Zabytki miejscowoci dolnolskich
l i t e r a   W - WROCAW

Wrocaw - miasto wojewdzkie

Wrocaw powsta na wyspach odrzaskich na skrzyowaniu wanych drg handlowych wiodcych z poudnia nad Batyk i z Rusi na zachd. W poowie IX w. by on najprawdopodobniej jedn z waniejszych osad plemienia lan, ktrych centrum stanowia gra la. Od koca tego wieku a do poowy X w. Wrocaw wraz z caym lskiem nalea do pastwa czeskiego. W 2. po. X w., najprawdopodobniej w 990 r., Wrocaw jako potny grd, stolica osobnej dzielnicy, wszed w skad piastowskiej Polski. Centrum stanowi obronny grd, siedziba feudaa i jego druyny wojskowej. Obok na podgrodziu rwnie otoczonym obwarowaniami, mieszkali i produkowali swe wyroby rzemielnicy, a na placu targowym handlowali kupcy. lady tego najstarszego grodu odkryto na Ostrowie Tumskim obok obecnego kocioa w. Marcina, podgrodzia za na terenie midzy kocioem w. Krzya a katedr (zrekonstruowany model caoci znajduje si w Muzeum Historycznym w Ratuszu).
Znaczenie Wrocawia zaczo wzrasta; w 1000 r. sta si on stolic biskupstwa obok Krakowa, Gniezna i Koobrzegu. W 1109 r. stoczono pod Wrocawiem - na Psim Polu - bitw z cesarskimi wojskami Henryka V, ktra utwierdzia niepodlego Polski. W zasadzie od 1138 r. sta si Wrocaw stolic odrbnej dzielnicy, rywalizujc z Krakowem. Teren pierwotnego podgrodzia, zbyt may wobec wzrastajcej liczby ludnoci i nowych fundacji, zosta poszerzony o tereny pooone na pnoc od Odry: na Obinie powsta klasztor w. Wincentego, na Wyspie Piaskowej za klasztor NP Marii na Piasku, oba fundowane i wyposaone przez Piotra Wasta i jego on. Na lewym brzegu Odry, obok kocioa w. Maurycego, powstaa dua osada tkaczy walloskich z Arras (Francja). Obok mostu piaskowego, na terenie obecnego Nowego Targu rozplanowano nowy rynek miejski z wytyczonymi ulicami. Obok niego zaoono nowe kocioy i klasztory: koci w. Marii Magdaleny, koci Franciszkanw, a do dawnego kocioa w. Wojciecha sprowadzili si dominikanie. Ten ywioowy rozwj przerwa najazd tatarski w 1241 r., ktry zniszczy lewobrzene miasto. Odbudowujce si miasto, lokowane na prawie niemieckim, zostao przeniesione dalej na poudnie. Na nowym terenie w latach 1241-1242 wytyczono prostoktny rynek i prostopadle do niego biegnce ulice. Miasto otoczono rowami i waem z palisad. Rozwijajcy si handel tranzytowy przyczyni si do wzrostu bogactwa i politycznego znaczenia Wrocawia. Mieszczanie wznieli gotycki ratusz, rozpoczty ju przed 1299 r., sukiennice, kocioy miejskie w. Marii Magdaleny i w. Elbiety, a cao zostaa otoczona podwjnym murem, z bramami. Dziki trwaym zwizkom ekonomicznym lska z Polsk miasto bogaci si i szybko rozwija, nalec na przeomie XIV i XV w. do najwikszych miast Europy rodkowej. W 1404 r. we Wrocawiu przebywa Wadysaw Jagieo, prowadzc rokowania z krlem czeskim Wacawem IV w sprawie odzyskania lska. Wojny z husytami (1420-1435) i okres pniejszy przyniosy miastu straty. Druga poowa XV i pierwsza XVI w. upyny we Wrocawiu na walce z Jerzym z Podiebradu oraz na zatargach z Polsk, w wyniku ktrych miasto dotkliwie ucierpiao na zerwaniu stosunkw handlowych. Zmiana kierunku drg handlowych i utrata rynkw wschodnich powoli przyczyniy si do upadku gospodarczego znaczenia Wrocawia. Kryzys ten pogbi jeszcze okres wojny trzydziestoletniej i panujcej wwczas zarazy. Przejcie Wrocawia ze lskiem w 1741 r. pod panowanie Prus bynajmniej nie wpyno na gospodarcze oywienie miasta. Mimo przejcia pod wadz Hohenzollernw gospodarcze zwizki Wrocawia z Polsk nadal pozostay silne przez powizanie rzemiosa i przemysu z polskim odbiorc. Postpujca industrializacja stworzya podstaw do dalszego rozwoju miasta w XIX i 1. po. XX w.
Nastpuje rozwj kolei elaznej; w 1842 r. zostaje otwarta linia Wrocaw-Oawa, w 1843 r. powstaje dworzec wiebodzki, w 1856 r. dworzec Gwny, a w latach 1864-1867 Nadodrzaski. Wzrost iloci mieszkacw prowadzi do terytorialnego rozszerzenia miasta, ktre otaczaj nowe dzielnice. Wznosi si rwnie szereg charakterystycznych obiektw:
Most Grunwaldzki (1910), Hal Ludow (1913) i Stadion Olimpijski (1926-1928). Nadal we Wrocawiu mieszka i pracuje liczna ludno polska. Przebywa tu Wincenty Pol, w Gimnazjum w. Elbiety naucza jzyka polskiego Jerzy Samuel Bandkie, a firma wydawnicza rodziny Kornw rozpowszechniaa dziea autorw polskich. Rwnolegle dziaa w miecie cay szereg organizacji polonijnych. Przeladowania Polakw przybieraj na sile w okresie wadzy partii hitlerowskiej w III Rzeszy. Wrocaw zamieniony na twierdz w ostatnim etapie drugiej Wojny wiatowej poddaje si dopiero 7 maja 1945 r., jako zniszczone w 68% miasto. Mimo katastrofalnego stanu rozpoczyna si okres odbudowy zakadw przemysowych, zaplecza mieszkalnego, pomnikw kultury oraz instytucji naukowych. Wrocaw jako nowoczesny orodek naukowo-przemysowy nabiera coraz wikszego znaczenia wrd innych miast polskich.

- Ratusz wymieniany jest po raz pierwszy w 1299 r. Byo to zaoenie dwunawowe z wie od zachodu. W 1. po. XIV w. dobudowano cz wschodni z sal ksic na pitrze. W 2. po. XV i na pocztku XVI w. nastpia dalsza rozbudowa (lata 1471-1504): dodano od poudnia trzeci naw i stworzono jednolit elewacj, ozdobion trzema wykuszami, a nastpnie dostawiono pozostae pomieszczenia i nakryto je bogatymi sklepieniami ebrowymi. Cao tego wspaniaego dziea z epoki pnego gotyku zostaa zrealizowana przez uyck strzech budowlan, kierowan przez Pawa Preusse z Mini i rzebiarza Bricciusa Gauszke ze Zgorzelca, przy wsppracy mistrzw miejscowych Josta Tauchena i Hansa Bertolda. Bogato profilowany szczyt wschodni wykonano ok. 1500 r. ozdabiajc go zegarem w 1580 r. Wie zachodni zwieczono renesansowym hemem w 1558 r. Restaurowany w kocu XIX w., zniszczony w 1945 r. zosta poddany gruntownym pracom rekonstrukcyjnym w latach 1949-1953. Obecnie stanowi klejnot architektury gotyckiej. Najbogatsz fasad poudniow z trzema wykuszami pokrywaj wspaniae rzeby, przedstawiajce rne typy mieszczan, rycerzy itp. w formie dwch poziomych fryzw rozdzielajcych kondygnacje. Caoci dekoracji dopeniaj due posgi charakterystycznych postaci redniowiecza, wykonane w XIX w. Jasne przestronne wntrza tak trjnawowe Wielkiej Sali jak i Sali Ksicej, nakryte bogatymi sklepieniami nale do najwspanialszych na lsku i uderzaj bogactwem dekoracji oraz jej wysokim poziomem artystycznym.
