ZABYTKI   POWIATU   WODAWSKIEGO

ADAMPOL
- Dawny PAAC MYLIWSKI zosta wzniesiony w latach 1923-7 wg proj. arch. Jana Koszczyca-Witkiewicza dla Zamoyskich, w ktrych posiadaniu znajdowa si do 1945 r. Obecnie mieci si tu Pastwowe Sanatorium Przeciwgruliczne. Jest budowl eklektyczn, z cechami klasycyzmu rosyjskiego i elementami bizantyskimi, zgrupowan wok czterobocznego dziedzica. Do dekoracji wntrza wykorzystano fragmenty wystroju rzebiarskiego i kamieniarki paacu w Rance, ktry zosta zniszczony w czasie I wojny wiatowej. W skrzydle wsch. znajduje si m.in. trzynacie kapiteli korynckich z pocztku XVIII w., tablica fundacyjna znad paacu gwnego w Rance z dat 1716, kominek z ok. 1836 r., rzeby klasycystyczne z XIX w. W kaplicy p.w. Matki Boskiej, w zach. skrzydle paacu, w dwu oknach umieszczono witrae z ok. po. XIII w.(uzupenione), ze scenami z ywotu w. Szczepana, prawdopodobnie sprowadzone z Francji. W parku, na osi elewacji ogrodowej paacu, znajduje si FIGURA Najwitszej Panny Marii Niepokalanego Poczcia z 1858 r. Jest ona dzieem Konstantego Hegla i rwnie zostaa przeniesiona z Ranki.

BRUS STARY
- Dawna CERKIEW FILIALNA grecko- katolicka zostaa wzniesiona w latach 1805-7 z fundacji Karola Grzymay Dobieckiego, waciciela wsi. Po poarze w 1835 r. zostaa odrestaurowana. Do 1865 r. bya jednoczenie kaplic dworsk, od 1867 r. przeja j administracja rzdowa, zamieniona na cerkiew prawosawn (1875) od 1918 r. peni funkcj kocioa w parafii rzymsko-katolickiej p.w. Matki Boskiej Czstochowskiej. Przed 1939 r. rozpoczto przebudow kocioa (zmieniono m.in. jego o o 90 , dobudowano nowe prezbiterium), ktr ukoczono w latach 1953-67. Jest budowl murowan, otynkowan, nieorientowan (prezbiterium ku zach.), na planie krzya z przybudwkami na osi poprzecznej (prezbiterium, dwie zakrystie, chr muzyczny, dwa przedsionki). Pod starym prezbiterium znajduje si krypta grobowa. Nawa otwiera si do ramion czterema arkadami; nakryta jest spaszczona kopu; w pozostaych pomieszczeniach s sufity. Elewacje zewntrzne s ujednolicone, o charakterze klasycystycznym. Przed fasad znajduje si portyk w wielkim porzdku z silnie wysunitym drewnianym szczytem, wspartym na dwu toskaskich kolumnach. Nawa pokryta jest dachem omiopoaciowym z now wieyczk, pozostae czci dachu s dwuspadowe i jednopoaciowe; kryte blach. Wyposaenie wntrza z kilkoma wyjtkami (m.in. chrzcielnica z 1807 r., rzeba w. Jana Nepomucena z pocz. XIX w.) pochodzi z czasu ostatniej rozbudowy.
- Murowana DZWONNICA, pochodzca z czasu budowy kocioa, znajduje si w pd.-wsch. narou cmentarza. Jest budowl na rzucie trjkta o citych naroach. W drugiej kondygnacji z trzech stron widniej arkadowe przerocza dzwonowe; nakryta jest daszkiem trjpoaciowym, blaszanym. Analogiczna do dzwonnicy kostnica znajdowaa si w pd.-zach. naroniku cmentarza; zostaa rozebrana w latach 1955-56.
= Pozostaoci ZESPOU DWORSKIEGO.
- DWR zbudowano na przeomie XVIII i XIX w., w cigu XIX i XX w. czsto go przebudowywano, zosta spalony w 1944 r. Znajdowa si w obszernym parku, zwrcony by ku pn.; obecnie zachowa si tylko prostoktny zarys fundamentw. Murowana oficyna znajduje si na pd.-wsch. od dworu, jest budowl prostoktn, parterow, nakryt dachem czterospadowym, krytym eternitem. Pochodzi z XIX w., wielokrotnie przebudowywana, zostaa gruntownie odrestaurowana w 1957 r. Na pn.-zach. od dworu zostay wzniesione murowane spichlerz i chlewnia. Spichlerz pochodzi z ok. po. XIX w. i jest budowl klasycystyczn, o elementach neogotyckich, prostoktn ptorakondygnacjow, zwrcon frontem na wsch., nakryt dachem dwuspadowym z naczkami. Dawna chlewnia pochodzi z ok. po. XIX w., po 1945 r. zostaa przerobiona na budynek mieszkalny. Jest prostoktna, parterowa. Nakryta dachem dwuspadowym z naczkami. Cae zaoenie dworskie otoczone jest pozostaociami parku z XVIII w., ze szpalerami grabowymi, okazami starych drzew i kasztanow alej dojazdow z XIX w.
- W parku, nieopodal bramy wjazdowej od wsch. znajduje si KAPLICZKA z ok. po. XIX w. Jest budowl klasycystyczn z elementami neogotyckimi. W czci rodkowej widnieje wyduona wnka (w niej stoi kamienna figura Najwitszej Panny Marii Niepokalanego Poczcia) ujta po bokach skonymi pilasterkami, nakryta drewnian pozorn kolebk. Po przeciwnej stronie szosy, w pewnym oddaleniu od reszty zespou znajduj si czworaki i karczma. Drewniane dwa czworaki o konstrukcji sumikowo-tkowej pochodz z ok. po. XIX w. S budowlami prostoktnymi, parterowymi, nakrytymi czterospadowymi dachami. Murowana dawna karczma z 1. po. XIX w. zostaa przerobiona na stajni (m.in. widoczne s zamurowane trzy arkady porodku fasady). Jest budowl prostoktn, parterow, z nowszymi bramami w duszych bokach, nakryt dachem dwuspadowym.

GRABWKA
Drewniany WIATRAK (kolak) pochodzi z XIX w. Jest oszalowany, z zachowanym pierwotnym drewnianym mechanizmem, nakryty dachem naczkowym, gontowym.

DOHOBRODY
Wie naleaa do klucza sawatyckiego dbr bialskich rodu Radziwiw.
- KOCIӣ PARAFIALNY p. w. w. Stanisawa bp. Zosta wzniesiony w 1929 r. na miejscu drewnianej cerkwi z XVIII w. W otarzu gwnym znajduj si dwie pnobarokowe rzeby aniow, pochodzce z teje cerkwi. Na wyposaenie kocioa skada si rwnie: monstrancja z po. XIX w., ornat z 2. w. XVIII w. (cz rodkowa) i z 1700 r. (boki) z Lyonu.
- Drewniana o konstrukcji zrbowej STARA PLEBANIA zostaa wzniesiona przed 1847 r. przez proboszcza grecko-katolickiego ks. Daniela Halickiego. Jest parterowa, prostoktna, z sieni i werand od frontu, zwrcona na pd., nakryta dachem czterospadowym.
- Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany, z zachowanym pierwotnym drewnianym mechanizmem, z dachem naczkowym gontowym.
- Murowana KAPLICZKA zostaa zbudowana na miejscu wczeniejszej w 1948 r., przy drodze z Wodawy do Sawatycz. W rodku znajduje si ludowa rzeba w. Jana Kantego.

HANNA
Osada ta od XVII w. naleaa do rodu Radziwiw, od XVIII w. wchodzi w skad "pastwa sawatyckiego". Pooona jest na terasie lewego brzegu Bugu, otoczon od wsch. i pn.-wsch. podmokymi kami i rozlewiskami czcymi si z rzeczk Zielaw.
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej, na nowej ceglanej podmurwce DAWNA CERKIEW PARAFIALNA grecko-katolicka p.w. Apostow . Piotra i Pawa i w. Dymitra Mczennika zostaa wzniesiona na miejscu wczeniejszej w latach 1739-42 z fundacji Radziwiw. W 19245 r. zostaa zamieniona na koci rzymsko-katolicki. Bya kilkakrotnie restaurowana, m.in. po 1810 r., w kocu XIX w., w latach 1954-59 i w 1967 r. Skada si z trzech czci: prezbiterium (zwrconego ku pn.-wsch.), prostoktnej nawy i kwadratowego babica. Do prezbiterium przylegaj zakrystia i skarbiec, do nawy od pn.-wsch. kaplica p.w. Chrystusa Ukrzyowanego, do babica przedsionek. Cerkiew przekryta jest stropami. U szczytu uku tczowego znajduje si krucyfiks z ok. po. XVIII w.; w pd.-zach. czci babica wyodrbniony jest chr muzyczny. Budowla nakryta jest dachami dwuspadowymi o kalenicy najwyszej nad naw, zwieczonymi trzema omiobocznymi cebulastymi wieyczkami przeksztaconymi po 1847 r. Wewntrz kocioa znajduje si polichromia malowana na ptnie naklejonym na deski z ok. 2. po. XVIII w., kilkakrotnie odnawiana i przemalowywana. Przedstawia sceny religijne w oprawie iluzjonistycznej architektury.

