ZABYTKI   POWIATU   WGROWSKIEGO

BACZKI
= DAWNY ZESPӣ DWORSKI usytuowany jest na pd. od drogi wiodcej przez wie. Skada si z dworu i lamusa po przeciwlegych stronach polany oraz parku rozcigajcego si na pd.
- DWR zbudowano zapewne w XVIII w. Pniej uleg zniszczeniu i zosta przebudowany. Zwrcony jest frontem na zach. Drewniany, o konstrukcji zrbowej, jest oszalowany, czciowo podmurowany, parterowy, na rzucie wyduonego prostokta, dziewicioosiowy. Od frontu wejcie, poprzedzone jest nowszym gankiem. Ukad wntrz jest dwutraktowy. Wysoki dach dwuspadowy z naczkami, pobito gontem.
- Murowany z cegy, tynkowany LAMUS obecnie jest budynkiem mieszkalnym. Wg niepotwierdzonej tradycji by kaplic ariask w XVII w. Obecn posta uzyska w XVIII w. Jest parterowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo, z mieszkalnym poddaszem. Posiada rzut prostokta zblionego do kwadratu. Od pd. przy naroniku mieci si ganek na dwch filarach, otwarty na trzy strony arkadami (obecnie dwie boczne czciowo zamurowane). Naroa lamusa s opilastrowane, okna pkoliste przebito pniej. Od wsch. Znajduje si wejcie do piwnicy przez pniejsz dobudwk. Wewntrz znajduje si jedna izba, sklepiona kolebkowo-krzyowo. W pomieszczeniu na poddaszu zachowa si kominek. Dach mansardowy, nad gankiem dwuspadowy, pokryty jest dachwk.
- PARK zaoono w. XVIII, w typie krajobrazowym, z alej biegnc z pn. na pd. i czciowo zachowanym starodzrewiem.

BARCHW
- Drewniany, konstrukcji zrbowej, oszalowany DAWNY DWR zbudowano zapewne ok. po. w. XIX, nastpnie przerobiono. W 2 po. w. XIX, stanowi wasno Konstantego Wickowskiego. Stoi na wysokiej podmurwce, w ktrej od ogrodu mieci si mieszkalne przyziemie. Jest prostoktny, parterowy, czciowo podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem. Wntrze jest dwutraktowe. Od frontu na osi znajduje si ganek o czterech drewnianych kolumnach, z trjktnym szczytem, obramionym kostkowym gzymsem. Posiada blaszany dach dwuspadowy.
- Zachowa si PARK DWORSKI w typie krajobrazowym, z czciowo zachowanym starym drzewostanem, z alej dojazdow wiodc przez grobl midzy dwiema symetrycznymi sadzawkami.
- KAPLICZKA pochodzi zapewne z ok. po. w. XIX. Jest murowana, tynkowana, w formie czworobocznego supa. W grnej kondygnacji w naronikach umieszczono cztery pkolumienki oraz dwie kolumienki flankujce wnk, przesklepion odcinkowo. Zwieczona jest dwoma krzyowo przecinajcymi si daszkami dwuspadowymi i krzyem eliwnym.

GAKI
Zachoway si RESZTY PARKU o charakterze krajobrazowym z 1 po. w. XIX, wok dworu wzniesionego 1876 dla Krzywiskich wg projektu architekta Bolesawa Podczaszyskiego.

GRODZISK
KAPLICZKA przy drodze z Sadownego do Brzuzy wzniesiona zostaa w XVIII w. Jest drewniana, o konstrukcji zrbowej, oszalowana, na planie kwadratu. Wejcie ma zamknite ukiem odcinkowym, po bokach posiada okienka. Jej daszek jest namiotowy, gontowy, pobity blach. Wewntrz znajduje si pnobarokowa rzeba w. Jana Nepomucena ,z 2 po. XVIII w.

GRODZISK
Wczesnoredniowieczne GRODZISKO pooone jest midzy wsiami Wyszkw i Grodzisk, wrd k na lewym brzegu rzeki Liwiec. Zachoway si way o zarysie nieforemnego czworoboku. Od pd. i zach. pooone s pozostaoci fosy.

