratowe, zamkni�te od wschodu tr�jboczn� absyd�. Nakrywa je sklepienie krzy�owe z �ebrami wspartymi na przy�ciennych naro�nych s�u�kach o rze�bionych g�owicach. Nad prostok�tn� naw� obecnie rozpo�ciera si� sklepienie kolebkowe. Od po�udnia kamienny uskokowy portal roma�ski o p�kolistym tympanonie. Ca�y ko�ci� od zewn�trz obiega ceglany fryz arkadowy. Prowadzone ostatnio badania ods�oni�y fragmenty budowli wcze�niejszej (XII w.) i fragmenty odmiennego nieco uk�adu wn�trza nawy, posiadaj�cej pierwotnie jeden filar wspieraj�cy sklepienie.
- Ko�ci� �w. Katarzyny i klasztor Dominikanek (ul. �w. Katarzyny), ufundowany w 1296 r., w obecnej postaci zosta� wzniesiony w latach 1314-1378, przebudowany od zachodu w XVIII w., cz�ciowo zniszczony w 1945 r. Obecnie po cz�ciowej przebudowie ok. 1462 r. jest za�o�eniem dwukondygnacjowym. Kondygnacja g�rna prostok�tna, czteroprz�s�owa, nakryta by�a sklepieniem krzy�owo-�ebrowym, kondygnacja dolna dwunawowa, siedmioprz�s�owa.
- Obok od p�nocy wzniesiony w XIV w. budynek klasztorny. Przebudowywany wielokrotnie w ci�gu wiek�w, cz�ciowo zniszczony w 1945 r., obecnie w trakcie odbudowy. Dwuskrzyd�owy, trzykondygnacjowy, dwutraktowy, zachowa� gotyckie mury, fragmenty sklepie� krzy�owo-�ebrowych, obramie� okiennych i portali.
- Ko�ci� �w. Klary i klasztor Urszulanek (pl. Nankera), ufundowany dla przyby�ych w 1257 r. klarysek, konsekrowany w 1260 r., w nast�pnych latach powi�kszony od po�udnia o kaplic� �w. Jadwigi (1265 r.), gruntownie przebudowany w baroku w latach 1693-1699, zniszczony w 1945 r., cz�ciowo odbudowany w latach 1958-1960, przebadany i zrekonstruowany w latach 1968-1970. Pierwotnie by�a to budowla ceglana, dwunawowa, nakryta dachami dwuspadowymi. W trakcie przebudowy barokowej wg projektu J. G. Knolla podwy�szona, przesklepiona kolebk� i ozdobiona bogatym wystrojem barokowym, od 1810 r. przekazana urszulankom. Obecnie, po ostatnich pracach, po�udniowej kaplicy przywr�cono pierwotn� funkcj� mauzoleum grobowego Piast�w wroc�awskich, w kt�rym wyeksponowano szereg odnalezionych nagrobk�w, a rze�bion� posta� ksi�cia Henryka VI umieszczono ponownie na sarkofagu.
- Od zachodu i p�nocy przylega do� budynek klasztoru wzniesiony wg projektu J. G. Knolla w latach 1696-1701. Za�o�ony na prostok�cie z wewn�trznymi dziedzi�cami, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, z pilastrowym podzia�em elewacji i sklepionych kolebk� wn�trzach.
- Ko�ci� �w. Krzysztofa (pl. �w. Krzysztofa), obecnie ewangelicki. Wzniesiony ok. 1409 r. przez Henryka z Z�bkowic, powi�kszony o wie�� w 1461 r., restaurowany w XVI i XVII w., zniszczony w 1945 r., zabezpieczony w latach 1947-1950, odbudowany w 1959 r. Orientowany, murowany z prostok�tn� trzyprz�s�ow� naw�, zako�czonym poligonalnie prezbiterium, o wn�trzu nakrytym sklepieniem krzy�owym i sieciowym.
- Na zewn�trz od p�nocy rze�ba �w. Krzysztofa z 1462 r. oraz kamienne epitafia z 1509 r. i z 2. po�. XVI w.
- Ko�ci� �w. Krzy�a (pl. Ko�cielny), nale�y do najcenniejszych zabytk�w architektury �l�ska. Jego dwupoziomowe za�o�enie ma zaledwie kilka odpowiednik�w na terenie Europy. Zosta� on ufundowany przez ksi�cia Henryka IV w 1288 r., a konsekracja dolnego ko�cio�a �w. Bart�omieja odby�a si� ju� w 1295 r. Budowa g�rnego ko�cio�a �w. Krzy�a przeci�gn�a si� do 1350 r., zniszczony w 1945 r., zosta� odbudowany w latach 1946-1957. Ko�ci� dolny za�o�ony na planie krzy�a z transeptem, jako trzynawowy, halowy, przy czym proste sklepienia krzy�owo-�ebrowe wspieraj� si� na pot�nych kwadratowych filarach. We wn�trzu zwraca uwag� p�yta nagrobna biskupa Nankera (zm. 1341). Ryta w kamieniu posta�, o uk�adzie frontalnym i mi�kkim modelunku szat, stoi pod baldachimem. Obok nagrobki biskupa J. Rosenberga (zm. 1467) i kanonika Przemys�awa z Opawy (zm. 1478).