- Wszystkie otarze (z wyjtkiem prawego w nawie i kaplicy) pochodz z lat 1740-50 i s przykadem prowincjonalnej regencji. Pozostae wyposaenie jest gwnie XVIII w., m.in. prospekt organowy z ok. 1700 zosta przywieziony (1967) z kocioa z Huszczy. Cmentarz cerkiewny jest w ksztacie wyduonego owalu, otoczony parkanem. Na osi cerkwi od frontu znajduje si dzwonnica, od tyu plebania.
- Drewniana, o konstrukcji supowo ramowej DZWONNICA zostaa wzniesiona razem z cerkwi. Jest budowl prostoktn, trjkondygnacjow, czciowo oszalowan. W przyziemiu od frontu i tyu znajduj si podcienia na supach podtrzymujcych wysunity okap gontowego zadaszenia, przykrywajcego ca drug kondygnacj. W trzeciej kondygnacji umieszczono pitrowo prostoktne przerocza dzwonowe. Dzwonnica nakryta jest daszkiem namiotowym z cebulast kopuk z krzyem. Wewntrz znajduj si fragmenty snycerki z XVIII w. oraz fragmenty kilkunastu lichtarzy drewnianych i cynowych.
- Drewniana o konstrukcji zrbowej PLEBANIA zostaa wzniesiona w 1844 r. Jest budowl parterow, nowo oszalowan, nakryt dachem dwuspadowym.
- Murowana KAPLICZKA zostaa wzniesiona w 1791 r. porodku rynku, na pamitk misji bazyliaskiej. Jest budowl kwadratow o zaokrglonych naroach, otwart z czterech stron arkadami filarowymi, nakryt daszkiem namiotowym amanym, zwieczonym cylindrycznym postumentem z rzeb Najwitszej Panny Marii Niepokalanego Poczcia duta Tadeusza Szkodziskiego, rzebiarza ludowego z Lisznej. Wewntrz kapliczki znajduje si krucyfiks z 1791 r.
- Drewniana, o konstrukcji supowej, na nowej podmurwce KAPLICZKA z XIX w. znajduje si przy drodze z Wodawy do Sawatycz. Jest budowl z trzech stron oszalowan, otwart od frontu, nakryt daszkiem namiotowym ze sterczyn. Wewntrz znajduje si rzeba w. Jzefa z Dziecitkiem z koca XVIII w., silnie uszkodzona i przemalowana.

HASK
Murowana DAWNA CERKIEW PARAFIALNA prawosawna zostaa wzniesiona na miejscu wczeniejszej w 1882 r. pod nadzorem arch. Tomasza Orowskiego. Ok. 1921 r. zamieniono j na koci rzymsko-katolicki p.w. w. Rajmunda. W kociele znajduj si m.in.: otarz gwny i dwa boczne z ok. 1716 r. autorstwa Szymona Sowikowskiego, przeniesione (1816) z rozebranego kocioa w Krasnymstawie, krucyfiks z 3. tercji XVIII w. z warsztatu Macieja Polejowskiego, chrzcielnica z koca XVIII w., XVIII-to wieczne ornaty.
- FIGURA Najwitszej Panny Marii Niepokalanego Poczcia zostaa ustawiona w 1945 r. na osi fasady kocioa, dawniej znajdowaa si poza ogrodzeniem cmentarza cerkiewnego. Pochodzi prawdopodobnie z 1. po. XVIII w.
- Murowana KAPLICZKA zostaa zbudowana w XVIII-XIX w. Jest budowl czterocienn, o trzech kondygnacjach (w grnej z czterech stron wnki zamknite koszowo) nakryt daszkiem czterospadowym zwieczonym krzyem.

HOLA
- Drewniana o konstrukcji zrbowej DAWNA CERKIEW PARAFIALNA grecko-katolicka p.w. w. Praksedy Mczenniczki zostaa zbudowana na miejscu wczeniejszej w latach 1846-47 wg proj. arch. powiatowego, z pozostawieniem babica z 1803 r. W 1875 r. zostaa zamieniona na prawosawn, a w 1878 r. przebudowana z dostawieniem nowego babica. W 1941 r. w wyniku poaru strop, szczyt i dach zostay zniszczone, odbudowane w zmienionej formie w latach 1943-44. Jest budowl prostoktn, z wntrzem salowym, krytym nowym stropem. Cao nakryta jest nowymi dachami pobitymi gontem.W cerkwi znajduj si m.in. ikonostas z 2. po. XIX w. ze wspczesnymi jemu obrazami, feretron z 1762 r., monstrancja z 1. po. XVIII w. Cmentarz cerkiewny otoczony jest czciowo starym murem z kamienia polnego, w jego pd.-zach. narou znajduje si drewniana, o konstrukcji zrbowej

- DZWONNICA pochodzi z ok. 1900 r., jest kwadratowa, dwukondygnacjowa.
- Dawny CMENTARZ gr.-kat. w 4. w. XIX w. zosta zamieniony na prawosawny, otoczony jest rowem i waem z kamienia polnego, o narysie kwadratu. Na cmentarzu znajduj si liczne groby z ludowymi drewnianymi krzyami, prawdopodobnie z XIX w. oraz drewniana, o konstrukcji zrbowej KAPLICA z XVIII/XIX w. Kilkakrotnie bya restaurowana. Jest budowl prostoktn, z podcieniem od frontu, na czterech supach podtrzymujcych trjktny szczyt, nakryt dachem dwuspadowym. Wewntrz znajduje si ikona w. Praksedy Mczenniczki malowana na desce, prawdopodobnie z XVII w. w bardzo zym stanie zachowania.

HOLESZW
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta zbudowany XIX/XX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem naczkowym, drewnianym, gontowym.

HORODYSZCZE
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej, na nowej podmurwce DAWNA CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Nawiedzenia Najwitszej Panny Marii, zostaa wzniesiona w 1760 r. z fundacji Potockich. Po 1811 r. gruntownie j odnowiono w 1875 r. zamieniono na prawosawn, nastpnie w 1919 r. na koci rzym.-kat. p.w. Serca Jezusowego. W 1935 r. kolejna restauracja zatara jej cechy stylowe; wzniesiono rwnie dzwonnic. W 1954 r. podczas odnowy pomalowano j olejno. Jest budowl zwrcon prezbiterium na pd., trjdzieln (prezbiterium, nawa, babiniec) z przybudwkami (zakrystia,skarbiec). Do nawy od zach. przylega nowa weranda penica rol letniej kaplicy. Cerkiew nakryta jest dachami o wsplnej kalenicy, przerabianymi, obnianymi: babiniec i nawa dwuspadowymi z wieyczk na sygnaturk, prezbiterium trjpoaciowym, zakrystia i skarbiec pulpitowymi. Na wyposaenie kocioa skada si m.in.: nowa replika zaginionego podczas I wojny wiatowej cudownego obrazu Matki Boskiej Horodyskiej, krucyfiks z 3. w. XVIII w., prospekt organowy z 1. po. XVIII w.
- Pozostaoci FORTALICJI Zamek lub raczej dwr obronny zosta zbudowany przez ks. Wasyla Poubiskiego, spalony ok. 1550 r., odbudowany i znw zniszczony ok. po. XVII, w czasie wojen kozackich lub szwedzkich. Pooony by na pd. osady, na owalnym nasypie, otoczonym podmokymi kami, zwanym Gr Zamkow. Od ok. 1801 r. na tym miejscu znajduje si dawny cmentarz grzebalny. Zachoway si tylko fundamenty zamkowe i nieliczne fragmenty murw kamienno-ceglanych, zapewne z XVI w.
- Murowany dawny PAAC zosta wzniesiony w latach 1818-28 dla Juliana Frankowskiego, prawdopodobnie wg proj. Antonia Corazziego. W latach 1939-45 nieznacznie przeksztacono wntrze, po 1945 zaadaptowano go na szko rolnicz. Obecnie jest zdewastowany, uywany jako mieszkania prywatne i pomieszczenia gospodarcze. Jest budowl pitrow, prostoktn, z wgbnym portykiem od frontu, pkolistym ryzalitem od tyu i trzema bocznymi ryzalitami, zwrcon na pn.-wsch. Portyk frontowy o czterech kolumnach joskich w wielkim porzdku podtrzymuje belkowanie i eklektyczny fronton (przerobiony po 1915 r., uszkodzony po 1945 r.) z herbem Korczek Horodyskich. ciana w gbi portyku rozczonkowana jest pilastrami. Na pitrze znajduje si balkon z elazn balustrad. Ryzalit ogrodowy podzielony jest joskimi pkolumnami w wielkim porzdku; na jego pitrze widnieje porte-fenetre. Wntrza nakryte s sufitami z gzymsami, fasetami, rozetami porodku; w salonie na parterze sufit podparty jest czterema filarami (prawdopodobnie pniejszymi). Na fasetach stropw salonw widniej resztki polichromii o motywach geometrycznych. Paac nakryty jest dachem czterospadowym, z pkopu nad ryzalitem ogrodowym, krytym blach (1953) silnie uszkodzonym.
- PARK jest pozostaoci geometrycznego zaoenia z XVIII w. o symetrycznym ukadzie kwater i czciowo zachowanym starodrzewiu. Ograniczony jest kanaem wodnym, obecnie osuszonym, w pd.-wsch. czci parku pooone s stawy. Za paacem znajduje si aleja lipowa, za na pd.-zach. od niego prostoktny paski nasyp ziemny, zapewne kryjcy fundamenty poprzedniego dworu lub oficyny. Na wsch. od parku znajduj si murowane, dawne zabudowania folwarczne, wspczesne paacowi, obecnie w daleko posunitej ruinie, czciowo rozebrane. Zachoway si resztki czworaka i kuni podcieniowej. Drewniana, o konstrukcji supowej KAPLICZKA pochodzi z 2. po. XIX w. Jest prostoktna, oszalowana, z daszkiem trjspadowym. Wewntrz znajduje si otarz drewniany o cechach klasycystycznych.