JARTYPORY
= DAWNY ZESPӣ DWORSKI zoony jest z dworu, dwch oficyn, ustawionych do niego pod ktem prostym po przeciwlegych stronach podjazdu, budynku gospodarczego pooonego na zach. od dworu oraz parku.
- DWR zbudowano w 2 w. w. XIX, w miejscu wczeniejszego dworu Kuszlw. Jest on klasycystyczny, zwrcony frontem na zach., murowany z cegy, tynkowany, prostoktny, parterowy z pitrowymi, pytkimi ryzalitami na osi. W ryzalicie frontowym znajduje si dwukondygnacjowy wgbny portyk z dwiema kolumnami w przyziemiu i szecioma na pitrze, zwieczony trjktnym szczytem z okulusem. Ryzalit tylny posiada pkolumny w przyziemiu. Naroniki s boniowane. Ukad wntrz jest dwutraktowy z sieni i salonem na osi. W sieni znajduje si eliwna klatka schodowa. Dach dwuspadowy z naczkami, pokryto blach.
- Prostoktne, parterowe, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczone OFICYNY wzniesiono zapewne w 2 w. w. XIX. S murowane i tynkowane. Ich fasady dusze S picioosiowe, z wejciem na osi w ryzalicie opilstrowanym. Ryzality i naroa posiadaj boniowanie. Ukad wntrz jest dwutraktowy. Dachy dwuspadowe z naczkami, pokryto dachwk.
- Prostoktny, parterowy, BUDYNEK GOSPODARCZY (dawna wozownia) wzniesiony zosta ok. po. XIX w., nastpnie przebudowany. Jest murowany z cegy, otynkowany. Siedmioosiowa budowla posiada czciowo przemurowanymi otwory wejciowyme. Dach dwuspadowy pokryto dachwk.
- Pozostaoci parku krajobrazowego pochodz z XIX w. Przed dworem pooony jest klomb i doprowadzajca aleja wizowa.