- Za�o�enie ko�cio�a g�rnego jest analogiczne do dolnego, ale przewy�sza go smuk�o�ci� proporcji. Posiada trzyprz�s�owe prezbiterium i ramiona transeptu zako�czone poligonalnie. Nawa g��wna korpusu trzyprz�s�owa, nakryta sklepieniami gwia�dzistymi, nawy boczne sze�cioprz�s�owe, o sklepieniach tr�jdzielnych-dziewi�ciopolowych. Filary prostok�tne o profilowanych naro�ach bez kapiteli przechodz� w arkady mi�dzynawowe. Zworniki �eber sklepiennych bogato rze�bione. Okna wype�nione tr�jdzielnymi maswerkami o motywach p�nogotyckich. Bry�a o przenikaj�cych si� tr�jk�tnych szczytach dach�w naw bocznych wzbogacona jest dwoma wie�ami przy transepcie, z kt�rych niestety tylko po�udniow� zwie�czono wysmuk�ym iglicowym he�mem. We wn�trzu ko�cio�a g�rnego w nawie p�nocnej zachowa� si� portal z ostro�ukowym rze�bionym tympanonem z symbolem Tr�jcy �w. w otoczeniu fundator�w ko�cio�a ksi�cia Henryka IV i jego �ony. W zakrystii p�nogotycka rze�biona nisza sakramentarium.
- Ko�ci� �w. �azarza (ul. R. Traugutta), wymieniany od 1260 r. jako szpitalny, powsta� na terenie pobliskiego osiedla tkaczy wallo�skich. Obecny wzniesiono w 2. po�. XIV w. jako budowl� ceglan� jednonawow�, z prostok�tnym prezbiterium nakrytym dwuprz�s�owym sklepieniem krzy�owo-�ebrowym. Zachowa� we wn�trzu dwa malowane skrzyd�a o�tarzowe z 2. po�. XV w.
- Ko�ci� �w. Macieja (ul. Szewska), pierwotnie zamkowy, potem przekazany zakonowi szpitalnik�w z "Gwiazd�" przyby�ym do Wroc�awia w 1236 r. Wzniesiony w 2. po�. XIII w-, powi�kszony od wschodu w XIV w. Orientowany, murowany, na planie krzy�a, kt�rego ramiona zamkni�to poligonalnie z prostok�tn� naw� od zachodu. Wn�trza nakrywaj� sklepienia krzy�owo-�ebrowe wsparte na rze�bionych konsolach i zamkni�te rze�bionymi zwornikami. Od po�udnia pomi�dzy prezbiterium a transeptem wznosi si� wie�a, do�em kwadratowa, z 1489 r., wy�ej przechodz�ca w o�miobok z XVI w. Od po�udnia kamienny uskokowy portal ze s�u�kami o kielichowych kapitelach. We wn�trzu odbudowanym po zniszczeniu w 1945 r. fragmenty wyposa�enia oraz nagrobek Bart�omieja Mandla z 1570 r.
- Od po�udnia kamienny pomnik �w. Jana Nepomucena z 1723 r., dzie�o J. J. Urba�skiego.
- Na p�noc od ko�cio�a wznosi si� okaza�y budynek dawnego klasztoru Krzy�owc�w z czerwon� gwiazd� (obecnie Biblioteka Zak�adu im. Ossoli�skich), wzniesiony wg plan�w architekta Jana Baptysty Mathieu w latach 1676-1715. Zosta� za�o�ony wok� czworobocznego dziedzi�ca z arkadami, z g��wn� fasad� od p�nocy. O� �rodkow� wyznacza kopu�a belwederu flankowana tr�josiowymi ryzylitami o bogatych szczytach na naro�ach budynku. Wn�trza cz�ciowo przebudowane zachowa�y kilka sal z dekoracj� stiukow� i malarsk� wsp�czesn� okresowi budowy obiektu.
- Ko�ci� �w. Marii Magdaleny (ul. Szewska), za�o�ony w 1226 r. jako parafialny w zwi�zku z oddaniem ko�cio�a �w. Wojciecha zakonowi dominikan�w. Budow� ko�cio�a rozpocz�to w wieku XIII (fragmenty odnaleziono w trakcie bada� w 1968 r.). Obiekt obecny zosta� rozpocz�ty w 1355 r. przez budowniczego Pieszk� (r�wnocze�nie pracuj�cego dla katedry) i uko�czony bez wyprowadzenia wie� ok. 1360 r. Prace przy wie�ach zachodnich trwa�y od 1488 r. Zniszczony w 1945 r., zosta� zrekonstruowany w latach 1960-1970. Jest to prostok�tna trzynawowa bazylika o dziesi�ciu prz�s�ach. W prezbiterium dwa kwadratowe prz�s�a nakryte s� sklepieniem gwia�dzistym, w nawach bocznych sklepieniem tr�jdzielnym, pozosta�� ca�o�� nakrywaj� sklepienia krzy�owo-�ebrowe. Nawy rozdzielaj� prostok�tne filary o ��obkowanych naro�ach z p�askimi lizenami. Wok� ko�cio�a, pomi�dzy szkarpami zewn�trznymi w XV w. umieszczono szereg kaplic. Od p�nocy przylega do prezbiterium dwukondygnacjowa zakrystia i biblioteka o dwunawowych wn�trzach. Na skarpie zachodniej zachowa�a si� kamienna rze�ba Madonny na ksi�ycu z 1499 r. We wn�trzu zwraca uwag�: ambona (uszkodzona w 1945 r.) z lat 1579-1581, dzie�o Fryderyka Grossa; kamienne tabernakulum z ko�ca XIV w., a na �cianach ca�y szereg nagrobk�w i epitafi�w z XVI-XVIII w.