- Mury miejskie. Pierwszym pasem obronnym, otaczajcym miasto lokowane po 1241 r., by rw, wa i czstok. Od 1260 r. rozpoczto budow murw z wieami obronnymi i bramami, cao otaczajc fos. Zasilay j wody Oawy i prawdopodobny jej bieg by nastpujcy: ul. K. Janickiego, ul. Ofiar Owicimskich, dalej zauek Zamkowy i ul. Siedmiu K, ukiem zauku Ruskiego, wzdu ul. Biaoskrniczej, wpadaa ona do Odry w pobliu Wyspy Myskiej. Od pooonego na pnoc terytorium ksicego (obecny teren pl. Nankera), mieszczcego zamek oraz fundacje zakonne, miasto oddzielone byo sztuczn fos. Cao terenu otacza mur wzniesiony z cegy na fundamencie z kamienia amanego, rozdzielony trzydziestu dziewicioma basztami i picioma bramami miejskimi: Piaskow, Oawsk, widnick, Rusk i Mikcajsk. Baszty kwadratowe przewyszay mur rednio o trzy metry i zwieczone byy blankami. W kocu XIII w. w zwizku z terytorialnym rozwojem miasta rozpoczto budow nowych umocnie. W tym te czasie nastpio wczenie terenu ksicego w obronny obszar miasta. Cao tych prac realizowanych waciwie przez cay XIV i XV w. przyniosa miastu nowe fortyfikacje murowane, wzmocnione obok baszt i bram pkolistymi bastejami wysunitymi przed mury. Od wschodu poszerzano miasto dopiero w 1589 r. w zwizku z budow nowych obwarowa bastionowych. Rozbudowa tych fortyfikacji, gwnie projektu H. Schneidra, trwaa prawie do koca XVII w. Po nowoytnych uzupenieniach dokonanych przez Fryderyka II poczto je niszczy prawie zupenie na rozkaz Napoleona od 1807 r. Obecnie z pierwszego piercienia murw obronnych zachowaa si kwadratowa baszta ze ladami krenelaa oraz poczony z ni fragment murw miejskich (ul. K. Janickiego), pooone we wschodniej czci miasta. Z drugiego piercienia murw (pocztek XIV w.) zachoway si pewne fragmenty na terenie dawnego arsenau miejskiego w pnocno-zachodniej czci miasta, oraz szereg pnogotyckich paskorzeb z 2. po. XV w., pochodzcych z bramy Mikolajskiej rozebranej w 1817 r. i przeniesionych na elewacj kocioa pw. 11 Tysicy Dziewic w latach 1822-1823 (ul. Jednoci Narodowej 88/89). Zachowaa si rwnie odsonita i czciowo zrekonstruowana (1970-1971) pnogotycka basteja pkolista z koca XV w. z kolistymi strzelnicami i wieyczkami straniczymi (A1. J. Sowackiego). Z obwarowa ziemnych dotrway dwa potne bastiony: jeden poudniowo-wschodni (obecne Wzgrze Partyzantw), oraz bastion ceglarski - narony pnocno-wschodni nad Odr (obok Muzeum Narodowego). Oprcz tego istniej due partie fosy miejskiej, otaczajce stare miasto zwartym piercieniem.
- Katedra w. Jana Chrzciciela. Najprawdopodobniej od 1000 r. istniaa tu drewniana katedra, w ktrej pierwszym biskupem by Jan. W 1158 r. biskup Wauthier de Mallonne rozpocz budow katedry murowanej w stylu romaskim. Budowa jej trwaa do dugo, gdy ukoczy j dopiero biskup Zyrosaw (1170-1198) ok. 1180 r. Obecnie zachoway si z niej, prcz fragmentw rzeb portalowych, odkryte w 1948 r. fragmenty krypty dawnej katedry pod obecnym prezbiterium. Budow obecnego prezbiterium w stylu gotyckim rozpoczto w 1244 r. i trwaa ona do konsekracji w 1272 r. Korpus nawowy z wieami wzniesiono w 1. po. XIV w., mae prezbiterium od wschodu (kaplica Mariacka) ukoczy w 1361 r. biskup Przecaw z Pogorzeli, znajdujc w niej miejsce swego spoczynku. Okoo 1400 r. prowadzono dalsz rozbudow czci zachodniej; w 1416 r. ukoczono wie pnocn, poudniow za w 1430 r. Ozdobn krucht od zachodu zbudowano w latach 1465-1468. Dalsze wieki powikszay katedr o nowe fundacje omwione poniej. Rok 1945 przynis zniszczenie budynku w 80%, zrekonstruowanego w latach 1946-1951, a ostatnie badania w 1969 r. pozwoliy na odsonicie i rekonstrukcj pierwotnego podziau fasady zachodniej z ozdobnym oknem,
- Katedra przedstawia si obecnie jako trzynawowa bazylika bez transeptu, z prezbiterium otoczonym prostoktnym obejciem i z czterema wieami: dwiema od wschodu i dwiema od zachodu. Wntrze jest dwunastoprzsowe, z czego poowa przypada na prezbiterium, a poowa na naw gwn. W prezbiterium zastosowano romaski system zwizany (patrz Trzebnica) o szeciopolowych sklepieniach krzyowo-ebrowych. Sklepienia dwigaj prostoktne filary, gadkie od strony prezbiterium, gdy potne wizki suek wspieraj si tu na liciastych konsolach, za w arkadach i nawach bocznych suki sprowadzono do posadzki i osadzono w attyckich bazach. Rolinna dekoracja kapiteli, o wysokim poziomie artystycznym, reprezentuje epok przejciow romasko-gotyck. Kamienne maswerki okien maj bogate podziay; szczeglnie efektowne jest okno wschodnie z czteroczciowym maswerkiem. Przeciwstawieniem prezbiterium jest o wiele skromniejszy korpus nawowy. Przso wschodnie, szersze od nastpnych imituje transept. Nad naw rodkow zrekonstruowano sklepienie kolebkowe z lunetami. Po bokach przsa wschodniego, w nawach bocznych sklepienia s trjdzielne, wsparte na porednich osiach kaplic; poza nimi w nawach bocznych sklepienia krzyowo-ebrowe. Na cianach nawy rodkowej biegnie poziomy fryz, zoony z pukw, wypenionych maswerkiem. Od poudnia do prezbiterium przylega zakrystia. Od wschodu cao zamyka kaplica Mariacka, ktra w swym usytuowaniu i formie jest replik analogicznej kaplicy Mariackiej w krakowskiej katedrze na Wawelu, co zwizane jest z osob biskupa Nankera, ktry ze stolicy krakowskiej zosta przeniesiony do Wrocawia. Nakrywa j bogate sklepienie, zaoone na trjktach; kamienne maswerki w oknach czciowo nale ju do gotyku pomienistego. Midzy skarpami przyporowymi wzdu korpusu katedry biegn kaplice i kruchty, dobudowane od koca XIV po XVI w. Wiee zachodnie o smukych proporcjach s siedmiokondygnacjowe o skarpach bogato rzebionych. Pomidzy nimi znajduje si wysunity ku zachodowi pnogotycki przedsionek, wyposaony we wspania rzeb kamienn. Zwracaj uwag ponownie uyte tu zachowane fragmenty rzebione z katedry romaskiej. Na pnocnej zewntrznej cianie umieszczono pod pnogotyckim baldachimem kopi zniszczonej w 1945 r. romaskiej rzeby w. Jana Chrzciciela, a od poudnia posta w. Wincentego z 1470 r. We wntrzu zachowa si kamienny portal wiodcy do zakrystii, z dat 1517 r. Jest to najstarszy datowany portal renesansowy na lsku, zwizany z osob biskupa Jana Turzo, prekursora nowej sztuki na tym terenie. Drewniane drzwi o bogatej snycerce, wiodce do katedry od zachodu i poudnia, pochodz z ok. 1700 r. Z obecnego wyposaenia wntrza, odbudowanego po zniszczeniach wojennych w 1945 r., zwracaj uwag: w otarzu gwnym rzebiony tryptyk z 1522 r. ze scen Zanicia NP Marii, pochodzcy z Lubina; na zakoczeniu nawy gwnej dwa otarze: jeden z paskorzeb przedstawiajc Mczestwo w. Wincentego, wykonan przez Adriana de Vries w 1614 r., drugi z tzw. obrazem Sobieskiego, pochodzcym z kocioa w Midzylesiu (darowanym Sobieskiemu przez papiea Klemensa XI dla uczczenia pamici oswobodzenia Wiednia). Ambona pochodzi z ok. 1725 r. z rzebami w alabastrze J. J. Urbaskiego. Stalle w prezbiterium przeniesiono tu z kocioa w. Wincentego we Wrocawiu; zostay wykonane w latach 1662-1665 przez Franciszka Motsza, rzeby za wyszy spod duta F. Zellera.
- Nagrobki. W kaplicy Mariackiej znajduje si nagrobek jej fundatora biskupa Przecawa z Pogorzeli (zm. 1376). Na tumbie nagrobnej spoczywa na pycie wykonana w penej rzebie z marmuru figura zmarego, uoona hieratycznie. W prezbiterium trzy pyty brzowe biskupw: Henryka, ksicia lskiego i biskupa wrocawskiego (zm. 1398), Piotra Nowaka (zm. 1456) i Rudolfa (zm. 1482). W poudniowej nawie bocznej mosina pyta nagrobna biskupa Jana Rotha (zm. 1505), sporzdzona przez Piotra Vischera z Norymbergi w 1496 r. Zmary przedstawiony jest frontalnie, w pontyfikalnych szatach, pod gotyckim baldachimem. Z pierwotnego nagrobka biskupa Jana Turzo (zm. 1520) zachowaa si tylko posta w penej rzebie z biaego marmuru. Zmary spoczywa na boku z gow wspart na ramieniu (poza nawizuje do woskich dzie w Polsce); naley on do najcenniejszych dzie, powstaych pod wpywem woskiego renesansu. Oprcz wymienionych wntrze katedry wypenia cay szereg nagrobkw i epitafiw kocielnych i wieckich dostojnikw kapituy wrocawskiej.
