ZABYTKI   POWIATU   INOWROCAWSKIEGO

BRUDNIA
KOCIӣ PARAFIALNY p. w. Michaa Archanioa. Wzniesiony w 1925r. wedug projektu arch. Pawa Kutliskiego. Murowany, pozbawiony wszelkich cech stylowych. W lewym otarzu bocznym obraz w. Rocha, pochodzcy z kocioa parafialnego w Bydgoszczy, barokowy, pocz. XVIII w.

CHEMCE
KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Katarzyny, od 1527 p. w. . Katarzyny, Mikoaja i Magorzaty. Wzniesiony w 1843 roku, pno klasycystyczny. Orientowany. Usytuowany na nieznacznym wzniesieniu dominujcym nad wsch. czci wsi. Murowany z cegy, otynkowany. Koci jednonawowy z wszym prezbiterium zamknitym trjbocznie. Wntrze nakryte sufitem. Kwadratowa WIEA od wschodu. Otarz gwny, o cechach barokowych z XIX w., w jego zwieczeniu rzeby . Jana Ewangelisty i Wojciecha, barokowe z XVIII w. Dwa otarze neobarokowe po po. XIX w. CHR MUZYCZNY z XIX w.
Rzeby: Chrystus Zmartwychwstay rokokowy z 2 po. XIX w., w. Jan Nepomucen barokowo - ludowy z 2 po. XVIII w, krucyfiks z XVIII - XIX w.

CHROSNO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Kolak.

CYKOWO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Kolak.

GNIEWKOWO
Miasto. Wedug wiadectw archeologicznych osada istniaa we wczesnym redniowieczu, wzmiankowana w 1185 roku. W XIII w. stolica samodzielnego ksistwa, otrzymaa prawo miejskie magdeburskie w latach 1268-87. Miasto zniszczone w czasie wojen z Krzyakami, otrzymao w 1450 r. nowe przywileje od Kazimierza Jagielloczyka. Rozwj miasta zosta zachamowany podczas wojen szwedzkich. W 1772 r. ten teren miejski zajy Prusy. Miasto pooone przy dawnym trakcie z Poznania przez Inowrocaw i Toru na Mazowsze. Centralnym punktem jest czworoboczny rynek, przecity porodku gwn ulic przelotow z pnocy na poudnie. W pnocno-wschodniej czci miasta, koci parafialny.
- KOCIӣ PARAFIALNY p. w. . Mikoaja i Konstancji. Dwa wsch. przsa prezbiterium obecnego kocioa zbudowane zapewne w 1 po. XIV w.. Przeduenie prezbiterium ku zach. i wzniesienie korpusu 2. po. XIV w. lub pocztek XIV w. W XVIII w. przebudowa wntrza oraz budowa wiey i wieyczki na sygnaturk. Zniszczony podczas II wojny wiatowej. Gotycki. Orientowany. Murowany z cegy: wsch. cz prezbiterium w ukadzie wendyjskim, pozostae mury o ukadzie gotyckim. Koci jednonawowy z wszym, wyduonym prezbiterium zamknitym trjbocznie. W prezbiterium i nawie sklepienia barokowe o uku obnionym, z niewielkimi lunetami.
Otarz gwny regencyjny 2 w. XVIII w., architektoniczny w obramieniu z obokw, na ktrych soce i ksiyc, z rzebion grup Ukrzyowania w centrum oraz Chust w. Weroniki i Trjc w. w zwieczeniu. Ujty po bokach bramkami, na ktrych rzeby aniow trzymajcych Arma Christi. Kompozycj otarza uzupeniaj umieszczone na regencyjnych konsolach przyciennych rzeby . Jana Nepomucena i Mikoaja, barokowe z 2 w. XVIII w.. 3 otarze boczne:
- lewy przy tczy, manierystyczny z 1 po. XVII w., w ksztacie malowanego tryptyku. Tematem tego dziea jest scena przedstawiajca przyjcie korony przez w. Kostancj w asycie w. Barbary.
- prawy przy tczy, barokowy z trzeciej w. XVII w., przeksztacony ok. po. XVIII w., w polu rodkowym znajduje si obraz ukazujcy w. Ann Samotrze w sukience srebrnej z dat 1756, wykonan zapewne przez toruskiego zotnika Jana Gottlieba Rohde.
- trzeci znajduje si w nawie od strony pd., rokokowy z 2 po. XVIII w., z rzebion mens otarzow, w polu rodkowym znajduje si obraz przedstawiajcy w. Mikoaja z 2 po. XIX w.
Ambona pno renesansowa z 1 po. XVII w., znacznie przeksztacona w XIX w. Chr muzyczny z pocz. XVIII w., drewniany. Prospekt organowy, barokowy z 1713 r., podwjny. Bogate wyposaenie liturgiczne.
- KAPLICZKA z ok. po. XIX w., murowana z cegy. Rzeba Matki Boskiej Skpskiej, ludowa.
- DOM. Rynek nr. 14. Zbudowany w 1768r.