- Osobne miejsce nale�y po�wi�ci� zachowanemu przy po�udniowej �cianie ko�cio�a wspania�emu roma�skiemu portalowi, przeniesionemu tu w 1546 r. z opactwa �w. Wincentego na O�binie. Opactwo to (obecnie teren na skrzy�owaniu ulic B. Prusa i Nowowiejskiej) zosta�o ufundowane przez magnata �l�skiego Piotra W�asta w 2. po�. XII w. dla benedyktyn�w z Ty�ca pod Krakowem, a ju� w 1193 r. przekazane norbertanom, Uleg�o ono ca�kowitemu zniszczeniu przez mieszcza�stwo - jako ostoja polsko�ci - w 1529 r. w wyniku rzekomego zagro�enia najazdu tureckiego, kt�remu mog�o s�u�y� za punkt oparcia. By� to ogromny zesp�, obejmuj�cy trzy ko�cio�y, budynek klasztorny i ca�y szereg zabudowa� gospodarczych, wszystkie ozdobione wspania�� roma�sk� plastyk� kamienn�. Z zespo�u tego poza lu�nymi fragmentami, pierwotnie rozrzuconymi po ca�ym mie�cie jako materia� budowlany (obecnie skrupulatnie zebranymi i eksponowanymi w Muzeum Architektury w dawnym klasztorze bernardyn�w), zachowa� si� wy�ej wymieniony portal, umieszczony w ko�ciele Marii Magdaleny, odtworzony w 1546 r. z fragment�w odnalezionych na gruzach opactwa, co t�umaczy istniej�ce r�nice stylistyczne poszczeg�lnych element�w. Kolumny z motywem zygzakowatych wa�k�w i niekt�re kapitele nawi�zuj� do fragment�w ocala�ych z katedry roma�skiej i ��cz� si� raczej ze sztuk� Lombardii. Inne natomiast �uki archiwolty i kapitele, ze scenami z �ycia Chrystusa, wykazuj� wyra�ne cechy sztuki francuskiej, szczeg�lnie akwita�skiej. G�rne p�koliste pole opisanego portalu wype�nia� dwustronny tympanon (obecnie w Muzeum Narodowym we Wroc�awiu), przedstawiaj�cy po jednej stronie Ukrzy�owanie, na odwrocie za� Za�ni�cie Marii. Skomponowany rytmicznie, wi��e si� ze �rodowiskiem pogranicza francuskiego - z kr�giem artystycznym nad Moz�. Ten najokazalszy w naszym kraju portal roma�ski w swym wyrazie artystycznym nale�y do czo�owych pomnik�w rze�by roma�skiej nie tylko w Polsce, ale i w Europie.
- Ko�ci� �w. Marcina (ul. �w. Marcina). By�a to pierwotnie kaplica zamkowa siedziby ksi���cej na Ostrowie Tumskim. Budowla obecna wzniesiona zosta�a na starszych fragmentach w pocz�tkach XIV w., przebudowana w XV w., zniszczona w 1945 r., odbudowana w latach 1958-1968. Murowana z kamienia i ceg�y, sk�ada si� z nawy za�o�onej na sze�cioboku, z nieregularnie wyst�puj�cym wyd�u�onym prezbiterium, ozdobiona we wn�trzu rz�dem �lepych kamiennych arkad o bogato profilowanych blendach i rze�bionych maswerkach.
- Obok ods�oni�te s� fragmenty za�o�enia zamkowego (po badaniach w 1965 r.) z XIII w., a badania rozpocz�te w 1970 r. na pewno udost�pni� dalsze elementy tego niezwykle ciekawego zespo�u architektonicznego.
- Ko�ci� �w. Maurycego (ul. R. Traugutta), wzniesiony pierwotnie jako ko�ci� parafialny osady tkaczy wallo�skich. Zbudowany w ko�cu XIII w., przebudowany w okresie p�nogotyckim, w 1897 r. powi�kszony o obecny transept i prezbiterium w stylu pseudobarokowym. Z za�o�enia pierwotnego pozosta�a prostok�tna nawa z kwadratow� wie�� od zachodu. We wn�trzu, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zwracaj� uwag� dwie p�nogotyckie rze�by drewniane i barokowy o�tarz w kaplicy p�nocnej.
- Ko�ci� Opatrzno�ci Bo�ej, ewangelicki (ul. Kazimierza Wielkiego), zbudowany w latach 1747-1750 w stylu p�nobarokowym. Jednonawowy, z kwadratow� wie�� od p�nocy, o wn�trzu wype�nionym za�o�onymi na elipsie kondygnacjami empor i rze�bionym wyposa�eniu wsp�czesnym budowie obiektu.
- Ko�ci� Panny Marii na Piasku (ul. �w. Jadwigi). Jest to dawne opactwo kanonik�w regularnych �w. Augustyna, sprowadzonych na �l�sk przez Piotra W�asta, a przyby�ych do Wroc�awia w 1138 r. Z pierwotnego ko�cio�a wzniesionego ok. 1150 r. - po badaniach w latach 1962-1965 - ods�oni�to szereg fragment�w fundament�w (dost�pne w krypcie). Budowl� obecn� wzniesiono w latach 1334-1425, zniszczona cz�ciowo w 1945 r., zosta�a odbudowana w latach 1947-1965. Jest to za�o�enie ceglane, trzynawowe, halowe, z towarzysz�cymi prezbiterium nawami bocznymi, zako�czonymi poligonalnie. Prz�s�a w nawie �rodkowej nakryte s� sklepieniami gwia�dzistymi, w bocznych nawach silnie wyd�u�one prz�s�a s� nakryte sklepieniami tr�jdzielnymi dziewi�ciopolowymi, wykonanymi ok. 1365 r. przez budowniczego Pieszk�. Prostok�tne filary mi�dzynawowe o profilowanych naro�ach bez kapiteli przechodz� w ostro�uki arkad. �ebra sklepienne, wsparte na bogato rze�bionych wspornikach, przedstawiaj�cych prorok�w, Ojc�w Ko�cio�a i anio��w, ozdobionych polichromi�. W oknach kamienne maswerki o p�nogotyckich motywach. Portal zachodni kamienny z tr�jk�tnym przycz�kiem i ro�linn� dekoracj�; z dw�ch wie� zachodnich wyprowadzono tylko po�udniow�. We wn�trzu zwracaj� uwag�: w nawie po�udniowej rze�biony roma�ski tympanon Marii W�ostowiczowej i syna Swi�tos�awa, pochodz�cy z pierwotnego ko�cio�a. Centrum zajmuje Tronuj�ca Madonna w otoczeniu fundator�w. Pod wie�� p�nocn� kamienna chrzcielnica z ok. 1450 r. z rze�bionymi scenami z �ycia Marii, oraz cz�ciowo zrekonstruowane ze znalezionych fragment�w lektorium pomi�dzy prezbiterium a naw�. W p�nocnej nawie bocznej fragmenty polichromii z 2. po�. XV w. Pozosta�e wyposa�enie �redniowieczne pochodzi z r�nych obiekt�w z terenu Dolnego �l�ska.