HOROSTYTA
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej dawna CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Podwyszenia Krzya witego zostaa zbudowana na miejscu wczeniejszej ok. 1702 r. Bya restaurowana przed 1793 r., nastpnie wielokrotnie odnawiana m.in. w 1861 i 1880 r. z zatarciem pierwotnych cech stylowych. W 1875 r. zostaa zamieniona na cerkiew prawosawn. Posiada naw na rzucie prostokta, wsze prezbiterium z przybudwkami, babiniec i chr muzyczny od zach. Korpus nakryty jest dachem piciopoaciowym wsplnym dla nawy i prezbiterium, o poaciach bocznych przeduonych na zakrysti i skarbiec, z szerokim okapem i sygnaturk porodku kalenicy. Nad babicem jest dach dwuspadowy. W cerkwi znajduj si m.in.: ikonostas pnoklasycystyczny z 1880 r. ze wspczesnymi mu ikonami, dwa otarze boczne z 1.po. XVII w., feretron z ok. po. XVIII w.
- Drewniana, o konstrukcji zrbowo-supowej DZWONNICA zostaa zbudowana w 1861 r. Jest kwadratowa dwukondygnacjowa (dolna szersza, grna z prostoktnymi przeroczami) oszalowana, nakryta dachem namiotowym, gontowym z krzyem eliwnym na ksiycu.

HOROSTYTA - KOLONIA
Drewniany WIATRAK ( kolak) pochodzi z XIX/XX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty gontowym dachem naczkowym.

KOSY
Murowana dawna CERKIEW PARAFIALNA prawosawna zostaa zbudowana na miejscu wczeniejszej gr.-kat. w latach 1889-90 wg proj. arch. Syczugowa. W 1946 r. zostaa zamieniona na koci rzym.-kat. p.w. w. Stanisawa Kostki. W kociele znajduj si m.in.: ornat z 1. po. XVIII w., kapa z XIX/XX w. z kapturem z pasa polskiego z 4 w. XVIII w.

KURZAWKA
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianych, nakryty gontowym dachem naczkowym.

LACK
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej dawna CERKIEW FILIALNA gr.-kat. p.w. b. Jozafata bp zostaa wzniesiona w 1795 r. (prawdopodobnie fundacja Radziwiw), restaurowana w 1842 r. Od 1919 r. jest kaplic publiczn rzym.-kat. p.w. Matki Boskiej Bolesnej. W 1951 r. zostaa gruntownie przebudowana. Posiada kwadratow naw, wsze i nisze prostoktne prezbiterium od wsch. z zakrysti od pd., babiniec analogiczny od zach., poczony w 1951 r. z naw w jedno wntrze. Nawa i prezbiterium nakryte s dachami dwuspadowymi z sygnaturk nad fasad. Wyposaenie kocioa pochodzi z XVIII i XIX w.

LUBIE
- Murowany KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Mikoaja bp zosta wzniesiony w 1938 r. na miejscu rozebranej cerkwi, ktrej wyposaenie czciowo si zachowao. Skada si na nie m.in.: otarz gwny (po 1780 r.) uzupeniony ok. 1919 r. czciami ikonostasu z 1851 r., dwa rokokowe krucyfiksy, yrandol krysztaowy z XVIII/XIX w. z Dolnego lska, gadki kielich z XVII/XVIII w., ornat z ok. po. XVIII w.
- Drewniany WIATRAK (kolak) zosta zbudowany w XIX w. Jest oszalowany, z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem gontowym, naczkowym.

UKWEK
Drewniany WIATRAK (kolak) pochodzi z XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem gontowym naczkowym, nieczynny, pozbawiony miga.

MOTWICA
Murowana, dawna CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Narodzenia Najwitsza Panny Marii zostaa wzniesiona na miejscu wczeniejszej w latach 1796-8 prawdopodobnie wg proj. arch. Jakuba Kubickiego. W 1919 r. zostaa zamieniona na koci rzym.-kat. Bya odnawiana w 1843 r., 1888 r., odbudowana po poarze w 1903 r., restaurowana w 1935 r. i 1952 r. Zwrcona jest prezbiterium na pd., posiada prostoktn naw, pkolicie zamknite prezbiterium otoczone trzema aneksami (przedsionek z klatk schodow, zakrystia i skarbiec z loami na pitrze). W cz pn. wbudowano krucht, skadzik, na pitrze: chr muzyczny i dwie empory. Wewntrz ciany podzielone s na dwie kondygnacje belkowaniem na pilastrach i kolumnach toskaskich. Fasada jest trjdzielna, o czci rodkowej w formie uku triumfalnego, flankowanego przez nisze ryzalit boczne i zwieczonego trjktnym szczytem. Na osi znajduje si wnka arkadowa ujta pkolumnami i pilastrami toskaskimi, dwigajcymi odcinki belkowania przechodzcego nad ryzality boczne. Nawa i szczyt fasady nakryte s dachami dwuspadowymi z cebulastymi kopukami nad szczytem i prezbiterium, ryzality dwuspadowymi. Na sklepieniu absydy widnieje polichromia o cechach klasycystycznych, gruntownie przemalowana w XX w. Wyposaenie kocioa pochodzi gwnie z dawnej cerkwi z XVIII i XIX w. Na plebani znajduje si obraz Ukrzyowania z 1830 r. wzorowany na kompozycjach Annibale Carracciego i Guida Reniego. Na osi cerkwi od pn. po przeciwlegej stronie drogi widnieje paski kolisty nasyp, prawdopodobnie lad po fundamentach dawnej cerkwi z XVII w.
- Murowana DZWONNICA pochodzi z 2. po. XVIII w. i usytuowana jest na pd. od nasypu. Jest przepruta trzema arkadami, rozczonkowana lizenami, nakryta dachwkowym daszkiem, czterospadowym. W pobliu znajduje si nagrobek Feliksa Moczulskiego (zm. 1850) dziedzica Motwicy, ostatnio odnowiony.
- Murowany, dawny DWR zosta wzniesiony XVIII/XIX w. Zdewastowany w 1945 r. w latach nastpnych stopniowo by rozbierany. Usytuowany jest na zach. kracu wsi, zwrcony frontem na zach., parterowy, prostoktny, z dwoma krtszymi skrzydami od tyu i nie istniejcym dzi szeciokolumnowym portykiem od frontu; zachowanym tylko w partii fundamentw. Fasada rozczonkowana jest lepymi arkadami. Nakryty jest dachem dwuspadowym. Park wok dworu w wikszoci zosta wycity, niegdy z gazonem i podjazdem od frontu; na tyach, na osi znajduje si prostoktna sadzawka.
- Murowany BUDYNEK GOSPODARCZY pochodzi z pocz. XX w. i peni funkcj obory lub stajni dworskiej. Jest budowl prostoktn z bram wjazdow od frontu, nakryt dachem czterospadowym.
- Murowana KAPLICZKA pochodzi z 1835 r. lub 1885 r., z fundacji Wawrzyca Popielewicza. Jest kwadratowa, przykryta stropem, z dachem czterospadowym. Nad wejciem znajduje si tablica fundacyjna z zatart dat budowy.
- FIGURY PRZYDRONE wykonane z piaskowca: w. Jana Nepomucena z pocz. XIX w.; Matka Boska z Dziecitkiem z koca XIX w.