GRA
KOCIӣ PARAFIALNY p. w. w. Trjcy, od 1598 r. p. w. Narodzenia N. P. Marii. Koci zbudowany w 1829 roku Przykad architektury klasycystycznej. Orientowany. Usytuowany na wzniesieniu dominujcym nad okolic. Na zboczu wzniesienia odkryte lady osadnictwa wczesnoredniowiecznego. Murowany z cegy, otynkowany. Salowy na rzucie prostokta, trjnawowy. Wntrze nakryte pozornymi sklepieniami kolebkowymi. Otarz gwny, rokokowy z 1 po. XIX w. z obrazami: w polu rodkowym Najwitszej Panny Marii wedug Murilla i w zwieczeniu w. Michaa Archanioa z tego samego czasu, co otarz. Antependium klasycystyczne z 1 w. XIX w., haftowane. Dwa otarze boczne: - lewy, rokokowy z obrazem przedstawiajcy w. Walentego, oba dziea z koca XVIII w. - prawy, rokokowy - klasycystyczny z 1 po. XIX w. Chrzcielnica z XVI - XVII w., prymitywna. Ambona rokokowa. Prospekt organowy rokokowo - klasycystyczny po 1825 r. awy z 1 po. XIX w. Obrazy: Opakiwanie, manierystyczny XVI/ XVII w., Chrystus Ukrzyowany z Matk Bosk i w. Janem Ewangelist XVII - XVIII w., w. Klemens XVIII - XIX w., Koronacja N. P. Marii 2 po. XIX w. Na cmentarzu przykocielnym nagrobki klasycystyczne.