- Do po�udniowej �ciany ko�cio�a przylega blok dawnego klasztoru Augustian�w (obecnie siedziba Biblioteki Uniwersyteckiej), kt�rego budow� zrealizowano w latach 1709-1730, na miejscu pierwotnego, wg projekt�w J. G. Kalkbrennera. Zniszczony w 1945 r. jako siedziba "komendanta twierdzy Wroc�aw", zosta� odbudowany w latach 1950-1958. Ca�o�� za�o�ona jest wok� czworobocznego dziedzi�ca, dwutraktowa, trzykondygnacjowa, o boniowanym parterze, z kolumnowym portalem na osi elewacji zachodniej.
- Ko�ci� �w. Piotra i Paw�a (ul. Katedralna), wzmiankowany pierwotnie w 1175 r. jako kaplica cysters�w z Lubi��a. Obecny wzniesiony przed 1454 r., odbudowany po po�arze w 1633 r., zniszczony w 1945 r., zrekonstruowany w latach 1952-1953. Murowany, dwunawowy, ze sklepieniem wspartym na jednym filarze i sp�ywaj�cym na wewn�trzne skarpy, z prezbiterium zako�czonym poligonalnie. Zachowa� we wn�trzu rze�biony tryptyk z pocz�tk�w XVI w.
- Ko�ci� �w. Wincentego i Jakuba oraz klasztor premonstrant�w (obecnie Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wroc�awskiego) na pl. Biskupa Nankera. Ko�ci� pierwotnie �w. Jakuba zosta� ufundowany w 1240 r. dla zakonu franciszkan�w. Po zniszczeniu opactwa �w. Wincentego na O�binie w 1529 r. przenie�li si� tu norbertanie i ko�ci� otrzyma� wezwanie �w. Wincentego. Budowla obecna powsta�a w 2. po�. XIII w. i uleg�a przebudowie w XIV i XV w. Zniszczona w 1945 r. odbudowana jest dla cel�w muzealnych. Koaci� posiada sze�cioprz�s�owe prezbiterium, zako�czone poligonalnie od wschodu i pi�cioprz�s�owy, trzynawowy korpus o uk�adzie pseudobazylikowym, z wysokimi nawami bocznymi. Wn�trza nakrywaj� sklepienia krzy�owo-�ebrowe. Od wschodu pomi�dzy prezbiterium a korpusem nawowym wznosi si� kwadratowa wie�a. Obok przy nawie bocznej znajduje si� kaplica Hochberga z 1723 r., zbudowana wg projektu Krzysztofa Hacknera. Za�o�ona na prostok�cie, z kopu�� na elipsie i zwie�czon� latarni�, o wn�trzu zniszczonym w 1945 r. W prezbiterium fragmenty kamiennego portalu z XIII w.
- Obok od p�nocy przylega zesp� klasztorny, powsta�y w latach 1682-1695, zbudowany wg plan�w Hansa Frohlicha. Ca�o�� za�o�ona wok� czworobocznego dziedzi�ca, trzykondygnacjowa, dwutraktowa o bogatych fasadach dzielonych pilastrami, nakryta dachami dwuspadowymi z lukarnami. Wn�trza nakryte sklepieniami barokowymi, a szczeg�lnie sala refektarza zachowa�a stiuki G. Signa z 1686 r.
- Ko�ci� �w. Wojciecha (d. pl. F. Dzier�y�skiego), pierwotnie ko�ci� parafialny osady przedlokacyjnej, przekazany w 1226 r. zakonowi dominikan�w, sprowadzonych tu z Krakowa. Z wczesnogotyckiej budowli ceglanej z po�. XIII w. zachowa�y si� mury nawy i transeptu o kwadratowych prz�s�ach nakrytych pierwotnie sze�ciopolowymi sklepieniami, krzy�owo-�ebrowymi. Jego pierwotn� wysoko�� wyznaczaj� na zewn�trz ceglane fryzy z motywem przecinaj�cych si� arkadek i lilii andegawe�skich (analogiczny fryz wyst�puje w ko�ciele Dominikan�w w Krakowie). W pocz�tkach XIV w. wzniesiono obecne prezbiterium, nakryte sklepieniem w 1330 r., pi�cioprz�s�owe, zako�czone od wschodu poligonalnie. Z zewn�trz opi�to je pot�nymi �ukami oporowymi i bocznymi kaplicami. R�wnocze�nie podwy�szono mury nawy i transeptu i nakryto je sklepieniami krzy�owo-�ebrowymi. Do nawy dobudowano w latach 1488-1500 od zachodu w�skie prz�s�o a ca�o�� zako�czono bogato rozcz�onkowanym szczytem ceglanym. Przecinaj�ce go pionowe blendy rozdzielono poziomo ozdobnymi fryzami, ca�o�� wie�cz�c dwoma wie�yczkami i siedmioma sterczynami. Od po�udnia pomi�dzy transeptem a prezbiterium wznosi si� kwadratowa wie�a. Zniszczony w 1945 r., zosta� odbudowany w dw�ch etapach, poczynaj�c od cz�ci wschodniej, w latach 1948-1950 i 1955-1958.