OPOLE PODEDWRZE
Wie pooona jest na terenie nizinno bagiennym wrd rozlewisk rzeczki Zielawy. W pobliu dawnego kocioa i dworu istniaa cerkiew prawdopodobnie z XVI w., wielokrotnie niszczona i odbudowywana, ostatecznie rozebrana po 1890 r.
- Murowany, dawny KOCIӣ PARAFIALNY p.w. Zwiastowania Najwitszej Panny Marii zosta wzniesiony na miejscu wczeniejszego w latach 1805-11 z fundacji Jzefa Szlubowskiego i jego synw Ignacego i Jana prawdopodobnie wg proj. arch. Piotra Aignera. W 1887 r. zosta zamknity, a w 1890 r. zamieniony na cerkiew, za w 1919 r. rekoncyliowany. Jest budowl jednonawow, z prezbiterium zwrconym na pd. z przedsionkiem z tyu i zakrysti i skarbcem (z loami na pitrze) po bokach. Wntrze nawy podzielone zostao wnkami arkadowymi, a prezbiterium wyodrbnione pkolist kolumnad josk dwigajc wydatne belkowanie czce si z belkowaniem obiegajcym naw. Fasada poprzedzona jest pytkim, czterokolumnowym portykiem toskaskim, zwieczonym trjktnym przyczkiem. Ponad gzymsem wieczcym znajduje si schodkowa attyka. Koci nakryty jest dachem blaszanym, trjpoaciowym. Wyposaenie pochodzi gwnie z XVIII i XIX w. Cmentarz kocielny otoczony jest nowszym ogrodzeniem przerwanym dzwonnic-bram na osi kocioa od pd. Znajduje si tu m.in. klasycystyczny nagrobek Jzefa i Joanny Szlubowskich, wystawiony przez ich synw w 1807 r.
- Murowana DZWONNICA-BRAMA pochodzi z tego samego czasu co koci. W dolnej kondygnacji znajduje si brama przelotowa, obecnie zamurowana od pd.; grna przepruta jest z czterech stron arkadowymi otworami. Od frontu na osi widnieje ryzalit zwieczony przyczkiem. Dzwonnica nakryta jest dachem namiotowym.
- Przed kocioem, przy skrzyowaniu drg znajduje si murowana KAPLICZKA z 1646 r. Jest czterocienna, dwukondygnacjowa, z grn przeprut z czterech stron przeroczami arkadowymi i nakryta dachem namiotowym. Wewntrz znajduje si rzeba ludowa Chrystysa Frasobliwego prawdopodobnie wspczesna kapliczce, wielokrotnie przemalowywana.
- Na plebanii znajduj si resztki wyposaenia cerkwi z XVIII i XIX w.
- Murowany, neogotycki KOCIӣ PARAFIALNY p.w. Podwyszenia Krzya witego zosta wzniesiony w latach 1811-14. W kociele znajduj si m.in.; obraz "w. Antoniego z Dziecitkiem" z XVII/XVIII w., monstrancja z po. XVIII w., kielich z 1. tercji XVII w., ornaty z XVIII w.
- Pozostaoci DAWNEGO DWORU znajduj si na pn.-zach. kracu wsi na wzniesieniu, wydzielonym rowem od wsch., z pozostaych stron otoczony podmokymi kami, zapewne niegdy stawami. - Murowany DWR zosta zbudowany na miejscu wczeniejszego XVIII/XIX w., spalony w 1945 r., a potem rozebrany. Zachoway si fundamenty i nieliczne fragmenty kamieniarki.

ORCHWEK
Niegdy w obrbie osady przy trjktnym placu nad Bugiem istniaa cerkiew prawosawna, rozebrana w 1887 r.
- KOCIӣ PARAFIALNY POAUGUSTIASKI p.w. w. Jana Jamunika powsta na miejscu wczeniejszego w latach 1770-77 staraniem miejscowych przeorw prawdopodobnie wg proj. arch. Pawa Fontany, pod kierownictwem jego wsppracownika Grzegorza Cybulskiego. Ostatecznie ukoczony zosta w latach 1846-8, m.in. dobudowano grne drewniane partie wie, wymienione w 1938 r., znajduje si przy rynku, na skraju terasy nadbrzenej Bugu. Po kasacie zakonu w 1864 r. zosta zamieniony na cerkiew prawosawn w latach 1887-1914. By kilkakrotnie restaurowany w latach 1921-24, 1931 r., 1938 r. i 1951 r. Ponownie sta si kocioem parafialnym w 1931 r., od 1947 r. jest pod zarzdem kapucynw. W latach 1780-99 zosta rwnie wzniesiony murowany, pitrowy klasztor, przylegajcy od wsch. do kocioa, zrujnowany wskutek osunicia si skarpy nadbrzenej w 1891 r., a nastpnie rozebrany. Koci jest budowl zwrcon prezbiterium na pn., jednonawow, z przsem frontowym ujtym prostoktnymi wieami wysunitymi ryzalitowo. Pod prezbiterium i zakrystiami po jego bokach znajduj si trzy krypty. Wewntrz ciany nawy i prezbiterium podzielone s zdwojonymi pilastrami dwigajcymi wydatne belkowania. Dwuwieowa fasada jest dwukondygnacjowa, piciodzielna, o elementach klasycystycznych i neogotyckich, rozczonkowana pilastrami i sukami. Szczyt jest tyrjktny, podzielony lizenami i pycinami, ujty po bokach cebulastymi sterczynami. Grne partie wie maj czworoboczny ksztat, hemy kryte blach. Nawa i prezbiterium nakryte s dachami dwuspadowymi z drewnian sygnaturk z 1938 r. nad tcz, absyda zaokrglonym, zakrystie pulpitowymi z pszczytami. Wntrze kocioa byo pierwotnie ozdobione iluzjonistyczn polichromi z XIX w., zamalowan prawdopodobnie po 1887 r. Wyposaenie pochodzi gwnie z XVII, XVIII i XIX w. (np. otarz gwny z 1742 r. z Piechowic, uzupeniony w latach 1848-9, w nim cudowny obraz Matki Boskiej Orchowskiej tzw. Pocieszenia z koca XVI w. lub 1. po. XVII w.)

ROMANW
Wie i pierwsza rezydencja zostay zaoone w 1540 r. przez Romana Sanguszk. Jest to rodzinne miejsce pisarza Jzefa Ignacego Kraszewskiego. - Dawny ZESPӣ PAACOWY zoony jest z paacu zwrconego frontem na zach., otaczajcego go parku z bram wjazdow od zach. oraz kaplicy pooonej na pn.-zach. od paacu, poza obrbem parku.
- Murowany PAAC zosta wzniesiony w 1806 r. przez Baeja Malskiego na znacznie starszych piwnicach (moe z XVII w.), bdcych pozostaoci dawnej rezydencji. W kocu XIX w. Kajetan Kraszewski (najmodszy brat Jzefa Ignacego) zaoy tu obserwatorium astronomiczne; zgromadzi duy ksigozbir oraz kolekcj portretw osobistoci historycznych z XVI -XVIII w. Paac by wielokrotnie niszczony poarami, po ostatnim (1943) zosta odbudowany w 1958 r. jako Muzeum Jzefa Ignacego Kraszewskiego wg proj. in. Arch. Czesawa Gawdzina. Jest budowl parterow, z pitrow czci rodkow, nadbudowan po poarze w 1858 r. i z mieszkalnym poddaszem z 1962 r. Od frontu posiada portyk o czterech kolumnach joskich dwigajcych balkon z kamienna balustrad z 1858 r., a od tyu taras. Obie elewacje (frontowa i tylna) rozczonkowane s pilastrami toskaskimi i zwieczone trjktnymi szczytami. Paac nakryty jest dachem czterospadowym z facjatkami. Ekspozycja muzealna wg proj. Antoniego Trepiskiego udostpniona jest od 1962 r. Park bdcy pozostaoci osiowego zaoenia barokowego z XVII-XVIII w. o charakterze regularnego ogrodu woskiego. Cao obwiedziona jest, obecnie osuszonym, kanaem wodnym. Znajduje si tu m.in. aleja wierkowa, szpalery grabowe, kwatery sadw; od frontu przeksztacono podjazd z alej dojazdow oraz bram i mostem na osi.
- Murowana BRAMA WJAZDOWA z lat 1840-50 skada si z pkolistej bramy (od pd.) z okienkami w typie strzelnic i z arkadowym otworem wejciowym i czworobocznego supa (od pn.) bramnego zwieczonego krenelaem. Brama nakryta jest daszkiem wielopoaciowym, zwieczonym iglic. Most wspczesny bramie by w przebudowie.
- Murowana KAPLICA p.w. w. Anny zostaa wzniesiona jednoczenie z paacem z fundacji Konstancji Nowomiejskiej, ony Baeja Malskiego. Niegdy bya kaplic paacow, potem publiczn rzym.-kat., obecnie jest nieczynna. Jest budowl na rzucie koa, z dwoma ryzalitami na osi: od frontu portyk, z tyu absyda. Dwukolumnowy joski portyk podtrzymuje belkowanie i trjktny fronton zwieczony szczytem schodkowym z krzyem. Nakryta jest spaszczon kopu na niskim tamburze, pokryt blach i zwieczon krzyem. W cok kaplicy zostay wmurowane epitafia rodzinne.

ROZWADWKA
Drewniany KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Mikoaja zosta wzniesiony na miejscu wczeniejszej cerkwi w 1911 r. Na wyposaenie skadaj si m.in. otarz gwny - przerobiony z carskich wrt z 2. po. XIX w., w nim w czci bocznej - obraz w. Antoniego Padewskiego z Dziecitkiem z XVII/XVIII w., przemalowany, monstrancja z ok. 1800 r., lichtarze cynowe z XVIII i XIX w.