LIW
- Gotycki ZAMEK zosta wzniesiony na miejscu grodu z XII w.. Budowa rozpocza si w kocu w. XIV lub w pocztku w. XV, ukoczona zostaa przed 1429 r. przez muratora Niklosa. W pocz. w. XVI podwyszono mury i wie bramn. W latach 1549-70 nastpio kolejne podwyszenie wiey bramnej. W kocu w. XVI (po 1570) zamurowano bram przejazdow w wiey. Zamek zosta zniszczony dwukrotnie przez Szwedw w 1657 i 1703 r., odtd ulega staej destrukcji. W latach 1943-4 prowadzone byy prace restauracyjne. Po 1945 r. zamek ponownie zosta dewastowany. W latach 1955-7 trway prace wykopaliskowe i badawcze. Od 1956 r. prowadzono prace konserwatorskie i restauracyjne, ukoczone w 1961 r. Obecnie znajduje si tu muzeum regionalne.
Zamek pooony jest na niewielkim sztucznym nasypie, nad zalewowymi terenami Liwca. Jest murowany z cegy o ukadzie wenedyjskim i polskim, na wysokich fundamentach z kamieni granitowych. Posiada plan kwadratu z prostoktn wie bramn wysunit od pn.; wzdu wsch. boku dziedzica pozostaoci tzw. domu duego. Po stronie zach. na miejscu gotyckiego "domu mniejszego" wzniesiono w 1792 r. budynek kancelarii starostwa. Wiea bramna jest czterokondygnacjowa, w grnych kondygnacjach omioboczna. Naroniki wsparte s ukonymi wydatnymi szkarpami, uszkodzonymi.
W elewacji frontowej wydzielona zostaa prostoktna pycina z otworem; nad ni trzy wskie, dugie otwory stanowice pozostao po dwigniach mostu zwodzonego. W trzeciej kondygnacji przepruto okienka strzelniczo-obserwacyjne, ponad nimi biegnie wski fryz wgbiony. W elewacji zach. wykonano fryz z cegie wystajcych z lica muru. W elewacji wsch. na drugiej kondygnacji przebito otwr wejciowy do nieistniejcej dzi latryny, obok znajduje si otwr wyjciowy na mury. Od strony dziedzica widnieje zamurowany ostrouk bramy wjazdowej, w nim wejcie na pierwsz kondygnacj, po lewej stronie znajduje si wejcie po nowych schodkach zewntrznych z dziedzica na drug kondygnacj.
Wewntrz kondygnacje oddzielone s nowymi stropami i poczone schodkami w gruboci muru. Na pierwszej kondygnacji czytelne s opory sklepie. Dach nowy, wielospadowy pokryty jest dachwk. Mur okalajcy zachowa si od pn.-wsch. i czciowo od wsch. Na odcinku pn.-wsch. czytelne s lady pierwotnego blankowania i podwyszania. Od strony dziedzica widniej wnki i otwory po belkach, odcinek wsch. Jest czciowo odwarstwiony. Koron murw uzupeniono i wyrwnano podczas ostatnich prac konserwatorskich. Pierwotny przebieg muru od pd. zaznaczony jest niskim murkiem kamiennym. Podczas prac badawczych i konserwatorskich odsonito piwnice, odrestaurowano je i adaptowano na pomieszczenia wystawowe muzeum, przykryte pyt betonow z trawnikiem. Wewntrz piwnic odsonito trzony czworobocznych filarw porodku, pierwotnie wspierajcych sklepienia.
- DAWNA KANCELARIA STAROSTWA to obecnie muzeum regionalne. Wzniesiona zostaa w 1782 r. na terenie zamku, po zach. stronie dziedzica, w miejscu gotyckiego "domu mniejszego", kosztem Tadeusza Grabianki, starosty liwskiego. Midzy 1846 a 1855 r. zostaa zniszczona (by moe poarem). Odbudowano j w latach 1957-61, ze zmian wntrz, rekonstrukcj dachu i szczytu. Jest murowana, z cegy czciowo rozbirkowej, gotyckiej, otynkowana, prostoktna, parterowa, z wystawk od frontu i mieszkalnym poddaszem. Jej elewacje rozczonkowuj pilastry, na naronikach zdwojone. Szczyt wystawki posiada falist lini. Dach jest mansardowy, dachwkowy, z lukarnami.

OCHW
Zachoway si RESZTY PARKU krajobrazowego z w. XVIII/XIX, projektowanego wg tradycji przez Bolesawa Podczaszyskiego dla Downarowiczw.

MIEDZNA
- RESZTY ZAMECZKU wzniesionego pod koniec w. XVI dla Wodyskich, lub I po. w. XVII dla Gotarda Wilhelma Butlera, podkomorzego koronnego i generaa majora stray przybocznej krla. Istnia jeszcze w 1794 r., w cigu 1 po. w. XIX by systematycznie dewastowany. Rozebrano go ostatecznie ok. po. w. XIX. Usytuowany jest na wzgrzu, stromo opadajcym ku zach., otoczony fos od pd. , zach. i pn. Zachoway si fragmenty fundamentw i piwnic prostoktnego budynku, murowanego z cegy i kamienia. Obwd obronny zosta zatarty w skutek zasypania ziemi. Od zach. uksztatowanie naronikw wzgrza wskazuje na istnienie fortyfikacji bastionowej. Od zach. pooone s resztki regularnego parku. Na osi zameczku biegnie widokowa aleja lipowa i dwa symetrycznie rozmieszczone, czworoboczne stawy.

- DAWNY ZAJAZD (obecnie szkoa) zbudowano zapewne w 2 po. w XVIII w., a przebudowano czciowo w XIX i XX w. (elewacja pn., otwory wejciowe i okiennice, przebudowa wntrza, zmiana dachu, stropy). Jest murowany, otynkowany, parterowy czciowo podpiwniczony. Piwnice s sklepione kolebkowo. Posiada rzut prostokta. ciany rozczonkowane s pytkimi wnkami o ukach odcinkowych, w ktrych przebito nowe otwory. Wntrze jest przerobione, dwutraktowe, w czci zach. dwa trakty pomieszcze rozdzielone sa wskim korytarzykiem. Naronych pomieszczenia pn-wsch. Posiadaj sklepienie kolebkowo-krzyowe, w pozostaych s stropy belkowe. Dach czterospadowy pokryto blach.

