ZABYTKI   POWIATU   NOWODWORSKIEGO

BO�A WOLA
Klasycystyczny. Murowany z ceg�y, otynkowany DOMEK DRӯNIKA usytuowany jest przy szosie z Jab�onny do Nowego Dworu. Wzniesiono go w 2 �w. XIX w. Jest parterowy, trzyosiowy, na planie kwadratu, z wej�ciem w nowszej przybud�wce na osi od frontu. Jego naro�a s� boniowane, uk�ad wn�trz dwutraktowy. Dach czterospadowy pokryto pap�.

D�BE
Zachowa�y si� RESZTKI PARKU otaczaj�cego niegdy� dw�r murowany, klasycystyczny z 1 po�. XIX w., kt�ry zosta� rozebrany po drugiej wojnie �wiatowej. Z dawnego uk�adu parkowego przetrwa�y: gazon z podjazdem, aleja d�bowa oraz resztki szpaleru lipowego. Przy wje�dzie do parku znajduje si� str��wka przerobiona z pozosta�o�ci fortu ��cznikowego ok. 1905-10 (z zespo�u fortyfikacji Modlina). Ponadto we wsi zachowa�y si� zabudowania forteczne z tego� czasu: fragmenty koszar szyjowych, kaponiera szyjowa oraz wie�yczka strzelnicza.

G�RA
- Po�o�ony na wysokim brzegu odnogi Narwi PA�AC murowany z ceg�y, otynkowany wzniesiony dla Stanis�awa Poniatowskiego ok. 1780 r. zapewne wg projektu arch. Stanis�awa Zawadzkiego. Polichromie wn�trz (salon) wykona� Szymon Ma�kowski po 1780 r., zamalowano je w XIX w., ods�oni�te zosta�y w r. 1920, a nast�pnie zniszczone w drugiej wojnie �wiatowej. Od 1795 do 1839 r. pa�ac stanowi� w�asno�� Gutakowskich: Ludwika Szymona oraz jego kolejnych �on: Teresy potem Marianny, si�str Sobolewskich, nast�pnie Wac�awa, pu�kownika 13 pu�ku huzar�w w armii Ksi�stwa Warszawskiego i jego �ony J�zefy z Grudzi�skich. W 1839 r. przeszed� na w�asno�� rz�du rosyjskiego, z przeznaczeniem na siedzib� prawos�awnych archirej�w, w kt�rych posiadaniu pozosta� do pierwszej wojny �wiatowej. Przebudowany zosta� cz�ciowo w 1888 r.(obni�enie dachu, przekszta�cenie uk�adu wn�trz, zmiana obramie� okiennych, umieszczenie p�askorze�by z Okiem Opatrzno�ci w tympanonie �rodkowego ryzalitu). Uleg� uszkodzeniu w obu wojnach �wiatowych. By� stopniowo rozbierany, obecnie jest w ruinie.
W klasycystycznym, prostok�tnym budynku o mezzainowym pi�trze, z trzema ryzalitami od frontu i ogrodu (�rodkowy wy�szy i szerszy, zamkni�ty tr�jbocznie), krytego czterospadowym dachem, o uk�adzie wn�trz dwu- i trzytraktowym z o�mioboczn� sal� balow� zachowa�y si�: wysokie, sklepione piwnice (by� mo�e wcze�niejszego budynku), ryzalit od strony rzeki oraz naro�nik pd-zach. (w pe�nej wysoko�ci); pozosta�e naro�niki zachowa�y si� do po�owy wysoko�ci mur�w.

- Klasycystyczny SPICHLERZ wzniesiono w ko�cu XVIII w. lub w 1 po�. w. XIX dla Poniatowskich lub Gutakowskich. Obecnie pozostaje w u�ytkowaniu gospodarstwa do�wiadczalnego PAN. Murowany z ceg�y, otynkowany, podpiwniczony prostok�tny budynek wraca si� frontem ku pn.-wsch. Jest on dwukondygnacjowy, trzyosiowy. Od strony dziedzi�ca posiada ganek na s�upach z daszkiem siod�owym i schodkami po obu stronach. W okienkach za�o�ono p�askowniki �elazne z zadziorami. Dach nacz�kowy z lukarn� pokryto pap�.