- Przy po�udniowej �cianie nawy znajduje si� kaplica B�ogos�awionego Czes�awa Odrow��a wzniesiona w latach 1711-1718 przez Benedykta Millera, ozdobiona podzia�em architektonicznym przez Urbana Rauschera w latach 1719-1724, rze�bami przez Leonarda Webera ze �widnicy ok. 1725 r. i freskami przez J. Jakuba Eybelwisera w 1726 r. Jest to dwuprzestrzenna budowla kopu�owa o bardzo bogatym wystroju rze�biarskim wykonanym w alabastrze.
- Od p�nocy przylega do nawy ko�ci�ek �w. J�zefa, zbudowany w 1488 r., pierwotnie jako kaplica �w. Wita. Zbarokizowany w latach 1717-1730, odbudowany po zniszczeniu w 1945 r., od zachodu zamkni�ty jest barokow� elewacj� z wolutowym szczytem.
- Z dawnego budynku klasztornego zachowa� si� jedynie po�o�ony na wsch�d od ko�cio�a budynek mieszcz�cy refektarz z 1724 r. Wn�trze parteru wype�nia wspania�a sala o lustrzanym sklepieniu, ozdobionym dekoracj� stiukow� i malowid�ami pochodz�cymi z po�. XVIII w.
- Uniwersytet, dawne kolegium jezuit�w (pl. Uniwersytecki), zosta� wzniesiony w latach 1728-1741 wg projekt�w najprawodopodobniej Dominika Martinelli i Gabriela Gabrielli przez B�a�eja Peintnera (zm. 1732) i J�zefa Frischa. Jest to budowla barokowa o trzydziestoo�mioosiowej fasadzie, trzykondygnacjowa, dwutraktowa. Budynek ten, obecnie nieco monotonny, wed�ug pierwotnego planu mia� by� bardzo rozcz�onkowany przez wprowadzenie wysokiej wie�y nad przejazdem bramnym i dw�ch mniejszych na ryzalitach. St�d ciekawsze s� elewacje od strony miasta przez stworzenie skr�t�w perspektywicznych i pilastrowe rozcz�onkowanie bry�. Bogatsze nieco jest zaakcentowanie g��wnego portalu wej�ciowego przez wprowadzenie balkonowego ryzalitu wspartego na kolumnach. Balustrad� wie�cz� rze�by przedstawiaj�ce personifikacj� cn�t, wykonane w 1736 r. przez J. A. Siegwitza. Do najcenniejszych nale�y zaliczy� wn�trze Auli Leopoldina, pe�ne ruchliwych form barokowych. Jest to dzie�o A. Tauscha, kt�re mimo stosunkowo niskich proporcji przez wprowadzenie ruchliwych podp�r i nakrycie sp�aszczon� kolebk� tworzy przestrzenne wn�trze. Wra�enie to pot�guj� iluzjonistyczne malowid�a, przedstawiaj�ce Adoracj� NP Marii p�dzla J. K. Handke z 1732 r. Na podium rze�by cesarzy, na ch�rze muzycznym za� popiersie J. A. Schaffgotscha d�uta F. J. Mangolda. Plafonowe freski przedstawiaj�ce apoteoz� ksi�stw �l�skich na klatce schodowej oraz malowid�a w zachowanym wn�trzu dawnej apteki wykona� F. A. Scheffier w latach 1734-1735.
- Na po�udnie od kolegium (ul. Ku�nicza) zachowa� si� r�wnie� dawny konwikt jezuit�w �w. J�zefa (obecnie Instytut Antropologii PAN) wzniesiony przez J�zefa Frischa. Skrzyd�o frontowe zrealizowano w latach 1734-1738, pozosta�e za� uko�czono w 1755 r. Ca�o�� za�o�ona wok� czworobocznego dziedzi�ca, dwutraktowa, trzykondygnacjowa, posiada elewacje dzielone zdwojonymi pilastrami stoj�cymi na boniowanym parterze. O� �rodkow� akcentuje trzyosiowy p�aski ryzalit z balkonowym portalem.
- Dawny pa�ac ksi���t brzeskich (ul. Szewska 49 - obecnie Instytut Historii Uniwersytetu Wroc�awskiego). By�a to ju� trzecia rezydencja ksi���ca we Wroc�awiu, i to najprawdopodobniej istniej�ca ju� od XIV w,
- Przebudowy gmachu w stylu renesansowym dokona� ksi��� Fryderyk II i jego syn Jerzy II. Dalszym zmianom uleg�y wn�trza w XVII w., a nast�pnie do�� gruntownej przebudowie po 1811 r., gdy ca�o�� przesz�a w r�ce pruskie. Fasady zewn�trzne, trzykondygnacjowe, odznaczaj� si� szlachetno�ci� proporcji, umiarkowanym zaakcentowaniem obramie� okiennych przy przewadze podzia��w horyzontalnych. We wn�trzu zachowa�o si� wiele sklepionych sal, a na osi sie� wej�ciowa. Poza kilkoma salami ze sklepieniami gotyckimi w naro�niku p�nocno-wschodnim przewa�aj� w gmachu sklepienia kolebkowe, pokryte geometryczn� dekoracj�, potem barokowe z dekoracj� stiukow�, cz�ciowo zniszczone w XIX w.
- Dawny pa�ac ksi���t opolskich (naro�nik ul. Szewskiej i Pl. Nankera). W obecnej postaci przebudowany na prze�omie XIX i XX w., zachowa� na parterze, po obu stronach sieni wej�ciowej dwie komnaty, pochodz�ce z XIV w. Sala po prawej stronie, kwadratowa, nakryta jest gotyckim sklepieniem krzy�owo-�ebrowym, wspartym na bogato rze�bionym, o�miobocznym filarze kamiennym. Sala po stronie lewej nakryta jest sklepieniem gotyckim o bogato profilowanych �ebrach, tr�jdzielnym dziewi�ciopolowym. Najprawdopodobniej obie sale s� dzie�em pracuj�cego w�wczas we Wroc�awiu budowniczego Pieszki.
