Historia budowy pałacu w Łomnicy nie jest dokładnie znana. Wiadomo, że w roku 1366 w położonej u zbiegu Bobru i Łomnicy wsi Lomnitz istniał majątek ziemski, którego właściciele nie są wymieniani w dokumentach. W latach 1475 - 1654 dobra tamtejsze, podobnie jak sąsiedni Wojanów (Schildau), pozostawały w rękach rodziny von Zedlitz. W roku 1654 nabył je porucznik von Tomagnini. W dotychczasowej literaturze rozpowszechnione jest przekonanie, iż w tym okresie, to jest w drugiej połowie XVII wieku powstał budynek pałacowy w swej pierwotnej
postaci. Kwestia ta doczeka się rozwinięcia w dalszej części szkicu. Potomkowie porucznika władali Łomnicą do roku 1737, kiedy majątek zakupił Christian Mentzel, bogaty kupiec z Jeleniej Góry.
W 1811 roku posiadłość
nabył Johann Georg Flack z Kowar, a w latach dwudziestych XIX stulecia
rezydencja przeszła drogą dziedziczenia w posiadanie barona Moritza von Roth.
W latach 1835 - 1945 Łomnica należała do rodziny von Kuester.
Po ostatniej
wojnie do roku 1982 w dawnej rezydencji mieściła się szkoła, obecnie
posiadłość znalazła się w rękach prywatnych. Od kilku lat trwają prace
remontowe mające na celu przywrócenie zrujnowanego jeszcze na początku
ostatniej dekady pałacu do stanu świetności sprzed roku 1945.
W skład założenia
wchodzi barokowy pałac, klasycystyczny budynek mieszkalny zwany Domem Wdowy,
zabudowania gospodarcze, prawdopodobnie z końca XIX wieku, oraz pozostałości
niewielkiego, podłużnego parku krajobrazowego ciągnącego się wzdłuż
brzegu Bobru. W XVIII stuleciu między pałacem a rzeką znajdował się ogród
francuski zajmujący skarpę. Ślady tego założenia czytelne są w ukształtowaniu
terenu do dzisiaj.
Trójkondygnacjowy pałac charakteryzuje się kubiczną, masywną bryłą z ryzalitami od strony frontowej.
Elewacje boczne wznoszą się na wysokość dwóch
kondygnacji, budowlę przykrywa dach łamany, nad ryzalitami przyjmujący formę
zbliżoną do kopuł. Wejście zdobi balkonowy portal.
Kształt
budynku nie wiele zmienił się od czasów baroku, o czym świadczy wizerunek
rezydencji wykonany po połowie XVIII wieku i stanowiący dopełnienie pośmiertnego
portretu Christiana Mentzla, jednego z właścicieli Łomnicy (miedzioryt
przechowywany w Muzeum Okręgowym w Jeleniej Górze). Jak powiedziano, zabytek
datowany jest na drugą połowę XVII stulecia, natomiast portal i forma dachu
są owocem przebudowy, jaka miała mieć miejsce około roku 1720. Uczeni
niemieccy, Schubert (1932) oraz Grundmann (1937) powiązali wykonane wówczas
prace z działalnością Martina Frantza. Jakkolwiek hipoteza o udziale
Frantza wydaje się dziś mało przekonująca, do kwestii tej powrócimy niżej.
Nie jest jasne, czy pałac
komunikował się w XVIII wieku bezpośrednio z ogrodem. Pod oknem pośrodku
elewacji ogrodowej widać ślady zamurowanego otworu drzwiowego,
jednak fakt, iż drzwi te są wąskie, równe szerokości okna, oraz że nie
istnieją tam żadne pozostałości trwałych, kamiennych schodów prowadzących
do wnętrza każe uważać to przejście za utworzone wtórnie w okresie późniejszym,
być może w XIX wieku, kiedy w miejscu tym istniał prawdopodobnie drewniany
taras. Bezpośrednio pod zlikwidowanymi drzwiami znajduje się okienko doświetlające
piwnicę. Umieszczenie go tutaj nie miałoby sensu, gdyby prowadziło tędy
zejście do ogrodu.