JAB�ONNA
- PARK pierwotnie by� ogrodem, po�o�onym na kraw�dzi tarasu nad Wis��, ze wzg�rzami morenowymi na g�rnym poziomie terenu. Za�o�ono go w XVII w. Zwi�zany jest z rezydencj� biskup�w p�ockich; m.in. przbywaj�cy tu ksi��e Ferdynand Waza, biskup p�ocki i wroc�awski wystawi� 1646 kaplic�.Po 1773, za prymasa Micha�a Jerzego Poniatowskiego, prace przy ogrodzie wyk. rzekomo arch. Jan Kanty Fontana. Od 1778 przy pracach ogrodowych zatrudniony arch. Szymon Bogumi� Zug, kt�ry przekomponowa� za�o�enie parkowe oraz (poza pawilonami, oran�eri�, altan� chi�sk�, grot� z domkiem) zaprojektowa� szereg dzi� nie zachowanych (lub niezrealizowanych) budynk�w ogrodowych jak: drewniany wodozbi�r, ptaszarni� 1778, belweder 1783, altan� monopter z o�tarzem Diany 1783, most chi�ski, pergol� doryck� itp. W�wczas pozosta�a z dawnego uk�adu szeroka aleja dojazdowa rozwidlaj�ca si� przed pa�acem i ujmuj�ca wielki prostok�tny trawnik, przy kt�rym stoj� dwa obeliski i gryfy trzymaj�ce tablice herbowe. Nast�pnie wybudowano w miejsce trawnika wielki, kolisty basen z fontann� po�rodku i przesuwaj�c bram� w pobli�e pa�acu.
Za�o�enie parkowe przekszta�cono w latach 1827-37 wg koncepcji lub projekt�w w�a�cicielki Anny z Tyszkiewicz�w primo voto Potockiej 2 voto Dunin W�sowiczowej. W tym czasie uleg� cz�ciowemu zatarciu poprzedni uk�ad z promieni�cie rozchodz�cymi si� alejami za pa�acem. Otwarto nowe perspektywy i dukty widokowe, skupiono drzewostan w grupy i klomby. Urz�dzno sadzawki na osi pa�acu od pd.-zach. W ko�cu w. XIX wybudowano wa� przeciw powodziowy na zamkni�ciu parku od strony Wis�y, przywr�cono trawnik w miejsce sadzawki. Porz�dkowanie parku mia�o miejsce w latach 1930-1 pod kierunkiem in�. Leona Danielewicza. Podwy�szono wa� w latach 1941-2. Park zrekonstruowa� w latach 1955-6 arch. Gerard Cio�ek. Park uznano za rezerwat przyrody, krajobrazowy. W�r�d bogatego drzewostanu wyst�puj�: lipy, d�by, jawory, wi�zy, graby, modrzewie, topole i klony. Na trawniku przed fasad� pa�acu ustawiono zegar s�oneczny z piaskowca z 1 po�. XIX w. oraz dwa postumenty pod kandelabry z 4 �w. w. XVIII, w kszta�cie niskich s�upk�w z piaskowca, ��obkowanych, ozdobionych motywem li�ci d�bowych przewi�zanych wst�g� oraz fali jo�skiej.