- Dawny pa�ac Hatzfeld�w (ul. Wita Stwosza) odbudowany na galeri� sztuki wsp�czesnej. Pierwotnie na miejscu tym znajdowa�y si� od 1308 r. rezydencje Piast�w brzeskich i ole�nickich. Przebudowane w latach 1714-1722 na pa�ac w stylu barokowym przez Hacknera, uleg�y gruntownej przebudowie w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa w latach 1765-1775. Pa�ac zniszczony w 1945 r., odbudowywany obecnie, zachowa� jedynie cz�� pomieszcze� parteru ze sklepion� sieni� na osi i kolumnowym portykiem w elewacji frontowej.
- Dawny pa�ac Spaetgen�w obecnie Muzeum Archeologiczne (ul. Kazimierza Wielkiego) wzniesiony zosta� ok. 1719 r. Zniszczony w 1945 r. zosta� odbudowany w latach 1958-1962. Murowany, prostok�tny, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, zachowa� obszern� sklepion� sie� przejazdow� o kolumnowym podziale. Elewacje dzielone pilastrami wspartymi na boniowanym parterze wyznaczaj� osie, a wej�cie akcentuje balkonowy portal.
- Dawny letni pa�ac biskup�w wroc�awskich (pl. Zgody) wzniesiony zosta� w latach 1732-1737 wg projektu Hacknera. Przebudowany w 1884 r., zniszczony w 1945 r., zosta� odbudowany w latach 1960-1963. Za�o�ony na prostok�cie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z p�askim trzyosiowym ryzalitem akcentuj�cym wej�cie, o elewacjach dzielonych pilastrami podtrzymuj�cymi wydatny gzyms.
- Dawny pa�ac rodziny Wallenberg - Pacha�y, obecnie Biblioteka Uniwersytecka (ul. K. Szajnochy), wzniesiony zosta� w latach 1785-1787, cz�ciowo przebudowany w 2. po�. XIX w. Murowany, trzytraktowy, trzykondygnacjowy z silnie wyeksponowanym kolumnowym portykiem zwie�czonym tr�jk�tnym przycz�kiem, zachowa� we wn�trzu pierwotn� klatk� schodow� i reprezentacyjn� sal� z kolumnami.
- Pa�ac biskupi (ul. Katedralna), w obecnej trzykondygnacjowej postaci budynku o wybitnie horyzontalnym charakterze zosta� wzniesiony w latach 1795-1802. Jego klasycystyczny charakter podkre�la jeszcze wydatny portyk wjazdowy, wsparty na jo�skich kolumnach, podtrzymuj�cych tr�jk�tny przycz�ek stanowi�cy dzie�o K. G. Geisslera. Odbudowany po zniszczeniach w 1945 r. w swym g��wnym zr�bie nie zachowa� pierwotnych wn�trz. Jedynie wschodnie skrzyd�o zachowa�o na parterze sal� z granitow� kolumn� (odkryte w 1955 r.) po�rodku i �ladami sklepie� ceglanych, W kierunku p�nocnym znajduje si� druga sala, rozdzielona sieni� z zachowanymi fragmentami pierwotnego portalu na l pi�trze. S� to fragmenty najstarszego dworu biskupiego, zbudowanego w 1. po�. XIII w.
- Orfanotrofeum, dawniej przytu�ek dla sierot (pl. Ko�cielny), zosta� wzniesiony w stylu barokowym w latach 1702-1715 pod kierunkiem B. Peintnera, odbudowany nast�pnie po po�arze w 1791 r., a p�niej po zniszczeniu w 1945 r. Za�o�ony na prostok�cie, dwutraktowy, o horyzontalnym charakterze fasady, rozcz�onkowanej pilastrami podtrzymuj�cymi silnie wysuni�ty, profilowany gzyms.
- Dawny arsena� miejski nale��cy do najwcze�niejszych w Europie �rodkowej. Budow� jego rozpocz�to w 1459 r. ��cznie z budow� spichrza miejskiego, w p�nocno-zachodnim naro�niku fortyfikacji miejskich, niedaleko znanego ju� w 1198 r. brodu przez Odr�. Trzon stanowi�y wcze�niejsze odcinki mur�w - p�nocny, zamkni�ty kwadratow� baszt� z blankami i p�nocno-zachodni z baszt� p�kolist�. Przy niej to, a prostopadle do muru miejskiego wzniesiono d�ugi budynek spichrza, od kt�rego fasady wschodniej poprowadzony mur ku p�nocy wyznacza� dziedziniec wewn�trzny. Pocz�tkowo na dziedzi�cu tym powsta� obok baszty kwadratowej niewielki budynek w�a�ciwego arsena�u z zachowanymi kamiennymi portalami p�znogotyckimi, a g��wna brama o wykroju ostro�ukowym znajdowa�a si� w murze wschodnim. Rozbudowy p�niejsze, z 1578 r. i z 1658 r., wzbogaci�y stopniowo pierwotne za�o�enie o nowe budynki i wewn�trzne konstrukcje ciesielskie, kt�re mimo restauracji w XIX w. zachowa�y si� w stosunkowo nie zmienionym stanie.
- Opera (ul. �widnicka), pierwotna zosta�a wzniesiona w latach 1837-1841 wg projektu Langhansa m�odszego, odbudowana nast�pnie w 1872 r. pod kierunkiem Schmidta, Jest to za�o�enie prostok�tne z silnie zaakcentowanym ryzalitem wej�ciowym w fasadzie frontowej, utrzymanym w formie wzniesionej nad parterem jo�skiej kolumnady podtrzymuj�cej tr�jk�tny przycz�ek.