- W naroniku poudniowo-wschodnim znajduje si kaplica w. Elbiety, wzniesiona w latach 1684-1700 jako fundacja kardynaa Fryderyka, elektora heskiego. Jest to wspaniae dzieo woskiego baroku, wzniesione wg projektw Giacoma Scianci, Zaoone na prostokcie, z maym prezbiterium, nakryte kopu zwieczon latarni. Bogaty otarz i nagrobek fundatora s cile zwizane z architektur wntrza. Otarz gwny ma form baldachimu wspartego na kolumnach; pod nim znajduje si marmurowa rzeba w. Elbiety (1682 r.) duta Ercole Ferraty. Po stronie przeciwnej nagrobek kardynaa Fryderyka, nawizujcy form do rzymskich grobowcw papiey. Zmary klczy w otoczeniu aniow, alegorycznych symboli mierci, wdzicznoci i cnt. Cao jest dzieem Domenica Guidi z Rzymu. Efekt caoci potguj malowida pdzla Giacoma Scianzi i Andrzeja Kowalskiego.
- Kaplica Elektorska znajduje si w pnocno-wschodnim naroniku prezbiterium; zostaa ufundowana przez biskupa Franciszka Ludwika Neuburga, elektora palatynatu. Zbudowano j w latach 1716-1724 w stylu barokowym wg planw synnego wiedeskiego architekta J. B. Fischera z Erlach. Zaoona zostaa na prostokcie, z absyd, nakryta kopu na elipsie, zwieczon latarni. ciany, pokryte szarym marmurem wypeniaj rzeby o bogatym programie ideowym; naprzeciw otarza znajduje si nagrobek zmarego fundatora. Supraporty nad drzwiami przedstawiaj sceny ostateczne i s dzieem Ferdynanda Brokofa z Pragi; efektu dopeniaj freski, przedstawiajce Ojcw Kocioa a w kopule strcenie aniow pdzla Carla Carlone.
- Od poudnia przylega do nawy kaplica Najwitszego Sakramentu z XVIII w. o wntrzu nakrytym kopu i bogato ozdobionym dekoracj stiukow. Od pnocy znajduje si kaplica Zmarych z 1709 r. zaoona na kole z dwoma pkolistymi absydami.
- Koci w. Anny i klasztor Augustianek (ul. w. Jadwigi), barokowy, pooony na Wyspie Piaskowej, zosta wzniesiony w latach 1687-1690, zniszczony w 1945 r., obecnie w trakcie odbudowy. Jest to budowla ceglana, murowana, tynkowana, jednonawowa, z pkolist absyd, nakryta czteroprzsowym sklepieniem krzyowym, o elewacji podzielonej pilastrami i zwieczonej trjktnym szczytem z wolutami.
- Obok od pnocy przylega trzytraktowy budynek dawnego klasztoru o trzech kondygnacjach, zbudowany w latach 1709-1715, cakowicie wypalony w 1945 r., odbudowany w latach 1958-1960, o skromnej architekturze.
- Dalej na pnoc ssiaduje z nim gotycka kaplica dawnego szpitala w. Anny. Wzniesiona w latach 1375-1385, z prostoktnym prezbiterium, z naw o sklepieniu wspartym na centralnym filarze, przebudowana w XIX w. na budynek mieszkalny.
- Koci w. Antoniego i klasztor Franciszkanw reformatw (ul. w. Antoniego), zosta wzniesiony w latach 1685-1692 pod kierunkiem wrocawskiego mistrza budowlanego Mateusza Bienera, wg projektu woskiego architekta. Jest to zaoenie prostoktne, jednonawowe, z rzdami kaplic i emporami ponad nimi. Wntrze podzielone na przsa pilastrami nakrywa kolebka z lunetami. Fasada trjosiowa, podzielona zdwojonymi pilastrami zwieczona jest wolutowym szczytem i trjktnym przyczkiem. Cao zaoenia staa si wzorem dla wielu pniejszych kociow barokowych na lsku. Wyposaenie barokowe wspczesne jest okresowi budowy obiektu.
- Od wschodu przylega do kocioa budynek klasztorny z wewntrznym dziedzicem, utrzymany w skromnej funkcjonalnej architekturze,
- Koci w. Barbary, obecnie cerkiew prawosawna (ul. Mikoaja), zbudowany w 2 i 3 w. XV w., od 1525 r. uytkowany jako koci ewangelicki, zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1961-1967. Orientowany, murowany, z dwuprzsowym prostoktnym prezbiterium, oskarpowanym i nakrytym sklepieniem krzyowo-ebrowym. Korpus trzynawowy, halowy, trjprzsowy nakrywaj sklepienia krzyowo-ebrowe. Nad naw gwn i prezbiterium zaoono dach dwuspadowy, a nad nawami bocznymi oddzielne dachy z trjktnymi szczytami. Od zachodu wznosz si dwie wiee, z ktrych tylko poudniow wyprowadzono do penej wysokoci.
- Koci i klasztor Bernardynw obecnie Muzeum Architektury (ul. Bernardyska), zbudowany zosta w latach 1463-1502, we wschodniej czci przez mistrza Hansa Bertolda, powikszony o kaplic od poudnia w 1465 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1956- 1971. Orientowany, murowany, z trzynawowym bazylikowym, szecioprzsowym korpusem, z wyduonym, trzyprzsowym, zakoczonym poligonalnie prezbiterium. Nad prezbiterium i naw gwn sklepienia gwiadziste, w nawach bocznych krzyowo-ebrowe. Portal zachodni o nadprou w formie olego grzbietu pochodzi z XIX w. Od poudnia pomidzy prezbiterium a korpusem nawowym wznosi si kwadratowa wiea.
- Po poudniowej stronie wznosi si budynek dawnego klasztoru, powstay wspczenie z kocioem, zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1957-1965. Murowany, zaoony wok czworobocznego dziedzica, z wyduonym skrzydem od zachodu (dawny szpital), dwutraktowy, pierwotnie dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi. We wntrzach kruganki ze sklepieniami krzyowo-ebrowymi, a w skrzydle pnocnym zakrystia o sklepieniu wspartym na jednym filarze.
- Koci w. Trjcy i klasztor Bonifratrw (ul. Traugutta). W 1682 r. uzyskali bonifratrzy parcel poza bram Oawsk na budow szpitala. Koci zosta zrealizowany w latach 1714-1715 przez J. B. Peintnera przy wsppracy M. Steinla. Wntrze zostao zaoone na eliptycznym planie jako jednonawowe, z rzdami kaplic po bokach, z prezbitetrium zamknitym pkolist absyd, z wie na osi fasady zachodniej. Wntrza nakrywaj sklepienia beczkowe i aglaste. Bogate wyposaenie wntrza zrealizowane w latach 1724-1736, posiada rwnie otarz gwny z 1719 r. wykonany przez Weisfelda oraz ciekawe antepedium otarzowe (pierwotnie cz gotyckiego nagrobka) z okoo 1400 r.
- Od poudnia znajduje si budynek klasztorny zrealizowany do 1736 r., jednake jego rozbudowa w 1864 r. dla potrzeb szpitala zatara pierwotne cechy architektoniczne.
- Koci Boego Ciaa, dawna Komenda Zakonu Joannitw (ul. widnicka). Fundacja kocioa pochodzi z koca XIII w., jednake budowla obecna zostaa zrealizowana w kocu XIV i przez XV w., czciowo zniszczony w 1945 r., zosta odbudowany w latach 1955-1963. Jest to trzynawowa bazylika, murowana z cegy. Nawa rodkowa picioprzsowa, od wschodu zakoczona jest trjbocznie, nakryta sklepieniem gwiadzistym, nawy boczne siedmioprzsowe, nakryte s sklepieniami trjdzielnymi dziewiciopolowymi. Trjktny szczyt zachodni, ze sterczynami, rozdzielony profilowanymi fryzami i lepymi blendami, murowany z cegy w 1. po. XV w., form sw nawizuje do szczytu kocioa w. Wojciecha. Niegdy wntrze posiadao bogaty wystrj barokowy, zniszczony w 1945 r. Obecnie zachowao si jedynie na cianie pnocnej nawy bocznej kamienne sakramentarium w formie trzech ny, bogato rzebione, zwieczone ukami w formie olego grzbietu i kwiatonami z koca XV w., oraz nagrobek dwch Joannitw z postaciami rytymi w paskim reliefie.
- Koci w. Doroty i w. Stanisawa (ul. widnicka), ufundowany w 1351 r. dla zakonu franciszkanw z okazji ugody zawartej pomidzy Kazimierzem Wielkim a cesarzem Karolem IV. Cao prac budowlanych zostaa ukoczona po 1400 r. Jest to zaoenie trzynawowe, halowe, z wyduonym prezbiterium o piciu przsach, zamknitym od wschodu poligonalnie, a od nawy wydzielonym niegdy bogatym lektorium (fragmenty jego zachoway si w barokowych kaplicach). Nawa gwna posiada sklepienia gwiadziste, nawy boczne sklepienia trjdzielne dziewiciopolowe, prezbiterium za krzyowe. Cao cechuj wysmukl proporcje i gadkie podziay cian ozdobionych jedynie bogatymi maswerkami okien. Do prezbiterium od pnocy przylega wiea, niewiele wystpujca ponad kalenic dachu. Od zachodu trjktny szczyt schodkowy o nieco surowych podziaach i dekoracji. Bogate wyposaenie wntrza, barokowe pochodzi z pocztkw XVIII w. i zawiera dwie zocone rzeby w. Janw duta L. Webera z ok. 1710 r., oraz wspaniay nagrobek G. Spaetgena (1725-1753) wykonany przez F. J. Mangoldta.