- Pi�trowy, klasycystyczny, murowany z ceg�y, otynkowany DAWNY ZAJAZD (ul. Modli�ska 152) jest obecnie siedzib� GRN i mie�ci pomieszczenia sklepowe. Usytuowany jest naprzeciw bramy wjazdowej do pa�acu. Wzniesiono go przed 1834 r. W 1861 r. okre�lany zosta� jako karczma pi�trowa z zajazdem i ku�ni�. Remontowany by� w XIX w., nazywany Star� Karczm�. Zosta� spalony w dzia�aniach wojennych w 1944 r. Odbudowano go w latach 1953-4 wg projektu arch. Romana Ostapowicza i Haliny Trojanowskiej. Budynek z�o�ony jest z dw�ch prostok�tnych, prostopad�ych do siebie skrzyde� tworz�cych rzut litery T. Elewacje obu skrzyde� s� pi�cioosiowe, szczytowe tr�josiowe, z gzymsem mi�dzy kondygnacjami. Na osi elewacji pd. Znajduje si� pozorny ryzalit boniowany, z p�ytk� arkadow� wn�k� na wysoko�� obu kondygnacji,a w niej wej�cie. Uk�ad wn�trz jest dwutraktowy, gruntownie przebudowany. Dachy dwuspadowe z nacz�kami pokryto blach�.

- Klasycystyczna POCZTA murowana z ceg�y, otynkowana (ul. Modli�ska 102) usytuowana jest przy zakr�cie szosy, przy wje�dzie do osady. Wzniesiona zosta�a w 2 �w. w. XIX (rzekomo 1827). Przerabiano j� w XIX i XX w. Na naro�ach jest boniowana. Parterowa budowla na planie prostok�tna, pi�cioosiowa, na osi posiada wej�cie w nieznacznym ryzalicie podkre�lonym boniowniem i zwie�czonym tr�jk�tnym szczycikiem. Dach czterospadowy, w tylnej po�aci z nowymi lukarnami, pokryto dach�wk�. Od zach. znajduje si� oficyna, wsp�czesna budynkowi g��wnemu, usytuowana prostopadle do niego i ��cz�ca si� z nim murem z bramk�. Jest murowana z ceg�y, otynkowana, parterowa na planie wyd�u�onego prostok�ta. O�mioosiowa, posiada dwa g��bokie podcienia otwarte arkadowo. Dach czterospadowy z dwiema powiekami pokryty jest pap�. Brama murowana, otynkowana, z�o�ona z czterech filark�w krytych namiotowymi daszkami.

JADWISIN
- PA�AC wzniesiono w ko�cu XIX w.(uko�czony 1898) wg projektu arch. Franciszka Arveuf dla Macieja Radziwi��a oraz jego �ony Jadwigi z Krasi�skich. Uszkodzony zosta� w dzia�aniach drugiej wojny �wiatowej, a nast�pnie odremontowany, z przekszta�ceniem wn�trz. Nawi�zuje stylowo do renesansu francuskiego. Zwr�cona frontem ku zach. murowana z ceg�y budowla, na podmur�wce z kamieni polnych, licowana jest czerwono-brunatnymi p�ytkami ceramicznymi, posiada ponadto tynkowane naro�a, fryzy oraz obramienia otwor�w okiennych i wej�ciowych. Pa�ac posiada asymetryczny uk�ad bry�, jest parterowy, podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem i pi�trowymi ryzalitami oraz dwukondygnacjow� wie�� z boku elewacji frontowej. Uk�ad wn�trz jest dwutraktowy, z sieni� na osi, w kt�rej cz�� przednia nieco ni�sza, wydzielona uskokiem, wy�o�ona p�ytkami bia�ego i czarnego marmuru. Od wsch. w zwie�czeniu szczytu ryzalitu znajduje si� kartusz z herbami Tr�by (Radziwi���w) i �lepowron (Krasi�skich). Dach mansardowy z drewnianymi lukarnami, nad ryzalitami kryty jest blach�, wyt�aczan� w formie �uski.
- STAJNIE pochodz� z czasu budowy pa�acu, rozbudowane zosta�y po drugiej wojnie �wiatowej.
- Krajobrazowy, po��czony z lasem PARK urz�dzono ok. 1900 wok� pa�acu. Od frontu znajduje si� gazon z prostok�tnym kwietnikiem. W�r�d stuletniego drzewostanu wyst�puj� okazy �wierk�w, klon�w oraz jesion�w.