ORZECHW STARY
ZABUDOWA WSI pochodzi przewanie z 1 po. w. XIX, chaupy drewniane, o konstrukcji zrbowej na jaskczy ogon, ustawione s kalenicowo, posiadaj dachy czterospadowe, somiane.

OSWNO
- RESZTKI DWORU OBRONNEGO pochodz z XV i XVI w., byy wasnoci Prusw Ossowiskich, zapewne w tym czasie zostaa wzniesiona obronna siedziba Na nieznacznym wzniesieniu, otoczonym pozostaoci fosy, widniej fragmenty fundamentw kamienno-ceglanych, o trudno czytelnym zarysie prostokta.

- DAWNY DWR wzniesiono zapewne pod koniec w. XVII lub w XVIII w. Posiada on przebudowan od pn-zach., now prostoktn cz. Jest drewniany, o konstrukcji zrbowej, na ceglanej podmurwce, otynkowany. Posiada plan kwadratu, od frontu ma ganek o czterech kolumnach z trjktnym szczytem. Ukad wntrz jest dwutraktowy. Wysoki dach namiotowy pokryto gontem. Dzi budowla jest zdewastowana.

PAPLIN
= Barokowy, drewniany, o konstrukcji zrbowej DAWNY DWR parterowy, na ceglanej podmurwce, oszalowany zosta wzniesiony ok. po. w. XVIII dla Glinkw lub Garczyskich (1760 Paplin nabywa od Glinkw Jzef Garczyski skarbnik drohicki). Zosta przebudowany czciowo po 1877 r. przez arch. Wadysawa Mierzanowskiego. W XIX w. po (1838) i w XX w. stanowi wasno rodziny Cieleckich. Pierwotnie wjazd na teren dziedzica wid przez drewnian wie bramn (samborze), spalon w 1915. Posiada plan prostokta. Od frontu na osi Wzniesiono pitrow wystawk, zwieczon falistym szczytem, pod ktr znajduje si ganek o czterech supach, przerobiony na werand. Od ogrodu na osi znajduje si portyk murowany z cegy, tynkowany, o czterech kwadratowych filarach midzy ktrymi utworzono pkoliste arkady, zwieczony falistym szczytem ze sterczynami po bokach. W szczycie przebito okienko o wykroju czterolicia. Pozostay tam lady skutego herbu pod mitr ksic (?), ujtego w dwie gazie. Ukad wntrz jest dwutraktowy, przerobiony. Dach czterospadowy, pokryto dachwk. Od pn. wznosi si murowana oficyna, zapewne z 1877 r.
- Zachoway si RESZTY PARKU czciowo regularnego, z dwoma szpalerami wizowymi, w dalszej czci krajobrazowego z dwoma stawami i grobl, z okazami starych dbw.

PROSZEW
- Klasycystyczny, murowany z cegy, tynkowany DAWNY DWR wzniesiono w 1 po. w. XIX, a rozbudowano w 2 po. XIX w.(podwyszenie o kondygnacj?). Dwr posiada dwie kondygnacje z mezzaninem, jest podpiwniczony. Powsta na rzucie prostokta, z trzyosiowymi ryzalitami na osi. W ryzalicie fasady wsch. Znajduje si portyk kolumnowy, a nad nim balkon z dwoma filarkami. W elewacji zach. widniej lady zrbanych kolumn, podtrzymujcych pierwotnie balkon. Ukad wntrz jest dwutraktowy, z sieni na osi. Okna s prostoktne, z nadokiennikami w formie odcinkw gzymsu. Dach czterospadowy pokryto gontem.
- W PARKU krajobrazowym ze starodrzewiem, na zach. od dworu widniej pozostaoci regularnego ukadu prostopadych alei. Na osi jednej z alei stoi nowsza figura Matki Boskiej. W gbi parku znajduj si stawy.