Kolejną przebudową
rezydencji w Łomnicy w latach 1837 - 1838 kierował Albert Tollberg.
Zmieniono wtedy układ pomieszczeń, ustawiono dwie kolumny doryckie w sieni
na parterze, powiększono otwory okienne i wzniesiono trzecią kondygnację od
strony ogrodu. Ma ona charakter trójosiowej nadbudówki zwieńczonej małym,
trójkątnym naczółkiem tworzącym dysonans z jednolitą barokową bryłą
budowli. W podobnym czasie, prawdopodobnie w roku 1841, dostawiono
niską, trójkondygnacjową wieżę przy jednym z ryzalitów.
Prace, jakie wykonano w pałacu
w Łomnicy w latach następnych ograniczały się do drobnych przeróbek i
remontów. Mury i wnętrza odnowiono w roku 1851, w roku 1855 wymieniano i
naprawiano stolarkę okienną.
Informacje jakie posiadamy na
temat tak zwanego Domu Wdowy są nadzwyczaj skąpe. Wybudowany został
około roku 1830 w duchu surowego klasycyzmu, jednak wewnątrz budowli
widoczne są relikty dużo starsze, prawdopodobnie jeszcze z XVII wieku; są
to pozostałości piwnicy oraz sklepienia znajdujące się w tylnej części
pierwszej kondygnacji. Współcześnie obiekt daje schronienie
pensjonatowi i należy do tego samego niemieckiego właściciela, co budynek
pałacowy.
Pierwsza kwestia
wymagająca rozwinięcia dotyczy datowania pałacu. Do połowy XVII wieku
dobra łomnickie pozostawały w ręku rodziny von Zedlitz, władającej położonym
po drugiej stronie rzeki Wojanowem. Ponieważ reprezentacyjny dwór znajdował
się w Wojanowie, mało prawdopodobne wydaje się, aby w Łomnicy istniały wówczas
jakiekolwiek zabudowania poza folwarcznymi, o charakterze gospodarczym.
Pierwsza budowla dworska mogła się tu pojawić po roku 1654, kiedy majątek
odkupiony został przez von Tomagniniego. Bryła budowli jest surowa, masywna
i może pochodzić z XVII stulecia, jednak wyniki prac konserwatorskich,
przeprowadzonych w czerwcu 1999 roku każą zastanowić się, czy nie należy
przesunąć daty powstania pałacu na pierwszą ćwierć XVIII wieku. Studenci
konserwacji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu odsłonili ukrytą pod
wieloma warstwami farby barokową polichromię ścian jednej z sal parteru.
Malowidła te stanowią dekorację ornamentalną utrzymaną w manierze przełomu
stuleci.
W rozglifieniach okien widzimy malowane płyciny wypełnione
potraktowanymi sumarycznie liśćmi akantu, przypominającymi w pewnych
partiach regencyjne cęgi i wstęgi charakterystyczne dla sztuki początku
XVIII wieku. Poziom fresków nie jest wysoki, a sposób ich wykonania zdradza
prowincjonalny warsztat. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że dekoracja
ta stanowi najstarszą warstwę farby pokrywającej mury pomieszczenia, co może
świadczyć, iż budowla powstała dopiero u progu XVIII stulecia. Formy
ornamentów podobne są do motywów zdobiących cokoły kolumn i przyłucza w
portalu, którego kształt typowy jest dla architektury Śląska około 1720
roku). Znana przez badaczy przebudowa rezydencji, mająca mieć
miejsce właśnie około roku 1720, mogła, zatem, być pierwszą fazą
wznoszenia budowli. Surowa, zachowawcza jak na ten okres, bryła budynku jest
zapewne wynikiem niskich kwalifikacji jego wykonawców. O niewysokim poziomie
zatrudnionych przy fabryce pałacu warsztatów świadczą formy detalu
kamiennego i polichromii.