�OMNA
- Zachowa�y si� RESZTKI PARKU z w. XIX, otaczaj�cego, rozebrany po drugiej wojnie dw�r Tr�bickich (zapewnne 2 �w. w. XIX), po kt�rym pozosta� zarys cz�ci fundament�w oraz zawalone, murowane piwnice, sklepione kolebkowo. Na osi biegnie aleja dojazdowa oraz �lady owalnego podjazdu, od wsch. Po�o�one s� stawy.
- Murowana z ceg�y, otynkowana DAWNA OFICYNA DWORSKA wzniesiona zosta�a zapewne w 2 �w. XIX w., usytuowana jest na pn. od dworu. Pi�trowa pi�cioosiowa budowla posiadana plan prostok�ta, od wsch. Zosta�a dobudowana nowsza, kwadratowa sionka, a od pd. parterowe przybud�wki z XX w. Uk�ad wn�trz jest dwutraktowy, przebudowany. Sionka uj�ta jest na naro�ach pilastrami toska�skimi, posiada wej�cie podkre�lone obramieniem uszakowym w tynku; analogiczne obramienie maj� drzwi z sionki do wn�trza, zwie�czone tr�jk�tnym szczytem. Dach czterospadowy pokryto eternitem.
- Murowana z ceg�y, otynkowana DAWNA RZ�DC�WKA usytuowana jest przy drodze przez wie�. Zosta�a zniesiona 1 po�. w. XIX. Parterowa, sze�cioosiowa budowla posadowiona jest na wysokich piwnicach. Posiada plan wyd�u�onego prostok�ta, uk�ad jej wn�trz jest dwutraktowy, z korytarzem do kt�rego wej�cie wiedzie po schodkach z ganku od pd. Otwory okienne zosta�y powi�kszone. Dach nacz�kowy pokryto �upkiem.

MODLIN
- Neorenesansowy, murowany z ceg�y, otynkowany, boniowany SPICHLERZ wzniesiono w 1844 r. wg projektu arch. Jana Jakuba Gaya, pod kt�rego kierunkiem zatrudniony by� arch. Piotr Leon Krasi�ski. Spichlerz po�o�ony jest na cyplu w wid�ach Narwi i Wis�y. Wybudowany by� jako inwestycja Banku Polskiego, wydzier�awiany corocznie Intendenturze czynnej armii, w 1853 r. odkupi� go rz�d. Podczas dzia�a� wojennych w 1939 r. zosta� wypalony, a skrzyd�o zach. rozebranego ostatecznie po drugiej wojnie. Obecnie jest w ruinie. Zachowa�y si� mury obwodowe skrzyd�a wsch. i ryzalitu �rodkowego, cz�� �cian dzia�owych oraz sklepie� kolebkowych. Ustawiony jest na wysokim dwustopniowym cokole, oblicowanym kamieniem, z kamiennymi, boniowanymi pasami na naro�ach oraz obramieniami portali bramnych. Posiada plan wyd�u�onego prostok�ta, pierwotnie czterdziestopi�cioosiowy, z siedmioosiowym ryzalitem (niegdy� �rodkowym) w elewacji pd. Jest czterokondygnacjowy w zewn�trznym widoku, wewn�trz o sze�ciu kondygnacjach. Posiada trzy bramy na przestrzeni (zach. nie zachowana), od strony l�du dla ruchu pieszego i ko�owego, od strony rzeki spe�niaj�cymi rol� kom�r za�adowczo-wy�adowczych zbo�a bezpo�rednio z barek na poziom parteru oraz pierwszego pi�tra. Portale bramne w elewacji pn. s� lekko zryzalitowane na wysoko�� trzech kondygnacji, o arkadowych otworach, �rodkowy zwie�czony jest gzymsem machiku�owym z pseudoblankowaniem. Ponad portalem g��wnym od pd. w przy��czach umieszczono dekoracj� p�askorze�bion� w narzucie z motywami panopli�w, nad nimi belkowanie z gzymsem konsolkowym i g�adkim fryzem. Okna dolnej kondygnacji zamkni�te s� odcinkowo, ma�e prostok�tne, w drugiej kwadratowe, dw�ch najwy�szych zamkni�te p�koli�cie. W elewacjach znajduj� si� otwory wentylacyjne os�oni�te odlanymi z �elaza rze�bionymi g�owami lw�w, poni�ej kt�rych znajduj� si� takie� he�my antyczne. Cz�� �rodkowa budynku w obu elewacjach zwie�czona jest attyk� z pseudomachiku�ami. W 1844 r. urz�dzono bulwary nadrzeczne.