- Od poudnia przylega niegdy budynek klasztorny, spalony w poarze w 1681 r., po odbudowie ponownie zniszczony w 1890 r. Obecnie zachowa si jedynie fragment skrzyda pnocnego o formach gotyckich, nakrytego sklepieniami sieciowymi.
- Koci w. Elbiety (ul. Kiebanicza i Studencka), zaoony wkrtce po lokacji miasta po 1245 r., w obecnej formie powsta w cigu XIV w. Jest to budowla trzynawowa, bazylikowa z szecioprzsowym korpusem nawowym. Czwarte przso od wschodu jest szersze od pozostaych i imituje transept Prezbiterium towarzysz nawy boczne w ukadzie bazylikowym, a cao od wschodu zamknita jest poligonalnie. Wzdu naw bocznych biegn rzdy kaplic dostawianych w cigu XV w. Wntrze o wysmukych proporcjach, o zredukowanych podziaach, dziel wyduone filary o obkowanych naroach, a nakrywa sklepienie krzyowo-ebrowe. Z zewntrz koci jest oskarpowany, a przy ostatnim przle nawy poudniowej wznosi si kwadratowa wiea z lat 1450-1456, naleca do najwyszych na lsku. Zwieczona pierwotnie w 1486 r. iglicowym hemem, po jego poarze, nakryta renesansowym w 1535 r., ktry zosta zniszczony przez poar w 1975 r.
- Wyposaenie wntrza: w prezbiterium kamienne tabernakulum bdce dzieem Jodokusa Tauchena z lat 1453-1455 (wysokoci 15 m), zaoone na szecioboku, podtrzymywane przez rzebione gowy aniow. Rwnie w prezbiterium znajduj si drewniane stalle o cechach pnogotyckich, w nawie bocznej - dwusiedzeniowe stalle z 2. po. XVI w. Otarz gwny pochodzi z 1653 r., ambona z wielobarwnego marmuru z drewnianym zwieczeniem z 1652 r. Na zakoczeniu nawy gwnej znajdowa si wspaniay prospekt organowy, dzieo M. Englera z lat 1752-1761, zniszczony w poarze w 1976 r. Wntrze posiada najwiksz na lsku ilo nagrobkw i epitafiw mieszczaskich od XV do XVIII w. Do najciekawszych naley nagrobek radcy Henryka Rybisza (zm. 1544) we wschodniej absydzie poudniowej nawy bocznej. Wzorcowany na pierwszym renesansowym nagrobku baldachimowym biskupa Jana Turzo, obejmuje dwuarkadow loggi, we wntrzu ktrej spoczywa plec posta zmarego. Typ renesansowego epitafium reprezentuje wspaniae dzieo wykonane przez F. Grossa i G. Hendrika ok. 1585 r. dla M. Rehdigera.
- Koci Imienia Jezus (pl. Uniwersytecki), wzniesiony przy kolegium jezuitw, od 1818 r, uytkowany jako miejski koci parafialny w. Macieja. Zbudowano go w latach 1689-1698 jako zaoenie prostoktne, jednonawowe z rzdami kaplic po bokach i emporami ponad nimi. Naw gwn nakrywa sklepienie kolebkowe, nad kaplicami i emporami sklepienia aglaste. Zwracaj uwag wspaniae malowida na sklepieniach, dzieo J. Michaa Rottmayera, ukoczone w 1706 r. Wyposaenie wntrza pnobarokowe z lat 1722-1727, wykonane zostao pod kierunkiem Krzysztofa Tauscha, a otarz gwny w 1724 r.
- Koci w. Idziego (pl. Katedralny), pooony na pnoc od katedry. Zosta zbudowany w 1. po. XIII w. w stylu pnoromaskim i naley do najstarszych ceglanych budowli Wrocawia. Prezbiterium jest kwadratowe, zamknite od wschodu trjboczn absyd. Nakrywa je sklepienie krzyowe z ebrami wspartymi na przyciennych naronych sukach o rzebionych gowicach. Nad prostoktn naw obecnie rozpociera si sklepienie kolebkowe. Od poudnia kamienny uskokowy portal romaski o pkolistym tympanonie. Cay koci od zewntrz obiega ceglany fryz arkadowy. Prowadzone ostatnio badania odsoniy fragmenty budowli wczeniejszej (XII w.) i fragmenty odmiennego nieco ukadu wntrza nawy, posiadajcej pierwotnie jeden filar wspierajcy sklepienie.
- Koci w. Katarzyny i klasztor Dominikanek (ul. w. Katarzyny), ufundowany w 1296 r., w obecnej postaci zosta wzniesiony w latach 1314-1378, przebudowany od zachodu w XVIII w., czciowo zniszczony w 1945 r. Obecnie po czciowej przebudowie ok. 1462 r. jest zaoeniem dwukondygnacjowym. Kondygnacja grna prostoktna, czteroprzsowa, nakryta bya sklepieniem krzyowo-ebrowym, kondygnacja dolna dwunawowa, siedmioprzsowa.
- Obok od pnocy wzniesiony w XIV w. budynek klasztorny. Przebudowywany wielokrotnie w cigu wiekw, czciowo zniszczony w 1945 r., obecnie w trakcie odbudowy. Dwuskrzydowy, trzykondygnacjowy, dwutraktowy, zachowa gotyckie mury, fragmenty sklepie krzyowo-ebrowych, obramie okiennych i portali.
- Koci w. Klary i klasztor Urszulanek (pl. Nankera), ufundowany dla przybyych w 1257 r. klarysek, konsekrowany w 1260 r., w nastpnych latach powikszony od poudnia o kaplic w. Jadwigi (1265 r.), gruntownie przebudowany w baroku w latach 1693-1699, zniszczony w 1945 r., czciowo odbudowany w latach 1958-1960, przebadany i zrekonstruowany w latach 1968-1970. Pierwotnie bya to budowla ceglana, dwunawowa, nakryta dachami dwuspadowymi. W trakcie przebudowy barokowej wg projektu J. G. Knolla podwyszona, przesklepiona kolebk i ozdobiona bogatym wystrojem barokowym, od 1810 r. przekazana urszulankom. Obecnie, po ostatnich pracach, poudniowej kaplicy przywrcono pierwotn funkcj mauzoleum grobowego Piastw wrocawskich, w ktrym wyeksponowano szereg odnalezionych nagrobkw, a rzebion posta ksicia Henryka VI umieszczono ponownie na sarkofagu.
- Od zachodu i pnocy przylega do budynek klasztoru wzniesiony wg projektu J. G. Knolla w latach 1696-1701. Zaoony na prostokcie z wewntrznymi dziedzicami, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, z pilastrowym podziaem elewacji i sklepionych kolebk wntrzach.
- Koci w. Krzysztofa (pl. w. Krzysztofa), obecnie ewangelicki. Wzniesiony ok. 1409 r. przez Henryka z Zbkowic, powikszony o wie w 1461 r., restaurowany w XVI i XVII w., zniszczony w 1945 r., zabezpieczony w latach 1947-1950, odbudowany w 1959 r. Orientowany, murowany z prostoktn trzyprzsow naw, zakoczonym poligonalnie prezbiterium, o wntrzu nakrytym sklepieniem krzyowym i sieciowym.
- Na zewntrz od pnocy rzeba w. Krzysztofa z 1462 r. oraz kamienne epitafia z 1509 r. i z 2. po. XVI w.
- Koci w. Krzya (pl. Kocielny), naley do najcenniejszych zabytkw architektury lska. Jego dwupoziomowe zaoenie ma zaledwie kilka odpowiednikw na terenie Europy. Zosta on ufundowany przez ksicia Henryka IV w 1288 r., a konsekracja dolnego kocioa w. Bartomieja odbya si ju w 1295 r. Budowa grnego kocioa w. Krzya przecigna si do 1350 r., zniszczony w 1945 r., zosta odbudowany w latach 1946-1957. Koci dolny zaoony na planie krzya z transeptem, jako trzynawowy, halowy, przy czym proste sklepienia krzyowo-ebrowe wspieraj si na potnych kwadratowych filarach. We wntrzu zwraca uwag pyta nagrobna biskupa Nankera (zm. 1341). Ryta w kamieniu posta, o ukadzie frontalnym i mikkim modelunku szat, stoi pod baldachimem. Obok nagrobki biskupa J. Rosenberga (zm. 1467) i kanonika Przemysawa z Opawy (zm. 1478).