INOWROCAW
Miasto. Znaleziska archeologiczne wskazuj cigo osadnictwa od epoki kamiennej. Wczesnoredniowieczna osada targowa wzmiankowana w 1185 roku W XIV w. miasto byo miejscem spotka i pertraktacji z Zakonem Krzyackim. Rozkwit miasta nastpi w ostatnich latach XV w., ktry zosta zachamowany wybuchem zarazy w 1624 roku, a nastpnie poarem spowodowanym przez Szwedw w 1656 roku. W 1772 miasto znalazo si pod zaborem pruskim. Kolejny etap w intensywnym rozwoju miasta nastpi, po odkryciu pokadw solnych na tym terenie. W 1875 zaoono zdrj. Na przeomie XIX i XX w. na miejscu starszych zakadw solankowych budowa nowoczesnych zakadw sodowych w Mtawach. Na pd. - zach. od rynku, w dawnym narou miasta KOCIӣ PARAFIALNY p. w. w. Mikoaja. Na pn. od rynku w obrbie placu Obrocw Pokoju pozostaoci kocioa i klasztoru franciszkanw. Na pn. - wsch. od starego miasta kocioy: Najwitszej Panny Marii i Zwiastowania Najwitszej Panny Marii oraz pozostaoci grodziska. Prawdopodobnie w pn.- wsch. narou miasta, w obrbie lub bezporednim ssiedztwie znajdowa si zamek. Uzdrowisko i wice si z nim nowsze dzielnice, pooone na zach. i pd.-zach. od rdmiecia.
- KOCIӣ PARAFIALNY p. w. w. Mikoaja. Zbudowany po 1431 roku. Kilka faz budowy. Do XVI w. filialny koci Najwitszej Panny Marii. Po utworzeniu samodzielnej parafii przyczono do niej koci Najwitszej Panny Marii, jako odtd filialnego. Przebudowa w 2 po. XVII w.. W latach 1820-28 przeniesienie niektrych otarzy oraz epitafium Radojewskich ze zniesionego kocioa franciszkanw. Koci gotycki o czciowo zatartych cechach stylowych. Orientowany. Murowany z cegy o ukadzie gotyckim. Czciowo otynkowany. Pierwotny ukad halowy z wyodrbnionym prezbiterium. W okresie pnego baroku przeksztacony na bazylikowy. Najstarsze sklepienia pnogotyckie, gwiadziste znajduj si w zakrystii. W pozostaej czci kocioa neogotyckie sklepienia krzyowe w prezbiterium, pozorne sklepienia o uku koszowym z lunetami 1913-14 i stropy kasetonowe w nawach bocznych. CHR MUZYCZNY barokowo-klasycystyczny z 1820 roku, przeksztacony w 2 po. XIX w., murowany. Na zewntrz prezbiterium i nawy boczne opite szkarpami o jednym uskoku. W cianie pd. zamurowany portal gotycki, ostroukowy. Szczyty wsch. korpusu neogotyckie 1855-56, trjktne. Elewacja zach. z trzema ostroukowymi wejciami, z ktrych rodkowe, pierwotne powstao po 1431 roku. Wejcia boczne neogotyckie, powtarzajce formy rodkowego. Otarz gwny rokokowy z 2 po. XVIII w., czciowo przeksztacony w XIX w., odnowiony w latach 1954-55, z retabulum lekko wklso-wypukym, z rzebami . Wojciecha i Augustyna oraz z bramkami po bokach, na ktrych rzeby . Jana Chrzciciela i Dominika. W polu rodkowym znajduje si obraz wykonany po 1819 r., przedstawiajcy w. Mikoaja.
Sze otarzy bocznych:
- lewy w zamkniciu nawy pn., rokokowy z 2 po XVIII w., przeniesiony po 1819 r. z dawnego kocioa franciszkanw, z rzebami . Jacka i b. Czesawa Odrowa oraz w zwieczeniu . Wojciecha i Stanisawa. W polu rodkowym obraz Matki Boskiej Racowej z duszami czycowymi i przedstawicielami stanw ok. po. XVII w., barokowy, prymitywny, malarstwo na desce. Odnowiony i przemalowany po 1960 r., z sukienk srebn, czciowo pozacan, barokow 1 po. XVIII w.
- prawy, w zamkniciu nawy pd., rokokowy z 2 po. XVIII w., lekko wypuky, z rzebami dwch aniow. W polu rodkowym rzeba gotycka Chrystusa Ukrzyowanego z XV w., w tle widok Jerozolimy z miedzianej posrebrzanej blachy oraz motywy rocaille z 2 po. XVIII w.
-otarz w nawie gwnej, barokowy 3 w. XVII w. przeniesiony ok. 1819 r. z dawnego ko. franciszkanw, z rzebami . Kazimierza Krlewicza i niezidentifikowanego mczennika, 4 nieokrelonych witych oraz dwch aniow i w. Jana Chrzciciela w zwieczeniu. W polu rodkowym obraz w. Antoniego z sukienk srebrn, barokow z 1 po. XVIII wieku.
- otarz w nawie pnocnej, rokokowy z 2 po. XVIII w. z wykorzystaniem dwch kolumn wczesnobarokowych z ok. po. XVII w., z rzebami dwch nierozpoznanych witych i obrazami z 2. po. XVIII w. W polu rodkowym przedstawienie Zwiastowania i w zwieczeniu wizerunek w. Krzysztofa.
- otarz w nawie poudniowej, rokokowy z 2. po. XVIII w. z rzebami . Jana Chryzostoma i Jana Nepomucena oraz z obrazami: wizerunek tzw. Matki Boskiej Boreckiej XVIII/XIX w. i w. Jan Nepomucen, w. Katarzyna.
- otarz w nawie poudniowej, rokokowy z 2. po. XVIII w., z rzebami . Augustyna i Ambroego. W polu rodkowym obraz Maa w. Rodzina z 1 po. XIX w., silnie przemalowany, w zwieczeniu w. Apolonia, obraz barokowy z XVIII w. Ambona rokokowa z 2. po. XVIII w. z rzeb w. Michaa Archanioa na baldachimie. W kociele znajduj si liczne epitafia i wota.
DZWONNICA zbudowana midzy 1922-27, drewniana. 3 dzwony: gadki, gotycki z XV w., drugi odlany w 1713 r. przez Henryka Wredena w Toruniu, z plakietkami Matki Boskiej z Dziecitkiem i w. Mikoaja. Sygnaturka z 1603 r.

- KOCIӣ PARAFIALNY od 1923 r. p. w. Zwiastowania Najwitszej Panny Marii z koca XIX w. wedug projektu arch. Przyuskiego z Warszawy. Koci murowany z cegy, neoromaski, bazylika, o jednorodnym wystroju, na ktry skadaj si m.in. mozaiki wykonane przez artystw woskich oraz rzeby Wadysawa Marcinkowskiego.