RUCHNA
Zachoway si RESZTKI PARKU krajobrazowego wg projektu Waleriana Kronenberga z 1895 r. Powsta on wok spalonego dworu ubieskich, z okalajc alej grabow, szpalerem kasztanowym, przy ktrym stoi figura Matki Boskiej. W gbi parku znajduj si stawy.

STARA WIE
- OSADA w XVII i XVIII (do 1762) bya siedzib wacicieli dbr Wgrw. Pooona jest przy dawnym trakcie z Wgrowa przez ochw do Gdaska. W czci pd.-zach. wsi znajduje si ruina budynku kasy powszechnej, zaoonej 1779 przez Michaa widziskiego, kasztelana radomskiego.

- Drewniany KOCIӣ PARAFIALNY, p.w. w. Michaa Archanioa, z 1713 r., by fundacj Jana Dobrogosta (Bonawentury) Krasiskiego, wojewody pockiego. Zosta spalony w 1866 r. Obecny, murowany zbudowano w latach 1866-71 wg projektu Bolesawa Podczaszyskiego. Konsekrowano go w 1884 r. Jest neogotycki. W nowym otarzu gwnym znajduje si obraz w. Michaa Archanioa z XVIII w., oparty na kompozycji Guido Reni'ego, wg tradycji malowany przez Szymona Czechowicza. Konserwowano go w 1956 r. Przechowywane s w kociele: cztery feretrony ludowe z 1866 r. z obrazami dwustronnymi: 1. w. Marii Magdaleny oraz Matki Boskiej Czstochowskiej z . Jzefem i Barbar; 2. Matki Boskiej Czstochowskiej oraz w. Alojzego Gonzagi; 3. w. Katarzyny oraz Matki Boskiej z Dziecitkiem; 4. w. Marii Magdaleny oraz w. Barbary, obrazy w zakrystii: 1. Prby ognia maego Mojesza (fig. 47) 2. po. w. XVII, szkoy obcej; 2. w. Jana Ewangelisty w. XVIII, rzeba Chrystusa Zmartwychwstaego z XVIII w., krucyfiks z XVIII w., kocioek miedziany z 1 po. XIX w., ornaty: 1 z kolumn pocz. w. XVIII z tkaniny broszowanej zotem; 2. z kolumn z atasu, haftowan i aplikowan w motywy ptakw i motyli 2 po. w. XVIII; 3. z tkaniny 1 po. w. XIX; 4. z tkaniny 1846 r., dalmatyki: 1-2 z tkaniny francuskiej pocz. XVIII w. = DAWNY ZESPӣ PAACOWY zoony jest z paacu, oficyny, bramy, kordegardy, parku. Usytuowany po pn. stronie szosy, otoczony pozostaociami fortyfikacji. Krzysztof Radziwi hetman polny litewski zaplanowa w 1630 r. wzniesienie murowanego PAACU obok starego drewnianego dworu. Realizowano go pod nadzorem Jana Pkalskiego. Prace rozpoczto przed 1655 r., ukoczono po 1661 r. Od 1664 do 1762 r. by w rkach Krasiskich, od 1762 r. Michaa widziskiego kasztelana radomskiego i Barbary z Krasiskich, za do koca w. XVIII w rkach widziskich, nastpnie Ossoliskich (do 1811) i Jezierskich. Ok. 1840 r. przeszed w rce ksicia Sergiusz Golicyna, drog maestwa z Mari Jeziersk. W tym czasie miaa miejsce przebudowa paacu w stylu gotyku romantycznego, wyznaczona dat na wiey 1843 r. Nadbudowano trzeci kondygnacj i zmieniono wystrj elewacji. Wntrza urzdzono w latach 1859-62 wg arch. Bolesawa Podczaszyskiego. Paac spon w 1871 r. Zosta odrestaurowany.