- Zaoenie kocioa grnego jest analogiczne do dolnego, ale przewysza go smukoci proporcji. Posiada trzyprzsowe prezbiterium i ramiona transeptu zakoczone poligonalnie. Nawa gwna korpusu trzyprzsowa, nakryta sklepieniami gwiadzistymi, nawy boczne szecioprzsowe, o sklepieniach trjdzielnych-dziewiciopolowych. Filary prostoktne o profilowanych naroach bez kapiteli przechodz w arkady midzynawowe. Zworniki eber sklepiennych bogato rzebione. Okna wypenione trjdzielnymi maswerkami o motywach pnogotyckich. Brya o przenikajcych si trjktnych szczytach dachw naw bocznych wzbogacona jest dwoma wieami przy transepcie, z ktrych niestety tylko poudniow zwieczono wysmukym iglicowym hemem. We wntrzu kocioa grnego w nawie pnocnej zachowa si portal z ostroukowym rzebionym tympanonem z symbolem Trjcy w. w otoczeniu fundatorw kocioa ksicia Henryka IV i jego ony. W zakrystii pnogotycka rzebiona nisza sakramentarium.
- Koci w. azarza (ul. R. Traugutta), wymieniany od 1260 r. jako szpitalny, powsta na terenie pobliskiego osiedla tkaczy walloskich. Obecny wzniesiono w 2. po. XIV w. jako budowl ceglan jednonawow, z prostoktnym prezbiterium nakrytym dwuprzsowym sklepieniem krzyowo-ebrowym. Zachowa we wntrzu dwa malowane skrzyda otarzowe z 2. po. XV w.
- Koci w. Macieja (ul. Szewska), pierwotnie zamkowy, potem przekazany zakonowi szpitalnikw z "Gwiazd" przybyym do Wrocawia w 1236 r. Wzniesiony w 2. po. XIII w-, powikszony od wschodu w XIV w. Orientowany, murowany, na planie krzya, ktrego ramiona zamknito poligonalnie z prostoktn naw od zachodu. Wntrza nakrywaj sklepienia krzyowo-ebrowe wsparte na rzebionych konsolach i zamknite rzebionymi zwornikami. Od poudnia pomidzy prezbiterium a transeptem wznosi si wiea, doem kwadratowa, z 1489 r., wyej przechodzca w omiobok z XVI w. Od poudnia kamienny uskokowy portal ze sukami o kielichowych kapitelach. We wntrzu odbudowanym po zniszczeniu w 1945 r. fragmenty wyposaenia oraz nagrobek Bartomieja Mandla z 1570 r.
- Od poudnia kamienny pomnik w. Jana Nepomucena z 1723 r., dzieo J. J. Urbaskiego.
- Na pnoc od kocioa wznosi si okazay budynek dawnego klasztoru Krzyowcw z czerwon gwiazd (obecnie Biblioteka Zakadu im. Ossoliskich), wzniesiony wg planw architekta Jana Baptysty Mathieu w latach 1676-1715. Zosta zaoony wok czworobocznego dziedzica z arkadami, z gwn fasad od pnocy. O rodkow wyznacza kopua belwederu flankowana trjosiowymi ryzylitami o bogatych szczytach na naroach budynku. Wntrza czciowo przebudowane zachoway kilka sal z dekoracj stiukow i malarsk wspczesn okresowi budowy obiektu.
- Koci w. Marii Magdaleny (ul. Szewska), zaoony w 1226 r. jako parafialny w zwizku z oddaniem kocioa w. Wojciecha zakonowi dominikanw. Budow kocioa rozpoczto w wieku XIII (fragmenty odnaleziono w trakcie bada w 1968 r.). Obiekt obecny zosta rozpoczty w 1355 r. przez budowniczego Pieszk (rwnoczenie pracujcego dla katedry) i ukoczony bez wyprowadzenia wie ok. 1360 r. Prace przy wieach zachodnich trway od 1488 r. Zniszczony w 1945 r., zosta zrekonstruowany w latach 1960-1970. Jest to prostoktna trzynawowa bazylika o dziesiciu przsach. W prezbiterium dwa kwadratowe przsa nakryte s sklepieniem gwiadzistym, w nawach bocznych sklepieniem trjdzielnym, pozosta cao nakrywaj sklepienia krzyowo-ebrowe. Nawy rozdzielaj prostoktne filary o obkowanych naroach z paskimi lizenami. Wok kocioa, pomidzy szkarpami zewntrznymi w XV w. umieszczono szereg kaplic. Od pnocy przylega do prezbiterium dwukondygnacjowa zakrystia i biblioteka o dwunawowych wntrzach. Na skarpie zachodniej zachowaa si kamienna rzeba Madonny na ksiycu z 1499 r. We wntrzu zwraca uwag: ambona (uszkodzona w 1945 r.) z lat 1579-1581, dzieo Fryderyka Grossa; kamienne tabernakulum z koca XIV w., a na cianach cay szereg nagrobkw i epitafiw z XVI-XVIII w.
- Osobne miejsce naley powici zachowanemu przy poudniowej cianie kocioa wspaniaemu romaskiemu portalowi, przeniesionemu tu w 1546 r. z opactwa w. Wincentego na Obinie. Opactwo to (obecnie teren na skrzyowaniu ulic B. Prusa i Nowowiejskiej) zostao ufundowane przez magnata lskiego Piotra Wasta w 2. po. XII w. dla benedyktynw z Tyca pod Krakowem, a ju w 1193 r. przekazane norbertanom, Ulego ono cakowitemu zniszczeniu przez mieszczastwo - jako ostoja polskoci - w 1529 r. w wyniku rzekomego zagroenia najazdu tureckiego, ktremu mogo suy za punkt oparcia. By to ogromny zesp, obejmujcy trzy kocioy, budynek klasztorny i cay szereg zabudowa gospodarczych, wszystkie ozdobione wspania romask plastyk kamienn. Z zespou tego poza lunymi fragmentami, pierwotnie rozrzuconymi po caym miecie jako materia budowlany (obecnie skrupulatnie zebranymi i eksponowanymi w Muzeum Architektury w dawnym klasztorze bernardynw), zachowa si wyej wymieniony portal, umieszczony w kociele Marii Magdaleny, odtworzony w 1546 r. z fragmentw odnalezionych na gruzach opactwa, co tumaczy istniejce rnice stylistyczne poszczeglnych elementw. Kolumny z motywem zygzakowatych wakw i niektre kapitele nawizuj do fragmentw ocalaych z katedry romaskiej i cz si raczej ze sztuk Lombardii. Inne natomiast uki archiwolty i kapitele, ze scenami z ycia Chrystusa, wykazuj wyrane cechy sztuki francuskiej, szczeglnie akwitaskiej. Grne pkoliste pole opisanego portalu wypenia dwustronny tympanon (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocawiu), przedstawiajcy po jednej stronie Ukrzyowanie, na odwrocie za Zanicie Marii. Skomponowany rytmicznie, wie si ze rodowiskiem pogranicza francuskiego - z krgiem artystycznym nad Moz. Ten najokazalszy w naszym kraju portal romaski w swym wyrazie artystycznym naley do czoowych pomnikw rzeby romaskiej nie tylko w Polsce, ale i w Europie.
- Koci w. Marcina (ul. w. Marcina). Bya to pierwotnie kaplica zamkowa siedziby ksicej na Ostrowie Tumskim. Budowla obecna wzniesiona zostaa na starszych fragmentach w pocztkach XIV w., przebudowana w XV w., zniszczona w 1945 r., odbudowana w latach 1958-1968. Murowana z kamienia i cegy, skada si z nawy zaoonej na szecioboku, z nieregularnie wystpujcym wyduonym prezbiterium, ozdobiona we wntrzu rzdem lepych kamiennych arkad o bogato profilowanych blendach i rzebionych maswerkach.
- Obok odsonite s fragmenty zaoenia zamkowego (po badaniach w 1965 r.) z XIII w., a badania rozpoczte w 1970 r. na pewno udostpni dalsze elementy tego niezwykle ciekawego zespou architektonicznego.
- Koci w. Maurycego (ul. R. Traugutta), wzniesiony pierwotnie jako koci parafialny osady tkaczy walloskich. Zbudowany w kocu XIII w., przebudowany w okresie pnogotyckim, w 1897 r. powikszony o obecny transept i prezbiterium w stylu pseudobarokowym. Z zaoenia pierwotnego pozostaa prostoktna nawa z kwadratow wie od zachodu. We wntrzu, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zwracaj uwag dwie pnogotyckie rzeby drewniane i barokowy otarz w kaplicy pnocnej.
- Koci Opatrznoci Boej, ewangelicki (ul. Kazimierza Wielkiego), zbudowany w latach 1747-1750 w stylu pnobarokowym. Jednonawowy, z kwadratow wie od pnocy, o wntrzu wypenionym zaoonymi na elipsie kondygnacjami empor i rzebionym wyposaeniu wspczesnym budowie obiektu.