RӯANKA
Murowany, neogotycki KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Augustyna zosta wzniesiony na miejscu wczeniejszej cerkwi w latach 1908-1913 (by moe z wykorzystaniem murw cerkwi), rozpoczty zosta wg proj. arch. Ksawerego de Makowo Makowskiego, zmodyfikowany i ukoczony przez arch. Olearskiego z Radzymina (1911-13). W kociele znajduj si m.in. neogotycki otarz z rzebami . Piotra i Pawa z ok. po. XVIII w., przywieziony z Wyszkowa k/Cieplic. W latach 1947-8, prospekt organowy z ok. po. XVIII w., rwnie przywieziony z Dolnego lska w latach 1947-8, obraz Matki Boskiej z Dziecitkiem z ok. po. XVIII w.
- Dawny ZESPӣ PAACOWY zosta zaoony na pocz. XVIII w. przez Ludwika Pocieja, w 1798 r. przeszed w rce Zamoyskich i pozosta w ich posiadaniu do 1945 r. Uksztatowany malowniczo na wysokiej terasie stromego brzegu Bugu, na pd.-wsch. od wsi, skada si pierwotnie z paacu zwrconego frontem na zach., otaczajcego go parku z bram, kordegard i pawilonem od zach. oraz folwarkiem z czworobokiem zabudowa gospodarskich, pooonego na pn.-zach.
- Murowany PAAC zosta wzniesiony prawdopodobnie wg proj. arch. Jzafa Pioli, ukoczony w 1716 r. Wg. legendy by darem cara Piotra Wielkiego za usugi oddane mu przez L. Pocieja. W 1836 r. zosta zniszczony przez poar i nastpnie odbudowany wg proj. arch. Franciszka Marii Lanciego z udziaem arch. Henryka Marconiego i budowniczych Halaburda, Polikowskiego i Zabokrzyckiego. Ok. 1905 r. zosta przebudowany przez arch. S. Grochowicza. Po zniszczeniu w czasie I wojny wiatowej nie odbudowano go i stopniowo zosta rozebrany; niektre fragmenty wystroju architektonicznego i rzebiarskiego przeniesiono do paacu w Adampolu. Zachowa si tylko zarys fundamentw oraz kamienna obudowa szkarpy od strony Bugu z dwupoziomowymi tarasami, wysunitymi w formie pkolistych bastionw.
- Park jest pozostaoci ogrodu francuskiego z pocz. XVIII w., przerobionego w 1. po. XIX w na park angielski, by moe wg proj. H. Marconiego przez szwajcarskiego ogrodnika Moeklina. Czciowo zachowao si starodrzewie. BRAMA do parku, klasycystyczna, z dwoma filarami pochodzi z XIX w. Przy bramie od pd. znajduje si KORDEGARDA - budowla prostoktna, parterowa, pochodzca z XIX w., z wgbnym gankiem w naroniku pn.-zach. nakryta jest czterospadowym dachem amanym. W parku, na pd.-wsch. od bramy i kordegardy znajduje si pawilon w formie wiey z po. XIX w., kwadratowy, trjkondygnacjowy z pozornymi ryzalitami od pd. i pn., ze ladami rozebranej przybudwki od pd. i tak przybudwk od pn. Nakryty jest dachem krzyowym. Wntrze jest zdewastowane i niedostpne.
- ZABUDOWANIA FOLWARCZNE zostay wzniesione prawdopodobnie w XIX w., odnowione i przebudowane ok. 1905 r. przez arch. Stanisawa Grochowicza. Zgrupowane s wok prostoktnego dziedzica prostopadego do przecinajcej go drogi, czcej wie z zespoem paacowym i szos. Wzdu pn. boku dziedzica znajduje si oficyna mieszkalna - prostoktna dwukondygnacjowa z dwoma ryzalitami z przejazdem w ryzalicie wschodnim. Nakryta jest dachem dwuspadowym z naczkami. Wzdu pd. boku dziedzica istniaa kiedy analogiczna oficyna, obecnie rozebrana. Przy wsch. boku dziedzica znajduje si dawna rzdcwka z 1. po. XIX w. - prostoktna, parterowa, nakryta dachem czterospadowym.

RUSIY
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem gontowym, naczkowym, pozbawiony miga.

SAWATYCZE
Wie pooona jest na wysokiej terasie lewego brzegu Bugu.
- Murowany, neorenesansowy KOCIӣ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Racowej zosta zbudowany na miejscu wczeniejszego w latach 1913-19. Zachowao si czciowo wyposaenie dawnego kocioa. Skada si na nie m.in.: obraz Matki Boskiej z Dziecitkiem w typie nienej z XVII w., nieco przemalowany w sukience w typie barokowym, wok niego srebrne wota z XVIII w., obraz "Cudu w. Walentego z martwym dzieckiem" z 3. lub 4. w. XVIII w. ze szkoy Szymona Czechowicza, tabernakulum z 3. w. XVIII w., obraz w. Jana Chrzciciela z XVII/XVIII w., krucyfiks po 1631 r. z otarza gwnego dawnego kocioa, monstrancja z 4. w. XVIII w.
- Murowana, bizantysko-eklektyczna CERKIEW FILIALNA prawosawna p.w. Wniebowstpienia zostaa wzniesiona na przeomie XIX i XX w. na miejscu wczeniejszej, kosztem rzdu carskiego. W cerkwi znajduj si m.in.: ikonostas z czasu budowy wityni, feretrony z XVIII w., ikony z XVIII/XIX w. Wikszo starych ikon zostaa wywieziona po 1945 r.
- Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w XX w. (ok. 1920?). Jest oszalowany z zachowanym mechanizmem drewnianym, uszkodzonymi migami, nakryty dachem naczkowym, gontowym.

SAWATYCZE - LISZNA
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony XIX/XX w. przestawiony w 1931 r. Jest oszalowany, z zachowanym tradycyjnym mechanizmem drewnianym, z uszkodzonymi migami, nakryty dachem gontowym naczkowym.

SOBIBR - STACJA
Drewniana KAPLICA publiczna rzym.-kat. p.w. Wniebowzicia Matki Boskiej zostaa wzniesiona na miejscu wczeniejszej cerkwi, w odlegoci kilku km od centrum wsi, po 1945 r. W kaplicy znajduj si m.in. rokokowo-ludowy otarz gwny, czciowo zdekompletowany, drewniany pascha, drewniane lichtarze.

STULNO
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony XIX/XX w. Jest oszalowany, silnie zniszczony, z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem blaszanym, naczkowym.

UHRUSK
Wie pooona jest nad Bugiem, przy starym trakcie do Chema, w miejscu dawnej przeprawy.
- Murowany KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Jana Chrzciciela zosta zbudowany na miejscu wczeniejszego w 1678 r., otynkowany dopiero w 1725 r. Kaplica pn. zostaa wzniesiona w 1728 r. jako mauzoleum rodzinne z fundacji Barbary z Podoskich Duewskiej. Po poarze (1804) i obrabowaniu (1812) koci zosta gruntownie odrestaurowany w 1837 r. z podwyszeniem murw i zatarciem cech stylowych. W 1949 r. zosta kolejny raz odnowiony, a w 1954 r. powikszony poprzez dobudowanie symetrycznie od pd. drugiej zakrystii i kaplicy oraz kruchty od zachodu. Koci usytuowany jest w centrum wsi; jest budowl jednonawow, od 1954 r. na planie krzya. Pod prezbiterium i kaplic pn. znajduj si krypty. Nad ukiem tczowym widnieje krucyfiks rokokowy z 2. po. XVIII w. z warsztatu lwowskiego prawdopodobnie Macieja Polejowskiego. Drewniany chr muzyczny pochodzi z 1837 r. , parapet z 1957 r. Zewntrzne elewacje podzielone s szerokimi pseudo pilastrami. Fasada jest trjosiowa, prawie w caoci zasonita now krucht, zwieczona trjktnym frontonem podtrzymujcym mur attykowy, ze szczytem schodkowym. Koci nakryty jest dachami dwu- i trzyspadowymi. Na wyposaenie skadaj si m.in.: otarz gwny eklektyczny z rzebami z XVIII w. i z krucyfiksem z 3. tercji XVIII w. z warsztatu Macieja Polejowskiego, obraz w. Antoniego Padewskiego z Dziecitkiem z 2. po. XVII w. w srebrnej sukience z XVII/XVIII w., prospekt organowy, eklektyczny z po. XIX w., awa kolatorska z 3. w. XVIII w., monstrancja po 1734 r., pacyfika z tego czasu.
- W pn.-zach. naroniku cmentarza kocielnego usytuowana jest murowana DZWONNICA o charakterze pnoklasycystycznym. Jest budowla kwadratow, dwukondygnacjow, z czterech stron otwart przeroczami dzwonowymi, nakryt daszkiem namiotowym.
- Murowana CERKIEW PARAFIALNA prawosawna p.w. Wniebowzicia Najwitszej Panny Marii usytuowana jest na terenie dawnego grodu, na niewielkim paskim wzniesieniu. Zostaa zbudowana w 1849 r., uszkodzona w czasie dziaa wojennych w 1915 r. i w 1944 r., bya gruntownie odrestaurowana w latach 1920-27. Jest budowl klasycystyczno-bizantysk, o elementach neoromaskich i neogotyckich, jednonawow, z przylegajc do nawy od zach. kwadratow wie z babicem w przyziemiu. Zewntrzne ciany nawy i wiey posiadaj podziay ramowe, cz grnych pycin zakoczona jest arkadami. Nawa i prezbiterium nakryte s dachami dwuspadowymi, zakrystia trzyspadowym, wiea wielopoaciowym z czworoboczn latarni z hemem ostrosupowym Do wyposaenia cerkwi nale m.in.: ikonostas z ok. 1875 r. uzupeniony w 1960 r. obrazami z rozebranej cerkwi w Zbereu, zwieczenie ikonostasu pochodzce z 1. po. XVIII w., pacyfika mosiny.
- Na niewielkim wzniesieniu nad Bugiem znajdowao si GRODZISKO zaoone by moe ju w XII w. przez ksit halicko-wodzimierskich. Obecnie zachowa si zbliony do owalu nasyp kryjcy by moe resztki fundamentw i paskie wzniesienie na zach. od niego, na terenie obecnej cerkwi prawosawnej.
- Drewniana, o konstrukcji supowej KAPLICZKA zostaa wzniesiona w 1. po. XIX w. Jest kwadratowa, z trzech stron oszalowana, od frontu otwarta, nakryta daszkiem namiotowym ze szczycikiem. Wewntrz znajduje si kamienna ludowa rzeba w. Jana Nepomucena.