SEROCK
- Murowany z ceg�y, otynkowany DAWNY ZAJAZD (ul. 1 Maja nr 17) zniesiono zapewne w 1 po�. w. XIX i w XX w. Z�o�ony jest z dw�ch budynk�w ustawionych wzd�u� ulicy, po��czonych murem z bramk� zamkni�t� �ukiem odcinkowym, oraz z d�ugiego bocznego skrzyd�a z trzema przybud�wkami ustawionego prostopadle. Budynki parterowe s� cz�ciowo podpiwniczone. Lewy jest o�mioosiowy z ryzalitem po�rodku, w kt�rym znajduje si� wej�cie, �ciany zwie�czy profilowany gzyms, dach jest czterospadowy, kryty dach�wk�. Prawy pi�cioosiowy budynek przekryto dachem dwuspadowym (pierwotnie czterospadowym), dach�wkowym. Uk�ady wn�trz s� dwutraktowe, przekszta�cone.

- Koliste GRODZISKO (Barbarka)na prawym wysokim brzegu Narwi, naprzeciw uj�cia Bugu, oddzielone jest od ko�cio�a jarem. Pochodzi z XI-XIII w. Badania przeprowadzone 1962-6 ujawni�y trzy fazy wa�u o konstrukcji rusztowej i przek�adowej, jamy magazynowe, �lady s�up�w oraz paleniska. W XVI w. istnia� tu cmentarz z kaplic� p.w. �w. Barbary; w czasie prac wykopaliskowych ods�oni�to fragmenty fundament�w kaplicy z XVII w.

SZAMOCIN
Zachowa�y si� �LADY ZA�O�ENIA DWORSKIEGO w obr�bie gospodarstwa (ul. Fortowa 1). Do 1944 istnia� tu dw�r drewniany zapewne z ko�ca w. XVIII, do 1860 r. by� w�asno�ci� Karola Klatta, potem Doma�skich, a nast�pnie Jastrz�bskich; spalono go w dzia�aniach drugiej wojny �wiatowej. W pobli�u dworu znajduj� si�: staw (obecnie wyschni�ty) z k�p� drzew na wysepce oraz trzy nagrobki (usytuowane zapewne przy dworskiej kaplicy), zdewastowane, z piaskowca, o p�ytach zdobionych ��obkowaniem oraz rozetami. Pierwsza, Karola Klatta, w�a�ciciela Szamocina (zm. 1860), druga i trzecia z zatartymi napisami i datami 1867 i 1874.