- Dawna gie�da (pl. Solny), zosta�a zbudowana w 1824 r. wg projektu Langhansa m�odszego. Murowana, o jedenastoosiowej fasadzie frontowej, czterokondygnacjowa, o silnie rustykowanym parterze. Wej�cie akcentuje trzyosiowy portyk z kompozytowymi kolumnami.
- Dawne wi�zienie miejskie (naro�nik ul. Wi�ziennej i No�owniczej) w obecnej formie jest skromnym budynkiem z wewn�trznym dziedzi�cem. Mimo do�� gruntownych restauracji w XIX w. zachowa�y si� du�e partie mur�w i pomieszcze� gotyckich ze �ladami sklepie�, a na fasadach szereg renesansowych kamiennych obramie� okien i skromnych portali wej�ciowych,
- Dawny dom Kapitu�y (pl. Katedralny) zosta� wzniesiony ok. 1520 r., cz�ciowo przebudowany w XIX w. Obecnie zwraca uwag� kamienny, prostok�tny portal z 1527 r. o renesansowych motywach dekoracji umieszczony w ryzalicie klatki schodowej. Zachowa�a si� r�wnie� sala posiedze� o gotyckim sklepieniu trzyprz�s�owym wspartym na dw�ch filarach. Obecnie ca�o�� z dostawionym nowym budynkiem mie�ci Muzeum Archidiecezjalne, posiadaj�ce jeden z najcenniejszych zbior�w sztuki �redniowiecznej tego regionu.
- Zesp� dawnych jatek miejskich (ul. Malarska i ul. Jatki). Za�o�one w �redniowieczu, najprawdopodobniej wkr�tce po lokacji miasta, miejskie jatki mi�sne, przebudowane ok. 1555 r., restaurowane w wiekach p�niejszych, uszkodzone w 1945 r., obecnie odbudowane. W�a�ciwym miejscem handlu by� �redniowieczny zau�ek ul. Jatki ograniczony gotyckimi portalami, z drewnianymi kramami handlowymi. Zesp� ten stanowi� dwadzie�cia trzy dwutraktowe, jednoosiowe budynki o r�nej ilo�ci kondygnacji, posiadaj�ce wysuni�te na zewn�trz przewody kominowe, podwieszone na rze�bionych wspornikach.
- Domy mieszcza�skie. Ogromne zniszczenia powsta�e w mie�cie w 1945 r., w powa�nym stopniu wp�yn�y na uszczuplenie relikt�w zabudowy mieszcza�skiej dawnych epok. W chwili obecnej najstarszym budynkiem mieszkalnym na terenie Wroc�awia, jest tzw. "dom panien trzebnickich" (pl. Nankiera 8) wzniesiony w 1. po�. XIII w., potem wielokrotnie przebudowywany, wyeksponowany w zachowanych fragmentach w 1960 r. Murowany z ceg�y, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, o wn�trzu nakrytym pierwotnie sklepieniami. Zachowa�y si� r�wnie� w partiach piwnicznych dwa domy w Rynku (nr 17 i 24), pochodz�ce z 3. �w. XIII w., z roma�skimi kamiennymi kolumnami podtrzymuj�cymi pierwotnie sklepienia. Na podstawie zachowanych relikt�w (ul. Kazimierza Wielkiego 44, Rynek 5, 8, 51, ul. Katedralna 9, 15, ul. Wita Stwosza 56) mo�na stwierdzi�, �e pierwotne domy gotyckie w mie�cie posiada�y uk�ad dwutraktowy, kalenicowy w stosunku do ulicy, z komunikacj� od podw�rza. Domy p�niejsze, od XV w., o uk�adzie trzytraktowym ustawione szczytowo, posiadaj� uk�ad komunikacyjny w trakcie �rodkowym. Parter z regu�y sklepiony (Rynek 5, 8, 39, 52, ul. Wita Stwosza 61) w pierwszym trakcie mie�ci� kantor kupiecki, w tylnym warsztat, pi�tro za� przeznaczone by�o na mieszkania.
- Epok� renesansu, wobec zniszczenia w 1945 r. domu "Pod z�ot� koron�", otwiera obecnie zachowany we fragmentach dom Henryka Rybischa (ul. Ofiar O�wi�cimskich l) wzniesiony w latach 1526-1531, odbudowany po zniszczeniach w 1945 r., z okaza�ym rze�bionym portalem wej�ciowym. Przebudowy w p�niejszych okresach zniszczy�y niestety wiele dom�w renesansowych, tak �e obecnie jedynymi przyk�adami s� domy z po�owy XVI w. przy ul. Wi�ziennej l-3 i Psie Budy 14/15 z rze�bionym portalem z 1568 r. Dalszy etap, ju� ca�kowicie renesansowych dom�w mieszkalnych, reprezentuj� zachowane obiekty przy ul. Katedralnej 9 (z ko�ca XVI w.), przy Rynku 5 (z 1574 r.), z obszern� sklepion� sieni�, lub dom Rynek 3 z ok. 1580 r. Epok� niderlandzkiego manieryzmu reprezentuje najwi�kszy, kupiecki dom Wroc�awia - "Dom pod Gryfami" (Rynek 2), dzie�o F. Grossa i G. Hendrika z lat 1587-1589.
- Epoka baroku w pierwszym etapie, wobec konieczno�ci dostosowania si� do istniej�cej, w�skiej dzia�ki �redniowiecznej, nie przynosi nowych rozwi�za�. Tradycyjn� pozostaje bry�a o uk�adzie szczytowym, z trzytraktowym wn�trzem. Jedynie sienie i klatki schodowe uzyskuj� bardziej reprezentacyjny charakter, a belkowe stropy zast�pione zostaj� sufitami z fasetami, sztukateriami i malarstwem plafonowym. Pierwszym jest dom przy Rynku 8 z 1672 r., o wej�ciu akcentowanym kolumnowym portalem. Dalsze przyk�ady to domy przy ul. Malarskiej 30 (z 1690 r.), pl. Solnym 4 (z ok. 1700 r.), ul. Ku�niczej 12 (z ok. 1700 r.) o bogato rozcz�onkowanych fasadach i ozdobnych szczytach. Bardziej rozwini�te formy, prawie pa�ac�w mieszcza�skich, reprezentuje dom Rynek 6 (z ok. 1730 r.) z portalem balkonowym i malarstwem plafonowym we wn�trzu i dom przy ul. Szewskiej 48.