WERESZCZYN
Drewniany, o konstrukcji zrbowej, na podmurwce ceglanej KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Stanisawa bp. i w. Trjcy zosta zbudowany na miejscu wczeniejszego w 1783 r. staraniem braci Wereszczyskick: Jzefa i Seweryna. W 1929 r. zosta powikszony, kilkakrotnie by restaurowany, ostatnio w 1945 r. i 1959 r. Nawa kocioa na rzucie prostokta, pierwotnie na rzucie kwadratu w 1929 r. zostaa przeduona o zach. przso wieowe, z przedsionkiem w przyziemiu i chrem muzycznym na pitrze. Do prezbiterium przylegaj po bokach zakrystia i skarbiec, pod znajduje si krypta grobowa. Nawa nakryta jest dachem dwuspadowym, prezbiterium piciopoaciowym, skarbiec i zakrystia czteropoaciowymi. W kociele znajduj si m.in.: neogotycki otarz gwny z obrazem Matki Boskiej z Dziecitkiem z XVII w., gruntownie przemalowanym, w sukience srebrnej z koca XVIII w., obraz "Chrystus Ukrzyowany" z 2. po. XVII w. wg sztychu P.P. Rubensa, malowany na blasze miedzianej, "Wskrzeszenie Piotrowina" wg Szymona Czechowicza z 2. po. XVIII w., portret trumienny Elbiety Wereszczyskiej (zm. 1660), krucyfiks z XVII w.
- Na cmentarzu parafialnym znajduje si neogotycka murowana KAPLICA GROBOWA Rulikowskich z 4. w. XIX w. Jest budowla kwadratow, z trjbocznym zamkniciem z elewacj frontow zwieczon ogzymsowanym szczycikiem, nakryt dachem piciopoaciowym. Obok znajduje si nagrobek Janiny z Korynckich Justyskiej (zm. 1857).
W drewnianej, nowszej KAPLICZCE znajduje si rzeba w. Jana Nepomucena z XVIII w.

WISZNICE
Wie jest usytuowana na paskim wzniesieniu na prawym brzegu rzeczki Zielawy, przy skrzyowaniu drg z Biaej Podlaskiej do Wodawy, oraz z Brzecia Litewskiego przez Kode i Parczew do Lublina.
- Murowany KOCIӣ PARAFIALNY p. w. Przemienienia Paskiego i w. Antoniego Padewskiego zosta zbudowany na miejscu wczeniejszego w latach 1937-39 i 1945-50 wg proj. Bohdana Pniewskiego. Usytuowany jest w pd.-wsch. pierzei rynku. Polichromie wewntrz kocioa wykona w latach 1945-50 malarz Zbigniew oskot, a wyposaenie rzebiarskie Wanda Pawowska (otarze i ambona) i Walichnowski (konfesjonay i tron), cz dawnego wyposaeniu przeniesiono w 1961 r. do Woli Wereszczyskiej.
- Murowana PLEBANIA zostaa wzniesiona ok. 1873 r.; bya kilkakrotnie przerabiana. Jest parterowa z nowszym drewnianym piterkiem, prostoktna, z dwukolumnowym wgbnym portykiem toskaskim od frontu i nowsz dwukondygnacjow werand od tyu, nakryta dachem dwuspadowym.
- Murowana, neoklasycystyczna dawna CERKIEW PARAFIALNA prawosawna p.w. w. Jerzego i Wniebowzicia Najwitszej Panny Marii powstaa na miejscu wczeniejszej w latach 1870-72 (od 1875 prawosawna). Jest budowl usytuowan w naroniku pd.-zach. pierzei rynku, w najwyszym punkcie miasteczka. Posiada plan krzya aciskiego i wyposaenie eklektyczne z 1875 r.
- Murowany dawny DWR zosta wzniesiony na miejscu dworu Sapiehw, na pd. zach od rynku, na lewym brzegu Zielawy. W XIX w. by kilkakrotnie przebudowywany, cz rodkowa jest prawdopodobnie starsza z 1. po. XIX w. Jest parterowy, prostoktny z dwoma ryzalitami skrajnymi od frontu i tyu i jednym ryzalitem rodkowym od frontu, zwrcony na pn. Wsch. nakryty dachem dwuspadowym. Na starym cmentarzu grzebalnym znajduj si nagrobki rodziny Malskich i Kraszewskich z XIX w.