- Koci Panny Marii na Piasku (ul. w. Jadwigi). Jest to dawne opactwo kanonikw regularnych w. Augustyna, sprowadzonych na lsk przez Piotra Wasta, a przybyych do Wrocawia w 1138 r. Z pierwotnego kocioa wzniesionego ok. 1150 r. - po badaniach w latach 1962-1965 - odsonito szereg fragmentw fundamentw (dostpne w krypcie). Budowl obecn wzniesiono w latach 1334-1425, zniszczona czciowo w 1945 r., zostaa odbudowana w latach 1947-1965. Jest to zaoenie ceglane, trzynawowe, halowe, z towarzyszcymi prezbiterium nawami bocznymi, zakoczonymi poligonalnie. Przsa w nawie rodkowej nakryte s sklepieniami gwiadzistymi, w bocznych nawach silnie wyduone przsa s nakryte sklepieniami trjdzielnymi dziewiciopolowymi, wykonanymi ok. 1365 r. przez budowniczego Pieszk. Prostoktne filary midzynawowe o profilowanych naroach bez kapiteli przechodz w ostrouki arkad. ebra sklepienne, wsparte na bogato rzebionych wspornikach, przedstawiajcych prorokw, Ojcw Kocioa i aniow, ozdobionych polichromi. W oknach kamienne maswerki o pnogotyckich motywach. Portal zachodni kamienny z trjktnym przyczkiem i rolinn dekoracj; z dwch wie zachodnich wyprowadzono tylko poudniow. We wntrzu zwracaj uwag: w nawie poudniowej rzebiony romaski tympanon Marii Wostowiczowej i syna Switosawa, pochodzcy z pierwotnego kocioa. Centrum zajmuje Tronujca Madonna w otoczeniu fundatorw. Pod wie pnocn kamienna chrzcielnica z ok. 1450 r. z rzebionymi scenami z ycia Marii, oraz czciowo zrekonstruowane ze znalezionych fragmentw lektorium pomidzy prezbiterium a naw. W pnocnej nawie bocznej fragmenty polichromii z 2. po. XV w. Pozostae wyposaenie redniowieczne pochodzi z rnych obiektw z terenu Dolnego lska.
- Do poudniowej ciany kocioa przylega blok dawnego klasztoru Augustianw (obecnie siedziba Biblioteki Uniwersyteckiej), ktrego budow zrealizowano w latach 1709-1730, na miejscu pierwotnego, wg projektw J. G. Kalkbrennera. Zniszczony w 1945 r. jako siedziba "komendanta twierdzy Wrocaw", zosta odbudowany w latach 1950-1958. Cao zaoona jest wok czworobocznego dziedzica, dwutraktowa, trzykondygnacjowa, o boniowanym parterze, z kolumnowym portalem na osi elewacji zachodniej.
- Koci w. Piotra i Pawa (ul. Katedralna), wzmiankowany pierwotnie w 1175 r. jako kaplica cystersw z Lubia. Obecny wzniesiony przed 1454 r., odbudowany po poarze w 1633 r., zniszczony w 1945 r., zrekonstruowany w latach 1952-1953. Murowany, dwunawowy, ze sklepieniem wspartym na jednym filarze i spywajcym na wewntrzne skarpy, z prezbiterium zakoczonym poligonalnie. Zachowa we wntrzu rzebiony tryptyk z pocztkw XVI w.
- Koci w. Wincentego i Jakuba oraz klasztor premonstrantw (obecnie Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego) na pl. Biskupa Nankera. Koci pierwotnie w. Jakuba zosta ufundowany w 1240 r. dla zakonu franciszkanw. Po zniszczeniu opactwa w. Wincentego na Obinie w 1529 r. przenieli si tu norbertanie i koci otrzyma wezwanie w. Wincentego. Budowla obecna powstaa w 2. po. XIII w. i ulega przebudowie w XIV i XV w. Zniszczona w 1945 r. odbudowana jest dla celw muzealnych. Koaci posiada szecioprzsowe prezbiterium, zakoczone poligonalnie od wschodu i picioprzsowy, trzynawowy korpus o ukadzie pseudobazylikowym, z wysokimi nawami bocznymi. Wntrza nakrywaj sklepienia krzyowo-ebrowe. Od wschodu pomidzy prezbiterium a korpusem nawowym wznosi si kwadratowa wiea. Obok przy nawie bocznej znajduje si kaplica Hochberga z 1723 r., zbudowana wg projektu Krzysztofa Hacknera. Zaoona na prostokcie, z kopu na elipsie i zwieczon latarni, o wntrzu zniszczonym w 1945 r. W prezbiterium fragmenty kamiennego portalu z XIII w.
- Obok od pnocy przylega zesp klasztorny, powstay w latach 1682-1695, zbudowany wg planw Hansa Frohlicha. Cao zaoona wok czworobocznego dziedzica, trzykondygnacjowa, dwutraktowa o bogatych fasadach dzielonych pilastrami, nakryta dachami dwuspadowymi z lukarnami. Wntrza nakryte sklepieniami barokowymi, a szczeglnie sala refektarza zachowaa stiuki G. Signa z 1686 r.
- Koci w. Wojciecha (d. pl. F. Dzieryskiego), pierwotnie koci parafialny osady przedlokacyjnej, przekazany w 1226 r. zakonowi dominikanw, sprowadzonych tu z Krakowa. Z wczesnogotyckiej budowli ceglanej z po. XIII w. zachoway si mury nawy i transeptu o kwadratowych przsach nakrytych pierwotnie szeciopolowymi sklepieniami, krzyowo-ebrowymi. Jego pierwotn wysoko wyznaczaj na zewntrz ceglane fryzy z motywem przecinajcych si arkadek i lilii andegaweskich (analogiczny fryz wystpuje w kociele Dominikanw w Krakowie). W pocztkach XIV w. wzniesiono obecne prezbiterium, nakryte sklepieniem w 1330 r., picioprzsowe, zakoczone od wschodu poligonalnie. Z zewntrz opito je potnymi ukami oporowymi i bocznymi kaplicami. Rwnoczenie podwyszono mury nawy i transeptu i nakryto je sklepieniami krzyowo-ebrowymi. Do nawy dobudowano w latach 1488-1500 od zachodu wskie przso a cao zakoczono bogato rozczonkowanym szczytem ceglanym. Przecinajce go pionowe blendy rozdzielono poziomo ozdobnymi fryzami, cao wieczc dwoma wieyczkami i siedmioma sterczynami. Od poudnia pomidzy transeptem a prezbiterium wznosi si kwadratowa wiea. Zniszczony w 1945 r., zosta odbudowany w dwch etapach, poczynajc od czci wschodniej, w latach 1948-1950 i 1955-1958.
- Przy poudniowej cianie nawy znajduje si kaplica Bogosawionego Czesawa Odrowa wzniesiona w latach 1711-1718 przez Benedykta Millera, ozdobiona podziaem architektonicznym przez Urbana Rauschera w latach 1719-1724, rzebami przez Leonarda Webera ze widnicy ok. 1725 r. i freskami przez J. Jakuba Eybelwisera w 1726 r. Jest to dwuprzestrzenna budowla kopuowa o bardzo bogatym wystroju rzebiarskim wykonanym w alabastrze.
- Od pnocy przylega do nawy kociek w. Jzefa, zbudowany w 1488 r., pierwotnie jako kaplica w. Wita. Zbarokizowany w latach 1717-1730, odbudowany po zniszczeniu w 1945 r., od zachodu zamknity jest barokow elewacj z wolutowym szczytem.
- Z dawnego budynku klasztornego zachowa si jedynie pooony na wschd od kocioa budynek mieszczcy refektarz z 1724 r. Wntrze parteru wypenia wspaniaa sala o lustrzanym sklepieniu, ozdobionym dekoracj stiukow i malowidami pochodzcymi z po. XVIII w.
- Uniwersytet, dawne kolegium jezuitw (pl. Uniwersytecki), zosta wzniesiony w latach 1728-1741 wg projektw najprawodopodobniej Dominika Martinelli i Gabriela Gabrielli przez Baeja Peintnera (zm. 1732) i Jzefa Frischa. Jest to budowla barokowa o trzydziestoomioosiowej fasadzie, trzykondygnacjowa, dwutraktowa. Budynek ten, obecnie nieco monotonny, wedug pierwotnego planu mia by bardzo rozczonkowany przez wprowadzenie wysokiej wiey nad przejazdem bramnym i dwch mniejszych na ryzalitach. Std ciekawsze s elewacje od strony miasta przez stworzenie skrtw perspektywicznych i pilastrowe rozczonkowanie bry. Bogatsze nieco jest zaakcentowanie gwnego portalu wejciowego przez wprowadzenie balkonowego ryzalitu wspartego na kolumnach. Balustrad wiecz rzeby przedstawiajce personifikacj cnt, wykonane w 1736 r. przez J. A. Siegwitza. Do najcenniejszych naley zaliczy wntrze Auli Leopoldina, pene ruchliwych form barokowych. Jest to dzieo A. Tauscha, ktre mimo stosunkowo niskich proporcji przez wprowadzenie ruchliwych podpr i nakrycie spaszczon kolebk tworzy przestrzenne wntrze. Wraenie to potguj iluzjonistyczne malowida, przedstawiajce Adoracj NP Marii pdzla J. K. Handke z 1732 r. Na podium rzeby cesarzy, na chrze muzycznym za popiersie J. A. Schaffgotscha duta F. J. Mangolda. Plafonowe freski przedstawiajce apoteoz ksistw lskich na klatce schodowej oraz malowida w zachowanym wntrzu dawnej apteki wykona F. A. Scheffier w latach 1734-1735.