Słaba ocena
architektury rezydencji Tomagninich stanowi niejako odpowiedź na pytanie o
udział Martina Frantza w budowie, czy też przebudowie obiektu. Architekt
ten, żyjący w latach 1681 - 1742, należy do wybitniejszych twórców
pierwszej połowy XVIII wieku na Śląsku. Ciężka, surowa, wzbogacona bardzo
oszczędnym detalem bryła pałacu w Łomnicy nie wiele ma wspólnego z
budowlami świeckimi projektowanymi przez Frantza, takimi jak rezydencje w
Chocianowie i Chróstniku. Odznaczają się one zróżnicowaniem elementów,
bogactwem detalu i dynamiczną sylwetką. Trudno mówić też o analogii
surowej bryły zabytku z Łomnicy i kościołów ewangelickich w Jeleniej i
Kamiennej Górze. W przypadku obu świątyń prosta forma podyktowana była
względami ideologicznymi oraz chęcią nawiązania do konkretnego
pierwowzoru, jakim był kościół Św. Katarzyny w Sztokholmie. W
architekturze rezydencjonalnej, a także sakralnej, lecz powstającej na zamówienie
zleceniodawców katolickich, jak kościół w Sicinach, skłaniał się Frantz
ku rozwiązaniom bardziej dynamicznym. Wreszcie, zastosowany w Łomnicy kształt
balkonowego portalu nie jest wyróżnikiem dzieł tego architekta, lecz
obiegowym rozwiązaniem rozpowszechnionym na terenie Śląska pod koniec
pierwszej ćwierci XVIII stulecia. Autorstwa Martina Frantza nie można całkiem
wykluczyć, ponieważ działał wówczas na tym terenie, jednak wydaje się
ono bardzo mało prawdopodobne.
Jeśli przyjmiemy, że
główny budynek pałacowy w Łomnicy powstał dopiero w XVIII wieku, okaże
się że najstarszym z obiektów wchodzących w skład założenia może być
część Domu Wdowy. Jak powiedziano, zachował się tam fragment piwnic
starszych niż pod resztą budowli i jeden trakt pomieszczeń na parterze o
grubszych murach, przykryty sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach.
Sklepienie w dobudowanej w XIX stuleciu części frontowej, stanowiące z
pozoru kontynuację wcześniejszego jest w istocie drewnianą atrapą.
Ustawienie na filarze pośrodku sieni łuku urywającego się w połowie byłoby
nie możliwe ze względów konstrukcyjnych. Nie wolno wykluczyć
hipotezy, że owa niewielka, murowana budowla, wchłonięta z czasem przez
klasycystyczny Dom Wdowy, pochodzi z XVII wieku i pamięta czasy porucznika
von Tomagniniego, a nawet rodziny von Zedlitz.
Wszystkie postawione
tezy, zarówno o zmianie datowania pałacu, jak i o odrzuceniu forsowanego
przez badaczy niemieckich twierdzenia o udziale w jego budowie Frantza, są
jedynie propozycjami i owocem dyskusji prowadzonych in situ. Niektóre
kwestie, takie jak zagadnienie typowego dla baroku połączenia budowli
rezydencjonalnej z ogrodem nie doczekają się może nigdy jednoznacznego
rozwiązania. Substancja zabytkowa jest w dużym stopniu nie zachowana, a
prowincjonalizm zastosowanych motywów ornamentalnych utrudnia przeprowadzenie
precyzyjnego datowania i atrybucji.
Zbigniew Michalczyk
LITERATURA:
- G. Grundmann, Die Baumeisterfamilie Frantz, Berlin 1937.
- A. Hryniewicz, E. Kica, E. Kieres-Jakubaszek, Kwerenda archiwalna i bibliograficzna założeń pałacowo-parkowych, woj. jeleniogórskie, “Krajobrazy. Studia i materiały”, z. 19 (31), 1997.
- K. Kalinowski, Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977.
- V. Schartzke, Schlesische Burgen und Schlösser, Schweidnitz 1912.
- H. Schubert, Landschlösser in Schlesien, ihre Geschichte und ihre Bedeutung für den Schlesischen Barock, “Mitteilungen des Geschichts- und Altertums- Vereins zu Liegnitz”, t. 14, 1932/1933.
ŹRÓDŁA:
- I. Rybka, Studium
historyczno-architektoniczne pałacu w Łomnicy Dolnej, PKZ Wrocław 1982,
mpis.
|