- Okres klasycyzmu reprezentuj� domy przy ul. Wierzbowej 4, ul. �w. Jadwigi 8 i 10, z ko�ca XVIII w., dzie�o K. G. Geisslera, domy w Rynku 17 (lata 1765-1770, odbudowany po 1945 r.), Szewskiej 5 (1780 r.) lub w Rynku 33 z ko�ca XVIII w. Schy�kow� epok� klasycyzmu reprezentuje dom przy ul. Wita Stwosza 16 (lata 1802-1804) z kolist� klatk� schodow� i balkonowym portalem na osi.
- Dworzec kolejowy Wroc�aw �wiebodzki (d. pl. Kirowa) pierwotny wzniesiony w 1842 r., powi�kszony nast�pnie w 1873 r. wg projekt�w A. Heydena i W. Kyllmanna w stylu neoklasycznym. Nale�y do najstarszych dworc�w czo�owych Polski z g��wnym wej�ciem akcentowanym kolumnowym portykiem.
- Biurowiec (ob. Biuro Projekt�w Miastoprojekt-Wroc�aw ul. Ofiar O�wi�cimskich 38/40) wzniesiony w 1910 r. wg projektu H. Poelziga, reprezentuje przyk�ad architektury monumentalnej pocz. XX w. o cechach secesji, o nieco ci�kich proporcjach silnie podkre�lonych podzia�em poziomym poszczeg�lnych kondygnacji.
- Hala Stulecia ob. Hala Ludowa (ul. W. Wr�blewsklego) wzniesiona w latach 1912-1913 wg projektu M. Berga. Nale�y do najwi�kszych tego typu budowli w Europie i jest jedn� z pierwszych w �wiecie konstrukcji �elbetowych o �rednicy kopu�y 65 m i wysoko�ci 42 m wspartej na 32 p�wi�zarach �ukowych po��czonych poziomymi pier�cieniami. Centraln� hal�, kt�ra mo�e pomie�ci� 10 000 ludzi, otaczaj� cztery p�koliste absydy.
- Dawny Dom Towarowy (ob. Zak�ady Przemys�u Odzie�owego - ul. Szewska 6/7), wzniesiony w 1927 r. wg projektu E. Mendelsona, stanowi dobry przyk�ad konstruktywizmu podkre�lonego poziomymi kondygnacjami i naro�nym p�kolistym wykuszem zamykaj�cym perspektyw� skrzy�owania ulic O�awskiej i Szewskiej.

Wroc�aw-Le�nica

- Pa�ac. W pocz�tkach XIII w. by� tu gr�d obronny Henryka Brodatego, na miejscu kt�rego wzniesiono w 1. po�. XV w. murowany zamek. W latach 1520-1550 zosta� on przebudowany na renesansowy pa�ac. W pocz�tkach XVII w. otoczono go niskim murem z bastejami, a w 1. po�. XVIII w. zosta� gruntownie przebudowany wg projektu Krzysztofa Hacknera na barokow� rezydencj�. Zniszczony w 1945 r., po odbudowie w latach 1966-1968 mie�ci instytucje kulturalne. Zachowa� w murach obecnego za�o�enia fragmenty �redniowiecznego zamku oraz cz�� obwarowa� z bastejami.
- Ko�ci� parafialny �w. Jadwigi, wzmiankowany w 1248 r., obecny, wzniesiony w 2. po�. XV w., remontowany (wie�a) w 1690 r. zasklepiony kolebk� z lunetami w 1739 r. Jednonawowy, z prezbiterium zako�czonym poligonalnie, posiada od po�udnia kwadratow� wie��. Prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe, nad naw� za� za�o�ono strop z pi�cioma malowanymi plafonami, b�d�cymi dzie�em F. A. Schefflera z 1739 r. O�tarze p�znobarokowe z po�owy XVIII w., w jednym z nich rze�biona w drzewie figura Madonny z Dzieci�tkiem z XV w.

Wroc�aw-Muchob�r

- Ko�ci� parafialny �w. Micha�a Archanio�a, wzmiankowany w 1347 r., obecny w cz�ci prezbiterialnej wzniesiony ok. 1400 r., powi�kszony ok. 1500 r. Murowany z ceg�y przy u�yciu piaskowca, posiada prezbiterium zako�czone tr�jbocznie nakryte sklepieniem sieciowym. Nawa jest kwadratowa, ze sklepieniem krzy�owym wspartym na smuk�ym, spiralnie skr�conym filarze kamiennym. W latach 1912-1916 rozbudowano naw� w kierunku po�udniowym, w architekturze nawi�zuj�c do pierwotnego za�o�enia. Na �cianie nawy pierwotnej zachowane fragmenty fresk�w z postaciami �wi�tych z ok. 1470 r., na sklepieniu prezbiterium renesansowe freski z 1605 r. z Koronacj� M. Boskiej. We wn�trzu p�nogotycki rze�biony tryptyk z Madonn� z ok. 1480 r., oraz szereg lu�nych rze�b gotyckich z XV w.
- Na obwodzie pierwotnego cmentarza zachowa� si� fragment ceglanego muru obronnego ze strzelnicami, pochodz�cego z 1. �w. XVII w.

---------------------------
k o n i e c    l i t e r y   W - WROCďż˝AW