- Na poudnie od kolegium (ul. Kunicza) zachowa si rwnie dawny konwikt jezuitw w. Jzefa (obecnie Instytut Antropologii PAN) wzniesiony przez Jzefa Frischa. Skrzydo frontowe zrealizowano w latach 1734-1738, pozostae za ukoczono w 1755 r. Cao zaoona wok czworobocznego dziedzica, dwutraktowa, trzykondygnacjowa, posiada elewacje dzielone zdwojonymi pilastrami stojcymi na boniowanym parterze. O rodkow akcentuje trzyosiowy paski ryzalit z balkonowym portalem.
- Dawny paac ksit brzeskich (ul. Szewska 49 - obecnie Instytut Historii Uniwersytetu Wrocawskiego). Bya to ju trzecia rezydencja ksica we Wrocawiu, i to najprawdopodobniej istniejca ju od XIV w,
- Przebudowy gmachu w stylu renesansowym dokona ksi Fryderyk II i jego syn Jerzy II. Dalszym zmianom ulegy wntrza w XVII w., a nastpnie do gruntownej przebudowie po 1811 r., gdy cao przesza w rce pruskie. Fasady zewntrzne, trzykondygnacjowe, odznaczaj si szlachetnoci proporcji, umiarkowanym zaakcentowaniem obramie okiennych przy przewadze podziaw horyzontalnych. We wntrzu zachowao si wiele sklepionych sal, a na osi sie wejciowa. Poza kilkoma salami ze sklepieniami gotyckimi w naroniku pnocno-wschodnim przewaaj w gmachu sklepienia kolebkowe, pokryte geometryczn dekoracj, potem barokowe z dekoracj stiukow, czciowo zniszczone w XIX w.
- Dawny paac ksit opolskich (naronik ul. Szewskiej i Pl. Nankera). W obecnej postaci przebudowany na przeomie XIX i XX w., zachowa na parterze, po obu stronach sieni wejciowej dwie komnaty, pochodzce z XIV w. Sala po prawej stronie, kwadratowa, nakryta jest gotyckim sklepieniem krzyowo-ebrowym, wspartym na bogato rzebionym, omiobocznym filarze kamiennym. Sala po stronie lewej nakryta jest sklepieniem gotyckim o bogato profilowanych ebrach, trjdzielnym dziewiciopolowym. Najprawdopodobniej obie sale s dzieem pracujcego wwczas we Wrocawiu budowniczego Pieszki.
- Dawny paac Hatzfeldw (ul. Wita Stwosza) odbudowany na galeri sztuki wspczesnej. Pierwotnie na miejscu tym znajdoway si od 1308 r. rezydencje Piastw brzeskich i olenickich. Przebudowane w latach 1714-1722 na paac w stylu barokowym przez Hacknera, ulegy gruntownej przebudowie w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa w latach 1765-1775. Paac zniszczony w 1945 r., odbudowywany obecnie, zachowa jedynie cz pomieszcze parteru ze sklepion sieni na osi i kolumnowym portykiem w elewacji frontowej.
- Dawny paac Spaetgenw obecnie Muzeum Archeologiczne (ul. Kazimierza Wielkiego) wzniesiony zosta ok. 1719 r. Zniszczony w 1945 r. zosta odbudowany w latach 1958-1962. Murowany, prostoktny, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, zachowa obszern sklepion sie przejazdow o kolumnowym podziale. Elewacje dzielone pilastrami wspartymi na boniowanym parterze wyznaczaj osie, a wejcie akcentuje balkonowy portal.
- Dawny letni paac biskupw wrocawskich (pl. Zgody) wzniesiony zosta w latach 1732-1737 wg projektu Hacknera. Przebudowany w 1884 r., zniszczony w 1945 r., zosta odbudowany w latach 1960-1963. Zaoony na prostokcie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z paskim trzyosiowym ryzalitem akcentujcym wejcie, o elewacjach dzielonych pilastrami podtrzymujcymi wydatny gzyms.
- Dawny paac rodziny Wallenberg - Pachay, obecnie Biblioteka Uniwersytecka (ul. K. Szajnochy), wzniesiony zosta w latach 1785-1787, czciowo przebudowany w 2. po. XIX w. Murowany, trzytraktowy, trzykondygnacjowy z silnie wyeksponowanym kolumnowym portykiem zwieczonym trjktnym przyczkiem, zachowa we wntrzu pierwotn klatk schodow i reprezentacyjn sal z kolumnami.
- Paac biskupi (ul. Katedralna), w obecnej trzykondygnacjowej postaci budynku o wybitnie horyzontalnym charakterze zosta wzniesiony w latach 1795-1802. Jego klasycystyczny charakter podkrela jeszcze wydatny portyk wjazdowy, wsparty na joskich kolumnach, podtrzymujcych trjktny przyczek stanowicy dzieo K. G. Geisslera. Odbudowany po zniszczeniach w 1945 r. w swym gwnym zrbie nie zachowa pierwotnych wntrz. Jedynie wschodnie skrzydo zachowao na parterze sal z granitow kolumn (odkryte w 1955 r.) porodku i ladami sklepie ceglanych, W kierunku pnocnym znajduje si druga sala, rozdzielona sieni z zachowanymi fragmentami pierwotnego portalu na l pitrze. S to fragmenty najstarszego dworu biskupiego, zbudowanego w 1. po. XIII w.
- Orfanotrofeum, dawniej przytuek dla sierot (pl. Kocielny), zosta wzniesiony w stylu barokowym w latach 1702-1715 pod kierunkiem B. Peintnera, odbudowany nastpnie po poarze w 1791 r., a pniej po zniszczeniu w 1945 r. Zaoony na prostokcie, dwutraktowy, o horyzontalnym charakterze fasady, rozczonkowanej pilastrami podtrzymujcymi silnie wysunity, profilowany gzyms.
- Dawny arsena miejski nalecy do najwczeniejszych w Europie rodkowej. Budow jego rozpoczto w 1459 r. cznie z budow spichrza miejskiego, w pnocno-zachodnim naroniku fortyfikacji miejskich, niedaleko znanego ju w 1198 r. brodu przez Odr. Trzon stanowiy wczeniejsze odcinki murw - pnocny, zamknity kwadratow baszt z blankami i pnocno-zachodni z baszt pkolist. Przy niej to, a prostopadle do muru miejskiego wzniesiono dugi budynek spichrza, od ktrego fasady wschodniej poprowadzony mur ku pnocy wyznacza dziedziniec wewntrzny. Pocztkowo na dziedzicu tym powsta obok baszty kwadratowej niewielki budynek waciwego arsenau z zachowanymi kamiennymi portalami pznogotyckimi, a gwna brama o wykroju ostroukowym znajdowaa si w murze wschodnim. Rozbudowy pniejsze, z 1578 r. i z 1658 r., wzbogaciy stopniowo pierwotne zaoenie o nowe budynki i wewntrzne konstrukcje ciesielskie, ktre mimo restauracji w XIX w. zachoway si w stosunkowo nie zmienionym stanie.
- Opera (ul. widnicka), pierwotna zostaa wzniesiona w latach 1837-1841 wg projektu Langhansa modszego, odbudowana nastpnie w 1872 r. pod kierunkiem Schmidta, Jest to zaoenie prostoktne z silnie zaakcentowanym ryzalitem wejciowym w fasadzie frontowej, utrzymanym w formie wzniesionej nad parterem joskiej kolumnady podtrzymujcej trjktny przyczek.
- Dawna gieda (pl. Solny), zostaa zbudowana w 1824 r. wg projektu Langhansa modszego. Murowana, o jedenastoosiowej fasadzie frontowej, czterokondygnacjowa, o silnie rustykowanym parterze. Wejcie akcentuje trzyosiowy portyk z kompozytowymi kolumnami.
- Dawne wizienie miejskie (naronik ul. Wiziennej i Noowniczej) w obecnej formie jest skromnym budynkiem z wewntrznym dziedzicem. Mimo do gruntownych restauracji w XIX w. zachoway si due partie murw i pomieszcze gotyckich ze ladami sklepie, a na fasadach szereg renesansowych kamiennych obramie okien i skromnych portali wejciowych,
- Dawny dom Kapituy (pl. Katedralny) zosta wzniesiony ok. 1520 r., czciowo przebudowany w XIX w. Obecnie zwraca uwag kamienny, prostoktny portal z 1527 r. o renesansowych motywach dekoracji umieszczony w ryzalicie klatki schodowej. Zachowaa si rwnie sala posiedze o gotyckim sklepieniu trzyprzsowym wspartym na dwch filarach. Obecnie cao z dostawionym nowym budynkiem mieci Muzeum Archidiecezjalne, posiadajce jeden z najcenniejszych zbiorw sztuki redniowiecznej tego regionu.