W zrbie murw paac jest wczesnobarokowy, o bryle, elewacjach i wntrzach, przeksztaconych w stylu gotyku romantycznego. Jest murowany z cegy, otynkowany, zwrcony frontem na wsch. Posiada plan odwrconej litery T, z pytkim ryzalitem w fasadzie gwnej, omioboczn wie w naroniku pd. wsch. (pierwotnie moe analogiczna na drugim narou fasady) i wykuszem z XIX w. na pitrze w elewacji pd. korpusu. Trzykondygnacjowa budowla posiada piwnice (z wyjtkiem czci pn. korpusu) dwukondygnacjowe, sklepione kolebkowo, czciowo wsparte na filarach. W przyziemiu na osi znajduje si obszerna kwadratowa sie, po jej bokach po dwa trakty pomieszcze. Na pitrze ukad jest analogiczny, w skrzydle tylnim na pitrze znajduj si trzy due sale w amfiladzie. W niemal wszystkich pomieszczeniach przyziemia sklepienia s kolebkowo-krzyowe i kolebkowe z lunetami z XVII w. W westybulu zachowaa si imitacja boazerii ze stiuku (1859-62). W tych latach sie przeksztacono na westybul z reprezentacyjn klatk schodow, ze stropami kasetonowymi, podtrzymywanymi przez drewniane kolumny o rzebionych gowicach. Z grnego podestu do pomieszcze 1-go pitra prowadz portale prostoktne, w profilowanych obramieniach, o bogatej dekoracji neogotyckiej z nadproami o uku Tudora, lub w "oli grzbiet", z herbami Lis i Junosza. W salach reprezentacyjnych, w skrzydle tylnym zachowaa si dekoracja cian i sufitw. W sali balowej tzw. Biaej jest strop z faset, imitujcy sklepienie mauretaskie, stalaktytowe. W nastpnej sali widnieje wielka rozeta na stropie. W ostatniej sali podzia cian jest pycinowy, pod faset biegnie fryz ze wspornikami w formie gw ludzkich. W salach pierwszego pitra korpusu zachoway si dekoracje sufitw w formie rozet maswerkowych.
Z zewntrz elewacje zwieczono krenelaem z nadwieszonymi omiobocznymi wieyczkami w naroach. Okna s prostoktne zwieczone profilowanym obramieniem, z podziaem maswerkowym na pierwszym pitrze. Ryzalit frontowy, trzyosiowy posiada omioboczne wieyczki narone, poprzedzony jest wysunitym portykiem z arkadami o uku Tudora, nad nim zbudowano taras. Na cianie ryzalitu wykonano dekoracj maswerkowo-rozetowa oraz herby w kartuszach: wasny Golicynw, Nowina Jezierskich, Pielesz Jelskich, Lis Sapiechw, Junosza Bieliskich, oraz dodane 1879 lepowron Krasiskich i Rola Gawroskich. Wiea w naroniku pd. wsch. Jest omioboczna trzykondygnacjowa, zwieczona krenelaem, z dat 1843 pod zegarem w najwyszej kondygnacji. Od strony ogrodu pooony jest wieloboczny taras, wsparty na arkadach filarowych ze sterczynami. Dachy s dwuspadowe, osonite krenelaem.
- Murowana, tynkowana OFICYNA zbudowana zostaa ok. po. w. XIX. Usytuowana jest na pn.-wsch. od paacu. Posiada plan prostokta. Czciowo zachowana jest jej dekoracja neogotycka. Dach dwuspadowy, naczkowy, posiada w szczycie dwuarkadowe okienka.
- BRAMA i KORDEGARDA wspczesne paacowi, s neogotyckie. Brama posiada cztery omioboczne filary, zwieczone krenelaem. Przylega do niej kordegarda o cianie frontowej kurtynowej, murowanej, zwieczonej krenelaem, ujtej w wieyczki.
- Zachowa si PARK czciowo regularny, z rozleg, czworoboczn polan, ujt szpalerami, z figur Matki Boskiej na osi paacu z 1879 r.(z napisem odnoszcym si do mierci Jzefy z Gawroskich Krasiskiej). W kierunku pn. pooony jest park krajobrazowy, z kpami drzew i okazami starodrzewu, przechodzcy w las. Z dawnej ziemnej FORTYFIKACJI bastionowej zachoway si lady wielobocznego narysu wyznaczonego pozostaociami fosy oraz na zach. obrzeu parku resztki dugiej kurtyny i bastionu o zatartym narysie.