WODAWA
Miasto powiatowe byo wzmiankowane ju ok. po. XIII w. W XVII w., za czasw Leszczyskich Wodawa bya wanym orodkiem innowierczym. W 1814 r. zostaa wczona do Ordynacji Zamoyskiej i czciowo w ich rkach pozostaa do 1945 r.
- KOCIӣ PARAFIALNY I DAWNY KLASZTOR PAULINW W 1698 r. Ludwik Konstanty Pociej wraz z on Aniel z Zahorowskich ufundowa rezydencj paulinw uposaon w 1703 r. i 1722 r. zatwierdzon w 1717 r. Budowa klasztoru trwaa od 1711 do 1717, a uroczyste wprowadzenie paulinw nastpio w 1718 r. Obszerny zesp budowli skada si z kocioa (nieco pniejszego) zwrconego prezbiterium na pn., przylegajcego do niego od pn.-wsch. czworoboku klasztoru, oraz budynku folwarcznego (dawnej kuchni) na pn.-wsch. od klasztoru. Wok znajduje si teren dawnego cmentarza kocielnego i ogrodu klasztornego, czciowo obwiedziony murem.
- Murowany KOCIӣ p.w. w. Ludwika zosta wzniesiony w latach 1739-80 czciowo z fundacji Pociejw: Ludwika i Antoniego, czciowo z dotacji Flemmingw i Czartoryskich, wg proj. arch. Pawa Fontany. Ponadto przy budowie byli czynni m.in.: Pallier, Grzegorz Cybulski, Antoni Dowgieo, Franciszek Cybulski. Koci by kilkakrotnie restaurowany: 1850 r., 1871-3 r., 1903-4 r., czciowo po I i II wojnie wiatowej. Zmieniono m.in. pokrycie dachu nawy, hemw wie (1915), odbudowano po zniszczeniu wie wsch. (1950-52). Koci reprezentuje typ w. centralno-podunej; skada si z korpusu na rzucie wyduonego omioboku z dwoma kwadratowymi wieami w naronikach fasady oraz z przylegajcej do niego od pn. prostoktnej czci prezbiterialnej. Nawa otoczona jest obejciem- kaplicami komunikujcymi si ze sob. Do prezbiterium przylegaj zakrystia i skarbiec z loami na pitrze (otwartymi przeroczami do prezbiterium i kaplic). Pod kocioem znajduj si krypty, z nich trzy s dostpne, reszta jest zamurowana. Nawa otwiera si do obejcia trzema parami arkad filarowych, z ktrych rodkowe s szersze i wysze. ciany nawy podzielone s pilastrami w wielkim porzdku, o zdwojonych kapitelach kompozytowych, ktre podtrzymuj szerokie, przeamujce si belkowanie. Sklepienia w nawie s kolebkowe z lunetami (w lunetach na przektnych znajduj si prostoktne okna ). Prezbiterium nakryte jest eliptyczn, spaszczon kopu na pendentywach. Przy filarach nawy (z wyjtkiem pary przy tczy) widnieje sze pkolicie wysunitych cokow, na ktrych znajduj si rzeby Ojcw i Doktorw Kocioa (na czterech rodkowych) i wadcw (na dwch przy chrze) autorstwa rzebiarza lwowskiego Macieja Polejowskiego, wykonane w latach 1776-81. Fasada jest dwuwieowa, trjosiowa, z nieco cofnit czci rodkow i lekko wypukymi cianami wie, rozczonkowana pilastrami toskaskimi w wielkim porzdku, dwigajcymi przeamujce si belkowanie. Szczyt nad czci rodkow podzielony jest parzystymi pilastrami kompozytowymi o trzonach skrconych na zewntrz, ujty po bokach obeliskami i zwieczony falistym naczkiem z figur Najwitszej Panny Marii Immaculaty i wazonami po bokach. Grne kondygnacje wie s zrnicowane: drugie o cianach wypukych, ujte na naroach pilastrami kompozytowymi, trzecie i czwarte znacznie nisze, o silnie zcitych, wklsych naroach, ujtych pilastrami o skrconych trzonach, tworzcych rodzaj spyww. Portal gwny ujty jest pilastrami toskaskimi i par kolumn, zwieczony szczytem o nadwieszonym pkolistym gzymsie. Ponad portalem widnieje prostoktne okno, za w szczycie zamknite pkolicie. W czciach wieowych w dolnej kondygnacji znajduj si nisze z drewnianymi rzebami w. Pawa i Antoniego z 2. po. XVIII w., a w kondygnacji drugiej - pkolicie zamknite okna. Nawa nakryta jest dachem wielopoaciowym, kopulastym, amanym, zwieczonym drewnian wieyczk na sygnaturk, kaplice transeptowe, prezbiterium i zakrystia dwuspadowymi, kaplice skrajne pulpitowymi, wiee hemami omiopoaciowymi, amanymi, o falistej linii zakoczonymi kopukami z kulami i krzyami na iglicach. Na wiey zach. znajduje si zegar z po 1920 r.
- Wewntrz kocioa widnieje polichromia pnobarokowa z lat 1780-86 uwaana dotd za dzieo malarzy pauliskich: braci Antoniego i Wojciecha Dobrzeniewskich vel Dobrzenieckich z Jasnej Gry (w prezbiterium) i Gabriela Sawiskiego (w nawie i obejciu). Malowida wykonane s technik al fresco; zostay zabielone w latach 1871-73 i ponownie odsonite w latach 1903-04, wwczas te restaurowane i czciowo przemalowane. Polichromia przedstawia m.in.: cykl scen z ycia w. Ludwika, iluzjonistyczn kopu, sceny z Nowego Testamentu, iluzjonistyczne otarze i inne elementy architektoniczne (pilastry, konsole, pyciny, balustrady itd.). Na szczycie fasady widnia malowany herb paulinw, obecnie zatynkowany, o czytelnym zarysie. Wyposaenie wntrza jest jednolite, rokokowe z lat 80-tych XVIII w., wykonane przez warsztaty lwowskie Macieja Polejowskiego i Michaa Filewicza. Skada si na nie m.in.: otarz gwny z lat 1781-02 murowany i tynkowany autorstwa M. Polejowskiego z bogat kulisow architektur i dekoracj snycersk, tabernakulum rokokowe, otarze boczne rokokowe niearchitektoniczne, krucyfiks z lat 1781-82 autorstwa Polejowskiego, obraz Cudu w. Walentego z martwym dzieckiem ze szkoy Szymona Czechowicza po 1774 r., ambona i chrzcielnica po 1776 autorstwa M. Polejowskiegi i M. Filewicza, dwie awki kolatorskie z 4. w. XVIII w., st w stylu Ludwika Filipa z lat 1840-50, naczynia liturgiczne z XVIII i XIX w.
- KLASZTOR zosta wzniesiony w latach 1711-17 prawdopodobnie wg proj. arch. Jzefa Pioli. Wntrze zostao nieco przeksztacone i kilkakrotnie podzielone nowszymi ciankami m.in. w latach 1826-29, wwczas skrzydo zachodnie wydzielono jako klauzurowe, pozostae byy nieuywane lub okresowo wynajmowane: w 2. w. XIX w. w skrzydle wsch. znajdowa si magazyn zboowy, w latach 1840-43 w refektarzu umieszczono tymczasowo parafi unick, potem lazaret wojskowy i wreszcie mieszkania prywatne. Od kasaty zakonu w 1864 r. w skrzydle zach. znajduje si plebania w pozostaych siedziba wadz miejskich, sdowych i powiatowych. Klasztor by kilkakrotnie restaurowany, m.in. w latach 1871-73, na pocz. XX w., po I i II wojnie wiatowej, 1959 r. i 1968-9 r. Zwrcony jest frontem na pd.; jest budowl pitrow, na rzucie zblionym do kwadratu, z kwadratowym wirydarzem, o czterech pitrowych skrzydach mieszkalnych. Przy naroniku pd.-zach. znajduje si pitrowy kruganek na rzucie litery L, czcy klasztor z kocioem. Na osi skrzyda pn. widnieje prostoktny ryzalit ustpowy, niegdy zwieczony kopulastym hemem. Skrzydo wsch. mieci pomieszczenia reprezentacyjne: dawny refektarz (parter), kapitularz i bibliotek (pitro). W skrzydle pn. znajduje si w przyziemiu brama przejazdowa z wirydarza na dawny dziedziniec gospodarczy, a w skrzydle pd. otwr wejciowy. Klasztor nakryty jest dachem dwuspadowym, o zachowanej pierwotnej wibie.
- BUDYNEK FOLWARCZNY zosta zbudowany na krawdzi skarpy nadbuaskiej ok. po. XVIII w.; w XIX w. wydzierawiono go na unick szko parafialn, po kasacie zakonu zamieniono na mieszkania. Jest parterowy na rzucie prostokta, z pitrowymi kwadratowymi ryzalitami na osi od frontu i tyu, zwrcony na pn. zach. ciana czoowa otwarta bya niegdy szerok arkad, obecnie zamurowan. Ryzality zwieczone s drewnianymi, trjktnymi szczytami. Budynek nakryty jest dachami cztero i dwuspadowymi. Mur otaczajcy zabudowania klasztorne by w cigu XIX w., szczeglnie po kasacie zakonu, stopniowo dewastowany i rozbierany, obecnie zachowa si jedynie na odcinku pd.-wsch. Cmentarz kocielny wydzielony jest osobnym murem z 1907 r. z tego samego czasu pochodzi aurowe ogrodzenie przed fasad kocioa. Po zewntrznej stronie ogrodzenia, na pd. wsch. od kocioa znajduje si figura w. Jana Nepomucena z 2. po. XVIII w., na cokole i postumencie, przykrytym daszkiem.
- Murowana CERKIEW PARAFIALNA prawosawna p.w. Narodzenia Najwitszej Panny Marii zostaa zbudowana na miejscu wczeniejszej w latach 1840-42, kosztem Augusta Zamoyskiego, prawdopodobnie wg planw arch. petersburskiego. Bya remontowana w 1873 r., przebudowana w 1882 r. przez arch. pk. Moskwina, w czasie I i II wojny wiatowej zostaa nieco uszkodzona. Pooona jest na krawdzi skarpy nadbuaskiej na terenie dawnego cmentarza obwiedzionego murem z bram. Jest budowl centraln, na planie krzya greckiego, z trzema absydami od wsch., wyduon czci frontow oraz wie od zach., z babicem w przyziemiu i chrem muzycznym na pitrze. Wntrze nakryte jest w krzyu spaszczon kopu na pendentywach, w ramionach kolebk. Na zewntrz ramiona zwieczone s nadwieszonymi przyczkami, a boczne elewacje wiey podobnymi przerwanymi szczytami. Fasada posiada pkolicie zamknite wielkie okno na osi, ujte od gry wyamujc si archiwolt. Grna kondygnacja wiey jest omioboczna, zwieczona attyk z omioma szczycikami w oli grzbiet. Latarnia gwnej kopuy jest w formie ogzymsowanego tamburu, nakryta cebulastym hemem, za boczne partie dolnej czci wiey zwieczone s wieyczkami z cebulastymi hemami na wysokich tamburach. Wewntrz cerkwi znajduje si m.in.: polichromia z 1882 r. wykonana (ufundowana?) przez Haponiuka - stranika ziemskiego, ikonostaz 1843 r. autorstwa majstra stolarskiego Andrzeja Cieszyskiego z Warszawy, zdekompletowany po 1945 r., feretrony rokokowe, ikony z XVII i XVIII w.
- Murowana PLEBANIA prawosawna zostaa wzniesiona w latach 1846-50, potem przeksztacona. Jest budowl parterow, prostoktn z dostawionymi pniej: przedsionkiem od frontu, skrzydem od wsch. i werand od pn. Nakryta jest dachem czterospadowym.