- Zesp dawnych jatek miejskich (ul. Malarska i ul. Jatki). Zaoone w redniowieczu, najprawdopodobniej wkrtce po lokacji miasta, miejskie jatki misne, przebudowane ok. 1555 r., restaurowane w wiekach pniejszych, uszkodzone w 1945 r., obecnie odbudowane. Waciwym miejscem handlu by redniowieczny zauek ul. Jatki ograniczony gotyckimi portalami, z drewnianymi kramami handlowymi. Zesp ten stanowi dwadziecia trzy dwutraktowe, jednoosiowe budynki o rnej iloci kondygnacji, posiadajce wysunite na zewntrz przewody kominowe, podwieszone na rzebionych wspornikach.
- Domy mieszczaskie. Ogromne zniszczenia powstae w miecie w 1945 r., w powanym stopniu wpyny na uszczuplenie reliktw zabudowy mieszczaskiej dawnych epok. W chwili obecnej najstarszym budynkiem mieszkalnym na terenie Wrocawia, jest tzw. "dom panien trzebnickich" (pl. Nankiera 8) wzniesiony w 1. po. XIII w., potem wielokrotnie przebudowywany, wyeksponowany w zachowanych fragmentach w 1960 r. Murowany z cegy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, o wntrzu nakrytym pierwotnie sklepieniami. Zachoway si rwnie w partiach piwnicznych dwa domy w Rynku (nr 17 i 24), pochodzce z 3. w. XIII w., z romaskimi kamiennymi kolumnami podtrzymujcymi pierwotnie sklepienia. Na podstawie zachowanych reliktw (ul. Kazimierza Wielkiego 44, Rynek 5, 8, 51, ul. Katedralna 9, 15, ul. Wita Stwosza 56) mona stwierdzi, e pierwotne domy gotyckie w miecie posiaday ukad dwutraktowy, kalenicowy w stosunku do ulicy, z komunikacj od podwrza. Domy pniejsze, od XV w., o ukadzie trzytraktowym ustawione szczytowo, posiadaj ukad komunikacyjny w trakcie rodkowym. Parter z reguy sklepiony (Rynek 5, 8, 39, 52, ul. Wita Stwosza 61) w pierwszym trakcie mieci kantor kupiecki, w tylnym warsztat, pitro za przeznaczone byo na mieszkania.
- Epok renesansu, wobec zniszczenia w 1945 r. domu "Pod zot koron", otwiera obecnie zachowany we fragmentach dom Henryka Rybischa (ul. Ofiar Owicimskich l) wzniesiony w latach 1526-1531, odbudowany po zniszczeniach w 1945 r., z okazaym rzebionym portalem wejciowym. Przebudowy w pniejszych okresach zniszczyy niestety wiele domw renesansowych, tak e obecnie jedynymi przykadami s domy z poowy XVI w. przy ul. Wiziennej l-3 i Psie Budy 14/15 z rzebionym portalem z 1568 r. Dalszy etap, ju cakowicie renesansowych domw mieszkalnych, reprezentuj zachowane obiekty przy ul. Katedralnej 9 (z koca XVI w.), przy Rynku 5 (z 1574 r.), z obszern sklepion sieni, lub dom Rynek 3 z ok. 1580 r. Epok niderlandzkiego manieryzmu reprezentuje najwikszy, kupiecki dom Wrocawia - "Dom pod Gryfami" (Rynek 2), dzieo F. Grossa i G. Hendrika z lat 1587-1589.
- Epoka baroku w pierwszym etapie, wobec koniecznoci dostosowania si do istniejcej, wskiej dziaki redniowiecznej, nie przynosi nowych rozwiza. Tradycyjn pozostaje brya o ukadzie szczytowym, z trzytraktowym wntrzem. Jedynie sienie i klatki schodowe uzyskuj bardziej reprezentacyjny charakter, a belkowe stropy zastpione zostaj sufitami z fasetami, sztukateriami i malarstwem plafonowym. Pierwszym jest dom przy Rynku 8 z 1672 r., o wejciu akcentowanym kolumnowym portalem. Dalsze przykady to domy przy ul. Malarskiej 30 (z 1690 r.), pl. Solnym 4 (z ok. 1700 r.), ul. Kuniczej 12 (z ok. 1700 r.) o bogato rozczonkowanych fasadach i ozdobnych szczytach. Bardziej rozwinite formy, prawie paacw mieszczaskich, reprezentuje dom Rynek 6 (z ok. 1730 r.) z portalem balkonowym i malarstwem plafonowym we wntrzu i dom przy ul. Szewskiej 48.
- Okres klasycyzmu reprezentuj domy przy ul. Wierzbowej 4, ul. w. Jadwigi 8 i 10, z koca XVIII w., dzieo K. G. Geisslera, domy w Rynku 17 (lata 1765-1770, odbudowany po 1945 r.), Szewskiej 5 (1780 r.) lub w Rynku 33 z koca XVIII w. Schykow epok klasycyzmu reprezentuje dom przy ul. Wita Stwosza 16 (lata 1802-1804) z kolist klatk schodow i balkonowym portalem na osi.
- Dworzec kolejowy Wrocaw wiebodzki (d. pl. Kirowa) pierwotny wzniesiony w 1842 r., powikszony nastpnie w 1873 r. wg projektw A. Heydena i W. Kyllmanna w stylu neoklasycznym. Naley do najstarszych dworcw czoowych Polski z gwnym wejciem akcentowanym kolumnowym portykiem.
- Biurowiec (ob. Biuro Projektw Miastoprojekt-Wrocaw ul. Ofiar Owicimskich 38/40) wzniesiony w 1910 r. wg projektu H. Poelziga, reprezentuje przykad architektury monumentalnej pocz. XX w. o cechach secesji, o nieco cikich proporcjach silnie podkrelonych podziaem poziomym poszczeglnych kondygnacji.
- Hala Stulecia ob. Hala Ludowa (ul. W. Wrblewsklego) wzniesiona w latach 1912-1913 wg projektu M. Berga. Naley do najwikszych tego typu budowli w Europie i jest jedn z pierwszych w wiecie konstrukcji elbetowych o rednicy kopuy 65 m i wysokoci 42 m wspartej na 32 pwizarach ukowych poczonych poziomymi piercieniami. Centraln hal, ktra moe pomieci 10 000 ludzi, otaczaj cztery pkoliste absydy.
- Dawny Dom Towarowy (ob. Zakady Przemysu Odzieowego - ul. Szewska 6/7), wzniesiony w 1927 r. wg projektu E. Mendelsona, stanowi dobry przykad konstruktywizmu podkrelonego poziomymi kondygnacjami i naronym pkolistym wykuszem zamykajcym perspektyw skrzyowania ulic Oawskiej i Szewskiej.

Wrocaw-Lenica
- Paac. W pocztkach XIII w. by tu grd obronny Henryka Brodatego, na miejscu ktrego wzniesiono w 1. po. XV w. murowany zamek. W latach 1520-1550 zosta on przebudowany na renesansowy paac. W pocztkach XVII w. otoczono go niskim murem z bastejami, a w 1. po. XVIII w. zosta gruntownie przebudowany wg projektu Krzysztofa Hacknera na barokow rezydencj. Zniszczony w 1945 r., po odbudowie w latach 1966-1968 mieci instytucje kulturalne. Zachowa w murach obecnego zaoenia fragmenty redniowiecznego zamku oraz cz obwarowa z bastejami.
- Koci parafialny w. Jadwigi, wzmiankowany w 1248 r., obecny, wzniesiony w 2. po. XV w., remontowany (wiea) w 1690 r. zasklepiony kolebk z lunetami w 1739 r. Jednonawowy, z prezbiterium zakoczonym poligonalnie, posiada od poudnia kwadratow wie. Prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe, nad naw za zaoono strop z picioma malowanymi plafonami, bdcymi dzieem F. A. Schefflera z 1739 r. Otarze pznobarokowe z poowy XVIII w., w jednym z nich rzebiona w drzewie figura Madonny z Dziecitkiem z XV w.

Wrocaw-Muchobr
- Koci parafialny w. Michaa Archanioa, wzmiankowany w 1347 r., obecny w czci prezbiterialnej wzniesiony ok. 1400 r., powikszony ok. 1500 r. Murowany z cegy przy uyciu piaskowca, posiada prezbiterium zakoczone trjbocznie nakryte sklepieniem sieciowym. Nawa jest kwadratowa, ze sklepieniem krzyowym wspartym na smukym, spiralnie skrconym filarze kamiennym. W latach 1912-1916 rozbudowano naw w kierunku poudniowym, w architekturze nawizujc do pierwotnego zaoenia. Na cianie nawy pierwotnej zachowane fragmenty freskw z postaciami witych z ok. 1470 r., na sklepieniu prezbiterium renesansowe freski z 1605 r. z Koronacj M. Boskiej. We wntrzu pnogotycki rzebiony tryptyk z Madonn z ok. 1480 r., oraz szereg lunych rzeb gotyckich z XV w.
- Na obwodzie pierwotnego cmentarza zachowa si fragment ceglanego muru obronnego ze strzelnicami, pochodzcego z 1. w. XVII w.

---------------------------
k o n i e c    l i t e r y   W - WROCAW