ZAKROCZYM
= Pozosta�o�ci po dworze (kurii) ksi���cym, usytuowane s� na p�askowy�u, na pn-wsch. od grodziska, na terenie zwanym starostwo. Dw�r wzniesiono zapewne w 1 �w. w. XV (przed 1422). Wzmiankowane s�: Dom Zakroczymski z 1425 r., dw�r ksi���cy z lat 1466-70, nowa sala ksi���ca z 1466 r. Pierwotnie zabudowania by�y g��wnie drewniane, skupione w czworobok wok� prostok�tnego dziedzi�ca, otoczonego palisad� z dwukondygnacjow� bram� od zach. Budynek murowany zw. lapidea alias kamienica odbudowany zosta� przed 1549 na miejscu pierwotnego, r�wnie� murowanego z cegie�, rozbudowano go przed 1616 r. Zabudowania dworu zosta�y zniszczone w 1657 r. W r. 1765 wzmiankowany by� zamek, czyli dw�r murowany, w z�ym stanie. W r. 1822 ruiny rozebrano i materia� u�yto na remont ko�cio�a parafialnego. Przed 1828 r. istnia� tu ma�y, sklepiony budynek, w kt�rym przechowywano ksi�gi grodzkie. Fragmenty zabudowy istnia�y jeszcze w 2 po�. XIX w. Teren dworu nie nale�a� w tym czasie ju� do terytorium miasta, w��czony by� do utworzonych wok� twierdzy Modlin kolonii osadnik�w rosyjskich).
Obecnie istniej� trzy murowane piwnice, pod budynkiem z XIX w., zbudowane z ceg�y o uk�adzie mieszanym, cz�ciowo polskim oraz blokowym. Sklepienia s� kolebkowe o niestarannym uk�adzie ceg�y. Okna przebite w tunelowych rozglifieniach. Piwnica wsch. podzielona jest wzd�u� na dwa pomieszczenia. Przej�cia mi�dzy piwnicami sklepione s� odcinkowo. W piwnicy �rodkowej w �cianach utworzono wn�ki zamkni�te odcinkowo, w piwnicach zach. �ukiem zbli�onym do �uku Tudora. W g��bokich tunelowych wn�kach przebito �wietliki.

- GRODZISKO zwane Czubajka po�o�one jest w pn-wsch. cz�ci miasta, na wysokim brzegu Wis�y, na kra�cu cypla porozcinanego jarami o stromych zboczach. Z w XI-XIV w. pochodzi gr�d w 1254 r. Gr�d zniszczono i spalono w 2 po�. XIII w., nast�pnie odbudowano. W latach 1345-70 nale�a� on do dzielnicy p�ockiej. Kazimierz Wielki przekaza� go w 1355 r. w czasowy zarz�d Siemowitowi III, ksi�ciu mazowieckiemu. Potem utraci� znaczenie militarne. Teren grodziska zosta� cz�ciowo uporz�dkowany w latach 1829-34 i u�ytkowany pod ogrody. Badania sonda�owe prowadzone w 1954 odkry�y fragmenty drewnianej zabudowy oraz u�amki ceramiki. Badania powierzchniowe z 1959 r. ujawni�y istnienie podgrodzia przylegaj�cego od wsch.

ZAMCZYSKO
GRODZISKO zwane Zamczyskiem z XII w.po�o�one jest w zach. cz�ci Puszczy Kampinowskiej, na pn.-wsch. od Kampinosu, na pd. kraw�dzi zalesionego wa�u wydmowego, w s�siedztwie rozleg�ych, bagnistych ��k. Jest pier�cieniowate, otoczone dwoma wa�ami oraz dwiema fosami, poro�ni�te starodrzewem i krzewami. Badania powierzchniowe zosta�y przeprowadzone w 1923 r., inwentaryzacyjne oraz weryfikacyjne w 1956.

ZEGRZYNEK
- Zachowa�y si� RESZTKI DWORU zbudowanego w 1838 r. W 2 po�. XIX w. dw�r by� w posiadaniu Wandy z Wys�ouch�w i Zygmunta Szaniawskich, nast�pnie ich syna Jerzego, pisarza (zm. 1970). Zosta� spalony w 1977 r. Z drewnianego tynkowanego, parterowego dworu z gankiem kolumnowym zachowa�y si� fundamenty, schody, ponadto filary bramy, oraz sklepione kolebkowo piwnice gospodarcze. Wok� ruin zachowa�y si� pozosta�o�ci parku, od 1977 r. uznanego za rezerwat przyrody.
- Zachowa�y si� tak�e RESZTKI M�YNA parowego, murowanego przed 1859 r., pierwotnie czterokondygnacjowego. Zbudowano go dla Aleksandra �api�skiego, a nast�pnie (po 1870) stanowi� w�asno�� Stanis�awa i J�zefy z Wys�ouch�w Kropiwnickich. Zosta� spalony w 4 �w. XIX w.