- Murowana dawna SYNAGOGA zostaa zbudowana na miejscu wczeniejszej w 1764 r., czciowo z fundacji Czartoryskich. W 2. po. XIX w. zostaa nieco przeksztacona, m.in. nadbudowano drug kondygnacj przedsionka, w 1920 r. odrestaurowano wntrze zniszczone w czasie I wojny wiatowej. W latach 1939-70 uytkowana bya jako magazyn, a w 1951 r. przeprowadzono czciowy remont zabezpieczajcy. Jest budowl prostoktn, z kwadratow, dwukondygnacjow sal msk z dwoma parterowymi babicami wzdu jej bokw, par pitrowych alkierzy w naroach frontowych i prostoktnym przedsionkiem pomidzy nimi od zach. Sklepienie sali opiera si na czterech kolumnach o stylizowanych joskich gowicach i na przyciennych pilastrach. Pomidzy kolumnami niegdy bya bima. Na sklepieniu w zworniku kadego przsa widniej medaliony wypenione reliefami stiukowymi o treci symbolicznej, z motywami rolinnymi i zoomorficznymi. Na zewntrz, w przyziemiu alkierzy znajduj si podcienia arkadowe, od pd. zamurowane. Nad babicami widniej attyki z falujcym grzebieniem i kulistymi sterczynami w naroach. Synagoga nakryta jest dachem amanym polskim (nad sal) i pulpitowymi (nad alkierzami, babicami i przedsionkiem).
- Murowana dawna SYNAGOGA II i DOM KAHALNY zostay wzniesione w pobliu gwnej synagogi (I) po poowie XIX w. Od 1939 r. byy uytkowane jako magazyny, obecnie w czci synagogi znajduje si sklep. S budowlami prostoktnymi zoonymi z sali mskiej i przedsionka, przy domu kahalnym znajduje si nowsza drewniana przybudwka. Sala synagogi posiadaa niegdy bim o czterech supach porodku. Zewntrzne elewacje rozczonkowane s pilastrami. Budowle nakryto dachami naczkowymi.
- TZW. "CZWOROBOK" czyli DAWNE KRAMY I JATKI zostay wybudowane po 1766 r. na miejscu wczeniejszych drewnianych, zgrupowanych niegdy wok ratusza. W cigu XIX i XX w. czworobok wielokrotnie ulega przerbkom i uzupenieniom m.in. nadbudowano nad czci kramw drug kondygnacj mieszkaln. Zosta gruntownie odrestaurowany w 1925 r. i czciowo w 1957 r. Jest zespoem na rzucie kwadratu, zgrupowanym wok obszernego wewntrznego dziedzica, z dwoma bramami przejazdowymi na osi wsch.- zach., pierwotnie parterowym z dwoma pitrowymi kamieniczkami porodku skrzyda zach. Obecnie ma nieujednolicony gabaryt z wieloma nowszymi nadbudwkami i przybudwkami. Nakryty jest dachami dwuspadowymi.
- W rynku, szczeglnie w pierzei pn. i przylegych ulicach znajduje si ok. dwudziestu murowanych DOMW z XVIII i XIX w. pierwotnie byy budowlami parterowymi, obecnie przeksztacone w znacznej czci s dwukondygnacjowe, prostoktne, ustawione kalenicowo, nakryte w wikszoci dachami dwuspadowymi, na og o przeznaczeniu handlowo mieszkalnym. Dom przy ul. Mostowej 8 by niegdy wasnoci paulinw; pochodzi z XVIII w. (podwyszony w XX w.) Jest prostoktny, dwukondygnacjowy, z nowszym piterkiem w poddaszu z oficyn od tyu, nakryty dachem naczkowym. Na zewntrz przyziemie wyodrbnione jest wydatnym gzymsem, ciana wsch. podparta skonymi szkarpami. Na pitrze na osi znajduje si eliwny balkon neogotycki.
- Murowana KAPLICZKA przy ul. Mostowej pochodzi z XIX/XX w. Wewntrz znajduje si rzeba w. Antoniego Padewskiego z Dziecitkiem z XIX w. - Murowana FIGURA PRZYDRONA z 2. po. XVIII w. zostaa ustawiona w centrum promienistego skrzyowania drg w pd.-zach. czci miasta na nasypie ziemnym. Otoczona jest nowszym ogrodzeniem z pytami ku czci onierzy austriackich i niemieckich polegych w 1915 r. Figura jest w ksztacie kolumny toskaskiej na cokole zwieczonej elaznym krzyem.

WOLA UHRUSKA
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, silnie zniszczony, bez miga, nakryty dachem naczkowym, gontowym.

WOLA WERESZCZYSKA
- Murowany KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Izydora Oracza zosta zbudowany na miejscu wczeniejszych cerkwi w latach 1956-62. W kociele znajduj si m.in. otarz gwny z 2. w. XVII w. czterokolumnowy z bogat dekoracj snycersk, przeniesiony z kocioa w Parczewie, tabernakulum z ok. po. XVIII w. z baldachimem, przeniesione z kocioa we Wodawie, dwa otarze boczne - ludowe z XIX w. , przeniesione z Wisznic z obrazami z XVIII i XIX w.
- Dwa drewniane WIATRAKI (kolaki) zostay wzniesione w XIX w. S oszalowane z zachowanym pietwotnym mechanizmem drewnianym, z uszkodzonymi migami, nakryte dachami naczkowymi, gontowymi.

WOOSKOWOLA
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w 1. po. XIX w. Jest oszalowany z zachowanym mechanizmem, nakryty dachem naczkowym, gontowym.

WYRYKI-POD
- Drewniany, o konstrukcji zrbowej DAWNY KLASZTOR LEONTYNKI (zgromadzenie sistr unickich) zosta zbudowany w 1. po. XIX w. Zwrcony frontem na poudnie jest budowla w typie dworku, oszalowan, prostoktn, parterow, z gankiem od frontu na czterech supkach, nakryt dachem dwuspadowym z wydatnym okapem. Z tyu klasztoru znajduje si stary sup ze stopniami, podstawa drabiny do wchodzenia na dach.
- Trzy drewniane WIATRAKI (kolaki) zostay zbudowane w XIX w. S oszalowane z zachowanymi mechanizmami drewnianymi, jeden z nich jest czynny, dwa uszkodzone, czciowo bez miga.
- Drewniana o konstrukcji supowej KAPLICZKA pochodzi z XIX w. Jest budowl z trzech stron oszalowan, z przodu otwart z daszkiem dwuspadowym od frontu nadwieszonym, wspartym na dwch supkach. Wewntrz znajduje si rzeba w. Jana Nepomucena z 1. po. XIX w.

WYTYCZNO
- Drewniany KOCIӣ PARAFIALNY p.w. w. Andrzeja Boboli zosta zbudowany na miejscu wczeniejszej cerkwi w 1949 r. Wewntrz znajduje si polichromia z 1960 r. zaprojektowana przez malarzy Lucjana Ociasa i Wiesawa Borowskiego. Na wyposaenie kocioa skada si m.in.: rokokowy otarz gwny z ok. po. XVIII w. przeniesiony z Dolnego lska, feretron rokokowy, yrandol krysztaowy z 1792 r., monstrancja rokokowa i puszka z ok. 1700 r.

ZAUCZE STARE
- Dawny ZBR EWANGELICKI zosta zbudowany po I wojnie wiatowej. Od 1950 r. peni funkcje publicznej kaplicy rzym.-kat. p.w. Matki Boskiej Ostrobramskiej. Wyposaenie pochodzi z XVIII i XIX w.
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej CHAUPA nr 48 zostaa zbudowana w 1. po. XIX w. Jest dwutraktowa z sieni na osi i trjwylotowym kominem zbiorczym porodku, nakryta dachem czterospadowym, krytym som.
- Dwa drewniane WIATRAKI (kolaki) pochodz z XIX w., jeden z 1897 r. S oszalowane z zachowanymi pierwotnymi mechanizmami drewnianymi, nieczynne.

ZAWADWKA
Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym nakryty dachem naczkowym, gontowym.

ZBEREE - POPWKA
Drewniana KAPLICA publiczna rzym.-kat. p.w. Matki Boskiej zostaa wzniesiona po 1945 r. Znajduj si w niej m.in. trzy ikony prorokw po po. XIX w., fragmenty ikonostasu z dawnej nieistniejcej cerkwi, drewniany ludowy yrandol.

ESZCZYNKA
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej na nowej podmurwce dawna CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Podwyszenia Krzya witego zostaa zbudowana w XVIII w. (?), gruntownie odrestaurowana i powikszona o zach. przso nawy z babicem w 1791 r. W 1919 r. zostaa zamieniona na koci rzym. - kat.; w 1926 i 1949 r. powtrnie restaurowana z czciowym zatarciem cech stylowych. Jest budowl prostoktn, niegdy trjdzieln z wyodrbnionym prezbiterium, naw i babicem, obecnie salow. Na zewntrz od zach., znajduje si trjktny szczyt o wysunitym skonie okapie. Koci nakryty jest dachem trzyspadowym, o wsplnej kalenicy z nowsz wieyczk na sygnaturk. Wyposaenie pochodzi gwnie z XVIII i XIX w.
- Drewniana DZWONNICA prawdopodobnie pochodzi z tego samego czasu co cerkiew. Dolna kondygnacja posiada konstrukcj zrbow, grna supowo-ramow i jest znacznie wsza od dolnej z parami prostoktnych otworw dzwonowych z czterech stron. Dzwonnica nakryta jest dachem namiotowym. Wewntrz znajduj si tabernakulum i rzeby prowincjonalne z przeomu XVIII i XIX w.
- Drewniana, o konstrukcji zrbowej, czciowo otynkowana PLEBANIA pochodzi prawdopodobnie z XVIII w., przerabiana i restaurowana. Jest parterowa, prostoktna z sieni od frontu, nakryta dachem czterospadowym krytym strzech.
- Drewniany WIATRAK (kolak) zosta wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, bez miga, nakryty dachem naczkowym gontowym.

UKW
- Murowana dawna KARCZMA pochodzi z 1. po. lub ok. po. XIX w. Po zniszczeniu ok. 1915 r. jej mury zostay ponownie wykorzystane. Obecnie wchodzi czciowo w skad budynku mieszkalnego, a czciowo gospodarczego. Fasada posiada trzyosiowy pytki ryzalit i sie przelotow na osi.