- KOCIӣ FILIALNY p. w. Imienia Najswitszej Panny Marii z koca XII w. lub pocz. XIII w. Romaski, orientowany, usytuowany na nieznacznym wzniesieniu. Murowany z ciosw granitowych, z grnymi kondygnacjami wie ceglanymi. Po 1834 r. zniszczony poarem, po ktrym do 1901 r. pozostawa w stanie ruiny. Podczas odbudowy zrekonstruowano apsyd prezbiterium. W czasie okupacji hitlerowskiej zamieniony na magazyn i spalony w 1945 roku. Koci jednonawowy z prezbiterium zakoczonym apsyd. Sklepienia kolebkowe w prezbiterium oraz hemisferyczne w apsydzie. W nawie strop. Dwa portale w cianach bocznych nawy. Jeden od pn. z paskorzebionymi maskami tzw. diabw. Drugi od pd. w znacznej mierze zrekonstruowany ok. 1901 r. Na ciosach pn. ciany nawy zachowane liczne znaki, rytowane i paskorzebione, czciowo zapewne o charakterze magicznym. Fasada zach. dwuwieowa z portalem na osi, w strefie dolnej murowana z kamienia, w grnej z cegy. Wiee z pocztku XIII wieku, a cz midzywieowa przeksztacona i nadbudowana na przeomie XIV - XV w. Portal zamknity pkolicie w znacznej mierze zrekonstruowany. Wiea pd. trjkondygnacjowa, natomiast wiea pn. zrekonstruowana w 1901 r. na wzr tej pierwszej. Dachy siodowe, na wieach namiotowe, kryte dachwk.
Rzeby: Matka Boska z Dziecitkiem, gotycka 1370-80 ze srebrn koron, rokokow z 2 po. XVIII w., Chrystus Bolesny, barokowa z XVIII w., prymitywna, w. Szymon Aposto, barokowa z XVIII w., prymitywna.
- DZWON odlany w 1591 r. przez Jakuba Stelmacha.

- POZOSTAOCI ZESPOU KLASZTORNEGO FRANCISZKANW.
W 1236 r. Konrad I ksi mazowiecki sprowadzi franciszkanw i osadzi ich w obrbie murw miejskich. Wtedy to bracia bezwocznie przystpili do budowy klasztoru i kocioa. W pocztkach XIX w. po sekularyzacji, czciowa rozbirka budynkw klasztornych i kocioa. Zesp pooony w pn - wsch. czci miasta, w ssiedztwie murw miejskich. Relikty wykazuj istnienie budowli kocielnej pnoromaskiej, murowanej z cegy z detalem wykonanym w kamieniu.

- MURY MIEJSKIE. Miasto otoczone murami zapewne w XIV w., wzniesionymi z cegy o ukadzie gotyckim. W obwodzie murw pierwotnie trzy bramy ( Poznaska od pd., w. Ducha od zach. i Toruska od pn.) oraz trzynacie baszt prostoktnych, z ktrych narone (pi) miay charakter budowli zamknitych, pozostae otwartych do wntrza miasta. Wyburzone w znacznej czci w cigu XIX w., zachowane w niewielkich fragmentach.

- ZDRJ. W 1 po. XIX w. odkrycie pokadw soli kamiennej. W 1875 r. z inicjatywy dr Zygmunta Wilkoskiego zaoenie zakadu kpielowego i parku. Zakad kpielowy wielokrotnie odnawiany i modernizowany. Elektryczny. Murowany z cegy. Wzniesiony na rzucie rozlegego czworoboku z wewntrznymi podwrzami, parterowy. Rozlegy park w znacznej czci o ukadzie geometrycznym, z gwn osi biegnc ze wsch. ku zach. oraz poprzeczn wybiegajc ku pn.. W obrbie parku kanay oraz nowsze zabudowania uzdrowiskowe.

- DOMY. W obrbie starego miasta zabudowa zwarta, murowana, w znacznej wikszoci z 2 po. XIX w. W piwnicach i czciowo przyziemiach wielu domw sabo czytelne pozostaoci wczeniejszych budowli. W Domu Wagi Miejskiej przy ulicy Kociuszki 19 zachowane w piwnicach fragmenty murw gotyckich. Kilka budynkw z 1 po. XIX w., o czciowo zachowanych skromnych cechach klasycystycznych: ul. Kociuszki 1, ul. Krlowej Jadwigi 33, pl. Obrocw Pokoju 6.

JAKSICE
KOCIӣ PARAFIALNY p. w. w. Marcina, w XVI wieku p. w. . Wawrzyca i Marcina. Parafia wzmiankowana w 1325 roku.