SUCHA
- Drewniany, o konstrukcji zrbowej, oszalowany DAWNY DWR wzniesiono w 1 po. w. XVIII dla Cieszkowskich, przeksztacono w XIX w. Stoi on na podmurwce ceglanej. Jest parterowy, na rzucie prostokta z dwoma naronymi alkierzami od frontu. Na osi znajduje si portyk murowany z XIX w., otwarty na trzy strony arkadami pkolicie zamknitymi, zwieczony trjktnym szczytem. Wewntrz na osi znajduje si pkolista sie i salon, dwa trakty pomieszcze rozdzielone wskim korytarzykiem. Zachowa si piec z kafli holenderskich z XVIII w. Dach czterospadowy, kryty jest eternitem.
- Zachoway si POZOSTAOCI PARKU krajobrazowego z XVIII/XIX w., z osi widokow na staw od zach.

- Neogotycka, murowana z cegy, tynkowana DAWNA SEROWARNIA wzniesiona zostaa ok. po. XIX w. Jest podpiwniczona, na planie prostokta. W elewacjach szczytowych przebito ostroukowe okna. Kryta jest stromym dachem o poaciach schodzcych do ziemi, gontowym.

TURNA
- Murowana, tynkowana DAWNA OFICYNA DWORSKA przy paacu Popielw z 2 po. XIX w. wzniesiona zostaa zapewne w 1 po. XIX w., pniej przebudowywana. Jest parterowa z mieszkalnym poddaszem, czciowo na piwnicach sklepionych kolebkowo. Jej naroa s boniowane. Dach dwuspadowy z naczkami, pokryto gontem.
- Zachowa si PARK krajobrazowy, z obszern polan na osi paacu i starodrzewiem.

WGRW
- DAWNE ZAJAZDY s murowane z cegy, tynkowane, czciowo podpiwniczone, parterowe z mieszkalnym poddaszem. (Rynek nr 26) Barokowy Dom Gdaski wybudowany zosta w 1 po. XVIII w. (lub ok. po. w. XVIII), na rzucie prostokta z prostopad dobudwk od tyu. Fasada jest dziewicioosiowa. Porodku znajduje si czteroosiowa pitrowa facjata, rozczonkowana lizenami, zwieczona przerwanym szczytem o falistej linii, zowalnym okienkiem w dekoracyjnym promienistym obramieniu. Boczne odcinki fasady posiadaj uproszczone pilastry. Ukad wntrz jest dwutraktowy z przedzielon sieni przejazdow na osi, nieco przerobiony. Dach amany, kryty jest blach. (Rynek nr 1) usytuowany symetrycznie naprzeciw poprzedniego zosta wzniesiony w XVIII w., pierwotnie by zwieczony dachem amanym, gruntownie przebudowano go w 2 po. w. XIX i w XX w. Posiada plan wyduonego prostokta. Od frontu, porodku znajduje si facjata trzyosiowa, pitrowa, zwieczona trjktnym szczytem. Ukad wntrz jest dwutraktowy z sieni na przestrza. Dach dwuspadowy kryty jest blach.

- Murowane DOMY (Rynek nr 21) Wzniesione zapewne w 2 po. w. XVIII i w XVII w.

- Murowany z cegy, otynkowany DAWNY BROWAR (ul. Kociuszki nr 35) wzniesiony zosta w 1824 r., w miejsce wczeniejszego. Posiada plan prostokta. Ukad wntrz jest dwutraktowy, z sieni na osi. Kryty jest dachem dwuspadowym z naczkami, z dachwk.

- DAWNA MANUFAKTURA (ul. Kociuszki nr 30) wzniesiona zostaa w 1 po. XIX w., w miejscu wczeniejszej. Jest murowana z cegy, otynkowana, na planie prostokta, z ukadem wntrz jednotraktowym z sieni na osi. Dach dwuspadowy, kryty jest blach.

WIERZBNO
Zachoway si RESZTY PARKU krajobrazowego, wok spalonego 1959 drewnianego dworu, wzniesionego w 1699 r.